Wiek a efekty długo terminowego trningu kardiologiicznego u pacjentów z chorobą niedokrwieną serca
90 D. Kałka i wsp. Wiek a efekty długoterminowego treningu kardioIogicznego u pacjentów z chorobą niedokrwienną serca DARIUSZ KAAKA1, MAAGORZATA SOBIESZCZAŃSKA2, WOJCIECH MARCINIAK3, LESZEK MARKUSZEWSKI4, ALEKSANDRA POPIELEWICZ-KAUTZ1, ARYSTOFANES BĄK1, JOLANTA KORZENIOWSKA3, LESAAW RUSIECKI2, JACEK JANCZAK3, JERZY ADAMUS3 Centrum Medycyny i Rehabilitacji Medar we Wrocławiu: 1Dział Rehabilitacji Kardiologicznej, kierownik: dr med. D. Kałka; Akademia Me- 2 dyczna we Wrocławiu: Katedra i Zakład Patofizjologii, kierownik: dr hab. med. W. Pilecki; Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie: 3 4 Klinika Kardiologii CSK MON, kierownik: dr hab. med. J. Adamus; Uniwersytet Medyczny w Aodzi: Szpital Uniwersytecki nr 2, Klinika Kardiologii Interwencyjnej i Kardiodiagnostyki, kierownik: dr med. L. Markuszewski Wiek a efekty długoterminowego treningu kardiologicznego Age and effects of long-term cardiac training in patients u pacjentów z chorobą niedokrwienną serca with ischemic heart disease Kałka D.1, Sobieszczańska M.2, Marciniak W.3, Markuszewski L.4, Kałka D.1, Sobieszczańska M.2, Marciniak W.3, Markuszewski L.4, Popielewicz-Kautz A.1, Bąk A.1, Korzeniowska J.3, Rusiecki L.2, Popielewicz-Kautz A.1, Bąk A.1, Korzeniowska J.3, Rusiecki L.2, Janczak J.3, Adamus J.3 Janczak J.3, Adamus J.3 1 Centrum Medycyny i Rehabilitacji Medar we Wrocławiu: Dział Medicine and Rehabilitation Centre Medar , Wrocław, Poland: 1De- Rehabilitacji Kardiologicznej; Akademia Medyczna we Wrocławiu: partment of Cardiac Rehabilitation; Medical University of Wroclaw, 2 Katedra i Zakład Patofizjologii, e-mail: malsobie@poczta.onet.pl; Poland: 2Department of Pathophysiology, Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie: 3Klinika Kardiologii CSK e-mail: malsobie@poczta.onet.pl; Military Institute of the Health Se- MON; Uniwersytet Medyczny w Aodzi: Szpital Uniwersytecki nr 2, rvice in Warsaw, Poland: 3Department of Cardiology, Central Clini- 4 Klinika Kardiologii Interwencyjnej i Kardiodiagnostyki cal Hospital of the Ministry of National Defense; Medical University of Lodz, Poland: University Hospital No. 2, 4Department of Interven- tion Cardiology and Cardiodiagnostics Postępujący z wiekiem spadek wydolnoSci fizycznej jest wyrazem to- Ongoing with age decline of physical capacity reflects permanent pro- czących się nieustannie procesów starzenia się organizmu. Prowadzą cesses of aging occurring in organism. It leads to a successive reduction one nieprzerwanie do ograniczenia aktywnoSci fizycznej, co z czasem of physical activity level, resulting with time in restrictions of independent powoduje utratę zdolnoSci do samodzielnej egzystencji, a to z kolei wy- life ability, which then causes anxiety and progressing social isolation. wołuje lęk oraz postępującą izolację społeczną. The aim. Evaluation of relation between age and effort tolerance in pa- Celem pracy była ocena zależnoSci między wiekiem a tolerancją wysił- tients with chronic ischemic heart disease and comparison of cardiac ku u chorych z przewlekłą chorobą niedokrwienną serca oraz przepro- rehabilitation effects in two patient groups at significantly various age. wadzenie porównania efektów rehabilitacji kardiologicznej dwóch grup Material and method. The study comprised 103 patients (69 males and chorych znacząco różniących się wiekiem. 