Władca, władza
Władca, władza
Literackie doświadczenia Europejczyków
Wiek XX i XXI
redakcja naukowa
Mateusz Poradecki
współpraca
Marta Szymor-Rólczak
A
ódz
2011
Recenzent
Prof. dr hab. Jerzy Smulski
Projekt okładki
Mateusz Poradecki
Projekt typograficzny
Mateusz Poradecki
Korekta
Małgorzata Pawlata
© Copyright by authors
© Copyright for this edition by Katedra Edytorstwa, Uniwersytet A
ódzki
© All rights reserved  wszelkie prawa zastrzeżone, A
ódz
2011
ISBN 978 83 928185 5 7
Skład komputerowy
Mateusz Poradecki
Druk
Drukarnia Piktor, A
ódz

Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Rozważania o władzy
Natalia Lemann
Tęsknota za Boskością. Królowie cudotwórcy
i pomazańcy Boży w literaturze i kulturze.
Szkic antropologiczno-historyczno-literacki . . . . . . . . . 19
Anna Wietecha
Miraże poznania. Z legend dawnego Egiptu Bolesława
Prusa jako parabola o władzy, czasie i śmierci . . . . . . . . 33
Sylwia Karpowicz-SÅ‚owikowska
 Gdy nie można rządzić, trzeba
panować!  Bolesław Prus o kanclerzu Bismarcku . . . . 43
Tomasz Kaczmarek
Obraz władzy w czasach anarchizmu, czyli francuski
dramat sprzeciwu społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Paweł Kuciński
Dyskurs władzy  dyskurs opozycji. Status państwa
i narodu w polskiej prawicowej publicystyce i poezji
politycznej lat trzydziestych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Tomasz M. Korczyński
Węgierski niespełniony sen o idealnym panowaniu.
Ideologia Lukácsa i utopia Mannheima  dwa
wymiary rozumienia władzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Jagoda Wierzejska
Andrzeja Bobkowskiego krytyka władzy totalitarnej
(między katastrofizmem kulturowym a projektem
podmiotowości autentycznej) . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Kinga Anna Gajda
Koncepcja wÅ‚adzy w dramatach Heinera Müllera na przykÅ‚adzie trylogii
poświęconej Germanom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Monika Samsel-Chojnacka
Mężczyz
ni, którzy nadużyli władzy. Utracony szwedzki mit państwa
opiekuńczego w powieściach Henninga Mankella i Stiega Larssona . . . . . . 109
Mateusz Poradecki
Między Wschodem i Zachodem. Yeskova czytanie Tolkiena . . . . . . . . . . . 119
Mechanizmy władzy
Ewelina Stanios
Fenomen tysiącletniej władzy w Bizancjum. Analiza problemu w świetle
dramatów: Tadeusza Micińskiego, Amelii Hertzówny i Antoniego Langego . . 135
Joanna Raz
ny
Paradoksy rewolucji. O jednoaktówce Domino Madame du Barry
Wacława Grubińskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Ewa Pogonowska
Mumia czerwonego władcy.
O polskich relacjach z podróży do Moskwy (lata trzydzieste XX wieku) . . . . 153
Ewa Tichoniuk-Wawrowicz
Mechanizmy władzy w KL Auschwitz według Prima Leviego . . . . . . . . . . . 169
Marcin Kępiński
Ideologia władzy, władza ideologii. Chorążowie Olega Gonczara
jako pochwała komunizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
Barbara Zwolińska
Mechanizmy władzy komunistycznej
na podstawie powieÅ›ci Sándora Máraia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
Marek Olszewski
Spotkania na krańcach świata. Ryszard Kapuściński  świadek
XX-wiecznych totalitaryzmów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
RzadzÄ…cy i rzÄ…dzeni
Magdalena WÄ…sowicz
 Świat był naówczas ograniczony Franciszkiem Józefem I
 mitologizacja postaci cesarza w Wiośnie Brunona Schulza . . . . . . . . . . 223
Aleksandra Lutomierska