34 females) at the mean age of 61.2ą0,8 years. The patients were refer- Materiał i metoda. Badaniami objęto 103 chorych (69 mężczyzn i 34 kobie- red to rehabilitation because of undergone invasive treatment of IHD, ty) w Srednim wieku 61,2ą0,8 lat. Wskazaniem do rehabilitacji było leczenie using CABG (44 pts) and PTCA (48 pts), or acute coronary syndromes inwazyjne choroby niedokrwiennej serca (CABG u 44 chorych, PTCA u 48 (11 pts). The study group was divided to the two subgroups, A and B , chorych) lub przebycie ostrego zespołu wieńcowego (OZW u 11 chorych). Z differing significantly (p<0.01) from each other by age. A group was grupy chorych wydzielono dwie podgrupy A i B, różniące się wiekiem w constituted by 30 the youngest patients, with the mean age of 51.6ą0.5 sposób statystycznie istotny (p<0,01). W skład grupy A wchodziło 30 naj- yrs, whereas B group comprised 30 the oldest patients, with the mean młodszych chorych, ze Srednią wieku 51,6ą0,5 lat. Grupę B stanowiło 30 age of 70.9ą0.6 yrs. The examined groups were comparable as to the najstarszych chorych, ze Srednią wieku 70,9ą0,6 lat. Badane grupy pacjen- drug treatment, clinical status, echocardiographic parameters and BMI tów nie różniły się zasadniczo pod względem zastosowanego leczenia far- values. During the observation period no changes in treatment and diet makologicznego oraz stanu klinicznego, parametrów echokardiograficznych were made. The all patients were subjected to six-month cardiac rehabi- oraz BMI. W trakcie obserwacji nie wprowadzano zmian ani w diecie, ani w litation, consisting of cycle ergometer training (3 times/week) and gene- farmakoterapii, które mogłyby mieć wpływ na wyniki badań. Chorych z obu rally improving exercises (2 times/week). The parameters analyzed were grup poddano szeSciomiesięcznej rehabilitacji kardiologicznej, łączącej za- the values of metabolic equivalent (MET) obtained at the initial and the jęcia na ergometrach rowerowych (3x/tydx.) z ćwiczeniami ogólnie uspraw- final exercise treadmill test, likewise the delta of MET. niającymi (2x/tydx.). W badaniach analizowano wartoSci równoważnika Results. For a population of 103 patients with IHD, the negative, statisti- metabolicznego osiągniętego we wstępnym i końcowym teScie wysiłko- cally significant correlation Pearson s coefficient between age and MET wym oraz przyrost równoważnika metabolicznego. values of initial and final exercise tests and insignificant Pearson s coef- Wyniki. W populacji 103 osób z chorobą niedokrwienną serca uzyskano ficient between age and values of MET delta were obtained. Compari- ujemny, istotny statystycznie współczynnik korelacji Pearsona między wie- son analysis of the mean MET of initial and final exercise test and the kiem a wartoScią ekwiwalentu metabolicznego wstępnej i końcowej próby mean MET delta did not show any significant differences between the wysiłkowej oraz nieistotny statystycznie współczynnik korelacji Pearsona both examined A (young) and B (old) groups. dla zależnoSci pomiędzy wiekiem a wartoScią przyrostu ekwiwalentu meta- Conclusions. In the examined patients with IHD, there were observed a bolicznego. Analiza porównawcza Sredniego ekwiwalentu metabolicznego negative, significant correlation between age and effort tolerance before wstępnej i końcowej próby wysiłkowej oraz Sredniej delty ekwiwalentu me- and after the cardiac rehabilitation cycle, and a lack of significant corre- tabolicznego nie wykazała istotnych różnic między grupą młodszą i starszą. lation between age and delta of effort tolerance. There was found no Wnioski. U pacjentów z chorobą niedokrwienną serca stwierdzono ujem- considerable difference concerning a delta of effort tolerance between ną istotną korelację między wiekiem a tolerancją wysiłku przed i po cyklu the patients with IHD falling into the young and the old groups. rehabilitacji kardiologicznej oraz brak istotnej korelacji pomiędzy wiekiem a przyrostem tolerancji wysiłku. Nie wykazano istotnych różnic w przyro- Scie tolerancji wysiłku pacjentów z chorobą niedokrwienną serca nale- żących do grupy młodszej i grupy w podeszłym wieku. Słowa kIuczowe: wiek, rehabilitacja kardiologiczna, choroba nie- Key words: age, cardiac rehabilitation, ischemic heart disease dokrwienna serca Pol. Merk. Lek., 2007, XXII, 128, 90 Pol. Merk. Lek., 