Józef Piłsudski w twórczości panegirycznej z lat 1914 1918
(na wybranych przykładach) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
Monika Bednarczuk
Kobieta i władza: wokół antyrewolucyjnych wizji Rosji . . . . . . . . . . . . . . 245
Ilona Gwóz
dz
-Szewczenko
Konterfekt reżimowego władcy. Najwyższy dygnitarz partyjny
w obiektywie fotoreportera (Ladislav MH
a%0ńko, Smak władzy) . . . . . . . . . . 257
Barbara Szot
Złe królowe. Wizerunki władczyń w literaturze dziecięcej . . . . . . . . . . . . . 269
Jerzy Wiśniewski
Wojciech MÅ‚ynarski o rzÄ…dzÄ…cych i rzÄ…dzonych w piosenkach z recitalu
Róbmy swoje (1984) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
Małgorzata Semczuk
Trudne relacje władza artysta w Rosji XIX i XX wieku. A. S. Puszkin
i M. A. Bułhakow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
Anna Kronenberg
Skołatane w klatce Polski serce  system komunistyczny z perspektywy
codziennego doświadczenia i emigracji w twórczości Anny Frajlich,
Teresy Podemskiej-Abt, Janiny Katz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
Anna Górajek
Na początku było słowo. Opozycja w NRD w walce z reżimem . . . . . . . . . . 309
Daria Mazur
Małżeństwo z rozsądku? PAX i realizm socjalistyczny . . . . . . . . . . . . . . . 319
Elżbieta Parciak
Walka o prawdę wobec zakłamania rządzących w świetle wypowiedzi
Kardynała Stefana Wyszyńskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
Varia
Magdalena Nowicka
Pisarze i publicyści w ramach dyspozytywu władzy. Perspektywa analizy
dyskursu i koncepcji władzy wiedzy Michela Foucaulta . . . . . . . . . . . . . 339
Karol Franczak
Władza elit symbolicznych w dyskursie publicznym. Obecność artystów
w komentarzach i interpretacjach medialnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349
Monika Urbańska
Pod władzą Erosa i drugiej strony życia  o twórczości Jacka Bierezina . . . . 359
Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371
Pisarze i publicyści w ramach
dyspozytywu władzy.
Perspektywa analizy dyskursu
i koncepcji władzy wiedzy
Michela Foucaulta
To był mały piesek rasy japońskiej.
Nazywał się Lulu. Miał prawo spać
w łożu cesarskim. W czasie różnych
ceremonii uciekał cesarzowi z kolan
i siusiał dygnitarzom na buty.
Ryszard Kapuściński
Cesarz, wydany po raz pierwszy w 1978 roku literacki reportaż, był
interpretowany w Polsce jako ukryta w egzotycznych dekoracjach
opowieść o rodzimym życiu politycznym i publicznym. Odbiorcy
spontanicznie odczytywali książkę o afrykańskiej przepaści mię-
dzy ludem, władcą a tzw. cywilizowanym światem zachodnim
jako parabolÄ™ geopolitycznej sytuacji socjalistycznej Polski. Jed-
nakże w 2010 roku, w związku z wydaniem biografii Kapuściński
non-fiction Artura Domosławskiego rzadko mówi się o Kapuś-
cińskim jako o autorze reportaży opisujących mechanizmy wła-
dzy, lecz jako o autorze będącym przedmiotem działania władzy.
Sednem dyskusji nie wydaje się być zresztą relacja Kapuścińskiego
do władzy rozumianej jako instytucjonalny aparat, np. PZPR czy
SB  lecz jak ma się wizerunek autora reportaży, konstruowany
publicznie także przez samego Kapuścińskiego, do jego dzienni-
karskich praktyk i prywatnej, często niedyskursywnie manifesto-
wanej tożsamości, a jeśli między tym wizerunkiem a tożsamością
i praktykami dostrzega się znaczące rozbieżności, czy należy je
publicznie podnosić.
Magdalena Nowicka
Uniwersytet A
ódzki
Autor  podmiot czy przedmiot władzy?