2007, XXII, 128, 90 Wiek a efekty długoterminowego treningu kardiologicznego u pacjentów z chorobą niedokrwienną serca 91 Jednym z najistotniejszych problemów demograficznych, na modelu zalecanym przez Polskie Towarzystwo Kardiolo- dotykających populacje państw uprzemysłowionych jest ujem- giczne [8]. ny przyrost naturalny oraz starzenie się populacji. Szacuje Cykl rehabilitacji kardiologicznej obejmował trening wy- się, że w Stanach Zjednoczonych do 2030 roku ok. 22% trzymałoSciowy na cykloergometrze ERGOLINE (GmbH mieszkańców, czyli 70mln, będą stanowić osoby powyżej 65 CoKG 72457, Bitz Polska) połączony z ćwiczeniami uspraw- roku życia [10]. Problem ten dotyka także naszego kraju, w niającymi na sali gimnastycznej lub na powietrzu. Trening którym przez zaledwie 50 ostatnich lat nastąpiło podwojenie poprzedzony był procedurą diagnostyczną, na którą składa- wskaxnika staroSci z 8,3 w 1950 roku do 16,7 w 2000 roku ły się: badanie echokardiograficzne (Logic 500, General Elec- [5]. Omawiana sytuacja demograficzna wskazuje, iż potrzeb- tric, USA), test wysiłkowy na bieżni ruchomej (Challenger, ne są rozwiązania systemowe, zapewniające indywidualne i USA; system EKG Cardio do prób wysiłkowych, Perfekt MD zbiorowe wsparcie mające na celu zachowanie czynnoScio- Rozinn Electronics, New York, USA) i 24-godzinna rejestra- wej sprawnoSci osób starszych. cja EKG metodą Holtera (Rozinn Electronics, New York, USA). Wraz z wiekiem gwałtownie wzrasta częstoSć występo- Rehabilitację kardiologiczną prowadził zespół przeszko- wania istotnie upoSledzających sprawnoSć organizmu prze- lony w udzielaniu pierwszej pomocy, a w sali treningowej wlekłych chorób takich, jak nadciSnienie tętnicze, otyłoSć, znajdowało się standardowe wyposażenie do prowadzenia zaburzenia gospodarki lipidowej, cukrzyca czy choroba nie- resuscytacji krążeniowo-oddechowej. dokrwienna serca. Zwiększenie aktywnoSci fizycznej osób Sesje treningowe w ramach rehabilitacji kardiologicz- starszych ma na celu modyfikację fizjologicznych czynników nej odbywały się pięć dni w tygodniu według schematu: ryzyka oraz poprawę wydolnoSci fizycznej, która w tej grupie trzy dni trening rowerowy i dwa dni ćwiczenia ogólno- wiekowej jest bezpoSrednio związana ze sprawnoScią i sa- usprawniające (naprzemiennie). Obciążenia na rowerach modzielnoScią, stanowiąc fundamentalny warunek determi- zadawane były w 4-minutowych interwałach, narastających nujący odpowiednią jakoSć życia [3, 16]. do połowy czasu trwania treningu, kiedy były największe, Celem pracy byłą ocena zależnoSci między wiekiem a a następnie ulegały redukcji do wartoSci wyjSciowych i były tolerancją wysiłku u chorych z przewlekłą chorobą niedo- przerywane 2-minutowymi okresami odpoczynku z utrzy- krwienną serca oraz porównanie efektów rehabilitacji kar- mywaniem obciążenia rzędu ok. 10 Watt. Obciążenie diologicznej dwóch grup chorych znacząco różniących się szczytowe treningów początkowych ustalano na poziomie wiekiem. 50% obciążenia uzyskanego podczas wstępnego testu wysiłkowego. Obciążenia na cykloergometrze zwiększa- no najwyżej o 10 Watt dla każdego interwału, co 10 trenin- MATERIAŁ I METODY gów, przy prawidłowej adaptacji badanego do wysiłku (oce- na subiektywna i zmniejszająca się tendencja przyrostu Badaniami objęto grupę 103 chorych (69 mężczyzn i 34 ko- częstoSci skurczów serca na szczycie wysiłku). Maksymal- biety), których Sredni wiek wynosił 61,2ą0,8 lat. Wskazaniem ną wysiłkową częstoSć skurczów serca (HRmax) dla każ- do rehabilitacji było leczenie inwazyjne choroby niedokrwien- dego badanego ustalono na poziomie 50% rezerwy HR (wy- nej serca (CABG u 44 chorych, PTCA u 48 chorych) lub prze- liczonej podczas testu wysiłkowego na bieżni ruchomej wg bycie ostrego zespołu wieńcowego (OZW u 11 chorych). Do zmodyfikowanego protokołu Bruce a) ponad wartoSć tęt- badania wybrano jednorodną pod względem zastosowane- na spoczynkowego. go leczenia farmakologicznego grupę chorych. Wszyscy pa- Trening ogólnousprawniający obejmował: typowe ćwicze- cjenci z grupy badanej przyjmowali >-blokery, ACEI, aspiry- nia oddechowe oraz ćwiczenia rozluxniające, rozciągające, nę i statyny; ponadto 18 chorych przyjmowało diuretyki tia- równoważne, zręcznoSciowe i oporowe. Podczas zajęć nie zydowe, a 6 blokery kanału wapniowego. Leczenie farmako- przekraczano 13-14 poziomu zmęczenia wg 15-stopniowej logiczne było ustalone i wdrożone na minimum trzy miesiące skali Borga. W trakcie treningu prowadzono stałe monitoro- przed włączeniem chorych do obserwacji. wanie częstoSci akcji serca oraz automatyczny pomiar ciSnie- Z grupy chorych wydzielono dwie podgrupy A i B. W nia tętniczego krwi na początku i końcu każdego interwału. wyniku podziału, którego kryterium był wiek, uzyskano grupy IntensywnoSć ćwiczeń gimnastycznych ustalana była indywi- chorych istotnie statystycznie różniące się wiekiem (p<0,01). dualnie, z uwzględnieniem stałego monitorowania częstoSci W skład grupy A wchodziło 30 najmłodszych chorych (19 akcji serca za pomocą urządzenia Polar S720i. mężczyzn i 11 kobiet); ich Sredni wiek wynosił 51,6ą0,5 lat. W obu grupach na początku i końcu cyklu rehabilitacji SzeSć osób z grupy A przebyło zawał mięSnia sercowego. kardiologicznej wykonano limitowaną objawami próbę wy- Grupę B stanowiło 30 najstarszych chorych (17 mężczyzn i siłkową na bieżni ruchomej wg zmodyfikowanego protokołu 13 kobiet); Srednia wieku 70,9ą0,6 lat. Dziesięć osób z grupy Bruce'a. We wszystkich przypadkach u chorych zakwalifiko- B przebyło zawał mięSnia sercowego. wanych do grupy badanej próby zakończono z powodu zmę- Badane grupy pacjentów (A i B) nie różniły się zasadni- czenia uniemożliwiającego kontynuację testu. czo pod względem leczenia farmakologicznego, w którym Oceniano następujące parametry: wartoSć ekwiwalentu stosowano beta-blokery, ACEI, ASA, diuretyki tiazydowe oraz metabolicznego MET (ang. metabolic equivalent) osiągnię- statyny. W czasie cyklu rehabilitacji nie przeprowadzono istot- tego we wstępnej próbie wysiłkowej (TW1), wartoSć ekwiwa- nych zmian ani w diecie, ani w farmakoterapii, które mogłyby lentu metabolicznego osiągniętego w końcowej próbie wysił- mieć wpływ na wyniki badań. U żadnego z analizowanych kowej (TW2) oraz wartoSć delty ekwiwalentu metaboliczne- pacjentów nie wystąpiły objawy ubocznych działań leczenia go (,TW = TW2 TW1). farmakologicznego. Analizie poddano zależnoSć tych parametrów od wieku w Badane grupy nie różniły się także znacząco pod wzglę- dużej populacji pacjentów z chorobą niedokrwienną serca dem aktualnego stanu klinicznego i parametrów echokardio- oraz przeprowadzono analizę porównawczą ich Srednich graficznych (A vs B): EF 56,6ą1,6% vs 58,0ą1,4; LVEDD wartoSci pomiędzy grupami A i B. 52,0ą0,1 vs 52,1ą0,14, IMLK 98,3ą5,1 vs 107,8ą4,3 oraz Do analizy statystycznej wykorzystano wyniki przedsta- wartoSci BMI: 29,7ą0,7 vs 28,5ą0,6. Z wywiadu wiadomo, że wione za pomocą Sredniej arytmetycznej i standardowego żadna z badanych osób nie paliła tytoniu. błędu Sredniej (SEM). W celu porównania Srednich w obrę- Z badań wykluczono chorych, którzy podczas testu wysiłko- bie tej samej grupy przed i po treningu oraz między obie- wego lub treningu zgłosili dolegliwoSci stenokardialne oraz cho- ma analizowanymi grupami chorych użyto testu t-Studenta. rych z nieuregulowanym ciSnieniem tętniczym, istotnymi zabu- JednorodnoSć wariancji testowano testem Levene a. Za war- rzeniami rytmu serca oraz schorzeniami układu oddechowego. toSć p znamienną statystycznie przyjęto p<0,05. Korelację Wszyscy chorzy zostali poddani szeSciomiesięcznej, am- badano za pomocą współczynnika Pearsona, badając na- bulatoryjnej, kontrolowanej rehabilitacji kardiologicznej opartej stępnie jego istotnoSć statystyczną. 92 D. Kałka i wsp. WYNIKI Rrednie wartoSci ekwiwalentu metabolicznego wstępnej i końcowej próby wysiłkowej oraz Srednią wartoSć ich delty W wyniku przeprowadzenia analizy zależnoSci między wie- dla grupy A i B graficznie przedstawia ryc. 2. kiem a wartoScią ekwiwalentu metabolicznego wstępnej i końcowej próby wysiłkowej w populacji 103 osób z chorobą niedokrwienną serca uzyskano ujemne współczynniki kore- 10 lacji Pearsona. WartoSci współczynników wynosiły odpowied- 8,8 9 nio: -0,196 oraz -0,210. Obydwa współczynniki były istotne 8 2,1 7,1 statystycznie na poziomie p<0,05. 6,7 7 Na ryc. 1 przedstawiono rozkład parametrów i zależnoSć 1,5 5,6 6 liniową, opisującą korelację między ekwiwalentem metabo- licznym wstępnej (TW1) i końcowej (TW2) próby wysiłko- 5 wej na bieżni ruchomej a wiekiem w analizowanej grupie 4 chorych. 3 2 1 p<0,01 p<0,01 18,0 0 najmłodsi (n=30) najstarsi (n=30) 16,0 przed rehabilitacją po rehabilitacji 14,0 Ryc. 2. Rrednia wartoSć ekwiwalentu metabolicznego wstępnej i końcowej próby wysiłkowej oraz Srednia wartoSć ich delty dla grupy młodszej (A) i star- 12,0 szej (B) pacjentów z chorobą niedokrwienną serca Fig. 2. The mean values of metabolic eqivalent of initial and final exercise 10,0 tests and the mean value of their delta for the younger (A) and the elder (B) groups of the patients with ischemic heart disease 8,0 OMÓWIENIE 6,0 Postępujący z wiekiem spadek wydolnoSci fizycznej jest wy- 4,0 razem toczących się nieustannie procesów starzenia się or- ganizmu. Do istotnej utraty zdolnoSci wykonywania wysiłków krótkotrwałych o maksymalnej intensywnoSci u kobiet docho- 2,0 dzi już po 50 roku życia, natomiast u mężczyzn powyżej 65 roku życia. U przedstawicieli obu płci obserwuje się gwał- 0,0 40 45 50 55 60 65 70 75 80 towny spadek siły i masy mięSni szkieletowych. Między 20 a wiek 30 rokiem życia mięSnie stanowią 45% masy ciała, natomiast po przekroczeniu 70 roku życia odsetek ten zmniejsza się do MET pocz. MET końc. ok. 27% [17]. Siła mięSniowa 65-letniej osoby stanowi 75-85% wielko- y=-0,0707x + 12,559 y=-0,0513x + 9,5991 Sci osiąganej między 20 a 30 rokiem życia. Spadek siły (ok. R2 = 0,0441 R2 = 0,0386 1% na rok), w wyniku starzenia się organizmu człowieka, ma miejsce przede wszystkim z powodu postępującej atrofii mię- Ryc. 1. Rozkład parametrów i zależnoSć liniowa pomiędzy ekwiwalentem Sni oraz zmian zachodzących w nerwach obwodowych [2]. metabolicznym wstępnej i końcowej próby wysiłkowej na bieżni ruchomej a wiekiem pacjentów z chorobą niedokrwienną serca Poza zmianami związanymi z postępującą z wiekiem fi- Fig. 1. Distribution of parameters and linear relation between metabolic equ- zjologiczną inwolucją układu mięSniowego także inne orga- ivalent of initial and final exercise treadmill tests and age of the patients with ny i układy podlegają zmianom ograniczającym ich spraw- ischemic heart disease noSć i wydolnoSć. Procesy związane ze starzeniem się, w połączeniu ze stereotypami zachowań w starszym wieku do- W wyniku analizy zależnoSci między wiekiem chorych prowadzają do sukcesywnej redukcji aktywnoSci ruchowej, a należących do wyżej wymienionej grupy a wartoScią delty ta wtórnie prowadzi do spadku wydolnoSci fizycznej. Zjawi- ekwiwalentu metabolicznego uzyskano ujemny współczyn- sko błędnego koła doprowadza do niemożnoSci podjęcia nik korelacji Pearsona o wartoSci -0,119, który nie był istotny nawet niezbyt natężonej aktywnoSci fizycznej, związanej z statystycznie (NS). samoobsługą i podstawową aktywnoScią życiową, a w osta- Analizie porównawczej poddano także Srednie wartoSci tecznoSci prowadzi do zupełnej utraty samodzielnoSci i uza- ekwiwalentu metabolicznego wstępnej i końcowej próby wy- leżnienia osób starszych od otoczenia. siłkowej oraz Srednią deltę ekwiwalentu metabolicznego dla W związku z tym należy postawić pytanie, czy powyższy grupy młodszej (A) i starszej (B). proces zawsze musi się odbywać według powszechnego ste- W grupie młodszej doszło do istotnego statystycznie reotypu słabnięcia wraz z wiekiem ? Jeszcze ważniejszą (p<0,01) wzrostu Sredniej wartoSci ekwiwalentu metabolicz- kwestią jest jak temu można zaradzić. nego od wartoSci 6,7ą0,4 MET do wartoSci 8,8ą0,7 MET. W Lakusic i wsp. analizowali efekty rehabilitacji kardiologicz- grupie osób starszych także doszło do istotnego statystycz- nej w grupie 103 chorych z ChNS (ChNS choroba niedo- nie (p<0,01) wzrostu Sredniej wartoSci ekwiwalentu metabo- krwienna serca) w wieku powyżej 70 lat (zakres wieku: 71- licznego od wartoSci 5,6ą0,4 MET do wartoSci 7,1ą0,5 MET. 80 lat; Srednia wieku: 73ą3 lata). Program rehabilitacji obej- Rrednie wartoSci ekwiwalentu metabolicznego wstępnej i mował treningi na cykloergometrze (2x/dz.), z obciążeniem końcowej próby wysiłkowej były wyższe dla grupy młodszej dostosowanym do wyniku wyjSciowej próby wysiłkowej, oraz w porównaniu ze starszą, ale różnice te nie były istotne sta- nadzorowane ćwiczenia grupowe (oddechowe, rozciągają- tystycznie. ce, rozluxniające, wzmacniające mięSnie) i spacery ćwicze- Rrednia wartoSć delty ekwiwalentu metabolicznego w gru- niowe. Efekty 3-tygodniowej rehabilitacji oceniano w kontek- pie młodszej wynosiła 2,1ą0,3, a w grupie starszej 1,5ą0,2. Scie wydolnoSci fizycznej chorych. W tym celu porównano Obydwie wartoSci nie różniły się istotnie pomiędzy sobą (NS). zdolnoSć do szczytowego wysiłku (wyrażoną równoważnikiem MET MET Wiek a efekty długoterminowego treningu kardiologicznego u pacjentów z chorobą niedokrwienną serca 93 metabolicznym MET), mierzoną w trakcie limitowanych ob- sica efekty były wprawdzie zdecydowanie mocniej wyrażo- jawami prób wysiłkowych, przeprowadzonych dzień przed ne, ale też obserwowana przez nas grupa miała wyjSciowo rozpoczęciem rehabilitacji i tuż po jej zakończeniu. WartoSć wyższą tolerancję wysiłku niż grupa obserwowana przez La- porównywanych parametrów okazała się znacząco wyższa kusica. Wstępna tolerancja wysiłku opisywana przez ekwi- po zakończeniu rehabilitacji; wynosiła odpowiednio: 3,1ą0,9 walent metaboliczny wynosiła 3,1, zaS końcowa 4,3, podczas MET vs 4,3ą1 MET, p<0,0001. SprawnoSć fizyczna w obser- gdy w naszej grupie ekwiwalent metaboliczny wstępnej pró- wowanej grupie chorych w podeszłym wieku polepszyła się by wysiłkowej wynosił aż 5,6, natomiast końcowy 7,1. Efekt o 38% [9]. rehabilitacji, oceniany za pomocą bezwzględnej wartoSci Podobny przyrost sprawnoSci fizycznej (o 32%), jako efekt ekwiwalentu metabolicznego, w obserwacji Lakusica wyniósł 4-tygodniowej rehabilitacji II fazy, stwierdzili Lavie i Milani w 1,2, a w naszej grupie 1,5. grupie chorych z ChNS, w której wszystkie osoby przekro- Ponadto, istotnym elementem wpływającym na trudnoSć czyły 70r.ż. [12]. porównywania uzyskiwanych w poszczególnych badaniach W nowszych badaniach (z 2004r.) ci sami autorzy anali- efektów jest różny czas trwania rehabilitacji kardiologicz- zowali korzySci wynikające z 4-tygodniowej rehabilitacji w nej. grupie 268 chorych z ChNS, z których 76% stanowili męż- We wszystkich przytaczanych pracach, bez względu na czyxni w wieku powyżej 65r.ż. (Srednia: 70ą4 lata). Wydol- płeć chorych wchodzących w skład badanych populacji, ob- noSć fizyczna uległa w tej grupie wskutek rehabilitacji serwowano korzystny wpływ aktywnoSci fizycznej na przy- znaczącemu statystycznie wzrostowi o 34% [14]. rost tolerancji wysiłku. Mechanizmy tego wzrostu są wpraw- Oceniając taki sam okres treningów u chorych w pode- dzie inne u ludzi w wieku podeszłym niż u ludzi młodych [1, szłym wieku, Heldal i Sire obserwowali jeszcze większą, bo 4, 15], ale u osób w podeszłym wieku skutkują poprawą tole- aż o 49%, poprawę zdolnoSci wykonywania wysiłku fizycz- rancji wysiłku w stopniu porównywalnym do progresji tole- nego [6]. rancji wysiłku obserwowanej w grupach młodszych. Niewiele badań dotyczy skutków rehabilitacji kardiologicz- Pomimo coraz liczniejszych publikacji na temat korzyst- nej u chorych na chorobę wieńcową w bardzo podeszłym nych skutków aktywnoSci fizycznej u osób starszych nadal wieku, powyżej 75 lat. W grupie złożonej z 54 takich właSnie wielu lekarzy nie ma wystarczającej wiedzy o dobroczynnych chorych Lavie i Milani wykazali spektakularne efekty trenin- skutkach rehabilitacji kardiologicznej u chorych w podeszłym gu kardiologicznego. Wart podkreSlenia jest fakt, że wyjątko- wieku; ograniczają się oni jedynie do zalecania niewielkiej wo znacząca statystycznie różnica (p<0,0001) dotyczyła aktywnoSci ruchowej [9]. wydolnoSci fizycznej, która w tej grupie chorych wzrosła aż o Istnienie przekonujących dowodów powinno skłonić Sro- 39%, czyli więcej niż w przebadanej równolegle grupie młod- dowisko medyczne do poszerzenia rutynowego postępowa- szych chorych z ChNS, w wieku 65-75 lat, gdzie poprawa nia kardiologicznego o zalecenia dotyczące intensyfikacji wyniosła 31% [13]. aktywnoSci fizycznej także u chorych w podeszłym wieku. Zwiększenie się tolerancji wysiłku w starszym wieku do- Pozwoli to poprawić stan ich zdrowia, zachować czynnoScio- tyczy nie tylko mężczyzn, ale także kobiet, stanowiących wą sprawnoSć i samodzielnoSć, a przez to poprawić jakoSć wSród chorych z ChNS najmniej chętną grupę do poddania życia, co z pewnoScią wpłynie na zmianę stereotypu staroSci się treningom fizycznym. Analiza wyników rehabilitacji kar- jako czasu narastającego niedołęstwa. diologicznej u 70 kobiet w wieku >70 r.ż. wykazała, że więk- szoSć standardowo ocenianych parametrów ulegała popra- wie w stopniu zbliżonym do analizowanych chorych męż- WNIOSKI czyzn w porównywalnym wieku [11], co oznacza, że pozy- tywne efekt rehabilitacji w populacji osób starszych są nie- 1. U pacjentów z chorobą niedokrwienną serca stwierdzono zależne od płci [7]. ujemną, istotną statystycznie korelację pomiędzy wiekiem W ocenianej przez nas grupie pacjentów z chorobą nie- a tolerancją wysiłku przed i po przeprowadzeniu cyklu re- dokrwienną serca stwierdzono występowanie ujemnej linio- habilitacji kardiologicznej. wej zależnoSci między wiekiem a uzyskaną wartoScią ekwi- 2. Nie stwierdzono istotnej zależnoSci pomiędzy wiekiem walentu metabolicznego zarówno we wstępnej, jak i końco- obserwowanych chorych a przyrostem tolerancji wysiłku. wej próbie wysiłkowej. Jest to związane z opisywanym suk- 3. Nie wykazano istotnych różnic w przyroScie tolerancji wy- cesywnym spadkiem siły mięSniowej, postępującym z wie- siłku pacjentów z chorobą niedokrwienną serca należą- kiem, który wpływa na zdolnoSć do podejmowania wysiłku, w cych do grupy młodszej i grupy w podeszłym wieku. tym także na tolerancję wysiłku ocenianą w próbie wysiłko- wej [2]. Nie stwierdziliSmy natomiast istotnej statystycznie zależ- PIRMIENNICTWO noSci między wartoScią delty ekwiwalentu metabolicznego a wiekiem. Przyrost tego parametru, który praktycznie jest oce- 1. Ades P.A., Waldmann M.L., William L. i wsp.: Skeletal muscle and cardio- nianym w próbie wysiłkowej efektem rehabilitacji kardiolo- vascular adaptations to exercise conditioning in older coronary patients. gicznej, okazał się niezależny od wieku. Circulation, 1996, 94, 323-330. 2. Astrand P., Rodahl K.: Textbook of work physiology. McGraw-Hill Book Analiza porównawcza pomiędzy dwiema grupami chorych, Co., 1986. z różnicą Sredniego wieku wynoszącą 19,3 roku, dowiodła, 3. Bień B.: Stan zdrowia i sprawnoSć ludzi starszych. W: Synak B. (red). że wartoSci ekwiwalentu metabolicznego w grupie starszej i Polska StaroSć. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, 2002. młodszej tak przed, jak i po rehabilitacji nie różniły się w spo- 4. Ehsani A.A., Biello D.R., Schuiz J., Sobel B.E., Holloszy J.O.: Improve- ment of left ventricular contractile function by exercise training in patients sób statystycznie istotny. W obu grupach doszło natomiast with coronary artery disease. Circulation, 1986, 74: 350-358. do statystycznie istotnego wzrostu wartoSci MET. W grupie 5. Główny Urząd Statystyczny: Seniorzy w polskim społeczeństwie. GUS, młodszej Srednio o 2,1, co stanowi przyrost o 26,8%, a w Warszawa 1999. grupie starszej Srednio o 1,5, co stanowi przyrost o 28,57%. 6. Heldal M., Sire S.: Effects of intensive exercise training on lipid levels in high risk post-MI patients. Eur. Heart J., 1999, 20, 1475-1484. Na szczególne podkreSlenie zasługuje fakt, że po zakończe- 7. Hung C., Daub B., Black B., Welsh R., Quinney A., Haykowski M.: Exer- niu rehabilitacji chorzy w wieku podeszłym uzyskali wynik cise training improves overall physical fitness and quality of life in older Srednio o 0,4 MET lepszy niż Srednia wartoSć ekwiwalentu women with coronary artery disease. Chest, 2004, 126, 1026-1030. metabolicznego wstępnej próby wysiłkowej dla grupy młod- 8. Kompleksowa Rehabilitacja Kardiologiczna. Stanowisko Komisji ds. Opra- cowania Standardów Rehabilitacji Kardiologicznej PTK. Folia Cardiologi- szej, który charakteryzował ich tolerancję wysiłku przed włą- ca, 2004, 11(supl. A), 1. czeniem do rehabilitacji kardiologicznej. 9. Lakusic N., Mahovic D., Cerovec D., Majsec M.: Do patients with corona- Efekty uzyskane w grupie starszej są podobne do wyni- ry heart disease older than seventy benefit from cardiac rehabilitation? ków podawanych przez Leviego i Milaniego. W pracy Laku- Acta Clin. Croat., 2002, 41, 69-72. 94 D. Kałka i wsp. 10. Laurie N.: Healthy People 2010: Setting the nation s public health agen- 15. Marchionini N.: Improved exercise tolerance by cardiac rehabilitation after da. Acad. Med., 2000, 75, 12-13. myocardial infarction in the elderly: results of a preliminary, controlled 11. Lavie C.J., Milani R.V.: Benefits of cardiac rehabilitation and exercise study. Aging, (Milano), 1994, 6,175-180. training in elderly women. Am. J. Cardiol., 1997, 79, 664-666. 16. Swan H.J.C., Gersh B.J., Grayboys T.B., Ullyot D.J.: Evaluation and ma- 12. Lavie C.J., Milani R.V.: Disparate effects of improving aerobic exer- nagement of risk factors for the individual patient (case management). J. cise capacity and quality of life after cardiac rehabilitation in young Am. Coll. Cardiol., 1996, 27, 1030-1047. and elderly coronary patients. J. Cardiolpulm. Rehabil., 2000, 20, 17. Żołądx J.: WydolnoSć fizyczna człowieka. W: Fizjologiczne podstawy 235-240. wysiłku fizycznego. J. Górski (red.). Wydawnictwo Lekarskie PZWL, War- 13. Lavie C.J., Milani R.V.: Effects of cardiac rehabilitation programs in szawa 2002, 472. very elderly patients 75 years of age. Am. J. Cardiol., 1995, 76, 177- 179. Otrzymano 21 wrzeSnia 2006 r. 14. Lavie C.J., Milani R.V. Impact of aging on hostility in coronary patients Adres: Małgorzata Sobieszczańska, Katedra i Zakład Patofizjologii, Akade- and effects of cardiac rehabiltation and exercise training in elderly per- mia Medyczna, 50-368 Wrocław, ul. Marcinkowskiego 1, tel. (071) 784 00 60, sons. Am. J. Geriatr. Cardiol., 2004, 13, 125-130. fax (071) 784 00 61, e-mail: malsobie@poczta.onet.pl ProfiIaktyka i Ieczenie chorób aIergicznych Charakter kursu: kurs specjalizacyjny dla lekarzy specjalizujących się w alergologii Termin: 10.04.2007 12.04.2007 Organizator: Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, 01-813 Warszawa, ul. Marymoncka 99 Miejsce kursu: Instytut Gruxlicy i Chorób Płuc, Oddział Terenowy im. Jana i Ireny Rudników, Klinika Alergologii i Pneumonologii, ul. prof. Jana Rudnika 3 B, 34-700 Rabka Zdrój Kierownik naukowy: prof. dr hab. med. Ryszard Kurzawa Zgłoszenia na kurs: Wyłącznie na formularzu zgłoszenia na kursy w ramach programu dydaktycznego CMKP. Studium Kliniczno-Dydaktyczne, ul. Marymoncka 99, 01-813 Warszawa, tel.: (0 22) 569 38 07, faks: (0 22) 569 37 12 lub 809, e-mail: kursy-4@cmkp.edu.pl PłatnoSć: specjalizacyjny bezpłatny