Chociaż niniejszy artykuł nie jest poświęcony rozstrzyganiu tej kwestii, jednakże
sprawa Kapuścińskiego i Domosławskiego doskonale ilustruje inny problem  do
jakiego stopnia pisarz albo publicysta podejmujÄ…cy w swoim dziele tematy kontro-
wersyjne bÄ…dz
niemieszczące się w głównym nurcie dyskursu publicznego, sam pod-
lega władzy, której procedury i mechanizmy tworzą publiczną reprezentację danej
osoby jako autora, wpływają na jego biografię, imputują motywy i interpretacje jego
wypowiedzi, tak aby wpasować go w pewne konwencje i strategicznie wytłumaczyć
jego kłopotliwe dla dyskursywnego status quo teksty. Co więcej, takie arbitralne
konstruowanie pozycji autora nie musi dokonywać się bez udziału czy wbrew woli
samej jednostki, której ów proces dotyczy. Władza, której ona podlega, dyskursywna,
ale przejawiająca się także w zachowaniach niedyskursywnych, nie ma charakteru
materialnego ani instytucjonalnego, nie jest cenzurą  można ją natomiast nazwać
rodzajem autocenzury, którą nakładają na siebie jednostki. Podsumowując, mamy
tutaj do czynienia z poststrukturalnym ujęciem władzy  nie tyle spersonalizowa-
nej, co przenikajÄ…cej jaz
nie indywiduów i objawiającej się w produkcji wiedzy słu-
żącej do zarządzania populacją1.
Materiałem empirycznym służącym zbadaniu tego zjawiska będzie przypadek
pisarza Jonathana Littella i dotyczące go artykuły z prasy głównego nurtu w Niem-
czech i Francji, metodą zaś analiza dyskursu uzupełniona o analizę dyspozytywu
oparta na myśli Michela Foucaulta. W 1978 roku, a więc wtedy, kiedy ukazał się Ce-
sarz, opublikowano w Niemczech niewielkich rozmiarów zbiór rozmów z Foucaultem,
zatytułowany Dyspozytywy władzy. O seksualności, wiedzy i prawdzie [Dispositive
der Macht. Über Sexualität, Wissen und Wahrheit] TytuÅ‚owe pojÄ™cie dyspozyty-
wu pochodzi z ostatniej pracy Foucaulta  Historia seksualności, a dokładnej z jej
pierwszego tomu pt. Wola wiedzy. Na język polski dyspozytyw został przetłumaczo-
ny jako urządzenie2. Przez wiele lat kontynuatorzy i komentatorzy myśli Foucau-
lta nie przydawali tej kategorii szczególnego znaczenia, dyspozytyw był rozumiany
ściśle w kontekście Historii seksualności jako  zasadniczy mechanizm społeczny, za
którego sprawą wiedza i praktyka seksualna rozpraszają się w społeczeństwie 3. Jed-
nakże we wspominanym niemieckim zbiorze i wydanym dwa lata póz
niej tomie an-
glojęzycznym pojawiają się tłumaczenia tej samej rozmowy, której Foucault udzielił
psychoanalitycznemu czasopismu  Ornicar? i gdzie został wprost poproszony o to,
aby objaśnił znaczenie pojęcie dyspozytywu. W krótkiej, trójakapitowej wypowie-
dzi rozszerzył sens dyspozytywu poza kwestię seksualności i określił tym mianem
heterogeniczną kompozycję, która zawiera dyskursy, instytucje, regulaminy, prawa,
przepisy administracyjne, wypowiedzi naukowe, twierdzenia filozoficzne i etyczne.
Zarówno to, co powiedziane, dyskursywne i to, co nie-dyskursywne. Dyspozytyw jest
relacją między tymi elementami, w efekcie której powstaje pewna wiedza, zwłaszcza
1 W niniejszym artykule ramę teoretyczną stanowi koncepcja władzy wiedzy Michela Foucaulta. Con-
fer M. Foucault, Archeologia wiedzy, Warszawa 1977; idem, Porządek dyskursu, Gdańsk 2002.
2 Confer M. Foucault, Historia seksualności, Warszawa 2000, s. 71 117.
3 Ch. Lemert, G. Gillan, Michel Foucault. Teoria społeczna i transgresja, Warszawa Wrocław 1999, s. 170.
340 | Magdalena Nowicka
w sytuacjach nagłych, odbiegających od społecznej rutyny4. Od lat dziewięćdziesią-
tych XX wieku epigoni Foucaulta w Europie Zachodniej zaczęli dostrzegać w pojęciu
dyspozytywu uniwersalną kategorię, która może stanowić brakujące ogniwo w ana-
lizach władzy i dominacji funkcjonujących w społeczeństwie.
ReasumujÄ…c, dyspozytyw wskazuje nie tylko na materialnÄ… i ideowÄ… infrastruk-
turę dyskursu, ale zwłaszcza na relację między tym, co dyskursywne, a tym, co
nie-dyskursywne  na praktyki zachodzÄ…ce na granicy dyskursu. Dyspozytyw
wskazuje na praktyki warunkowane przez dyskurs, ale już nie te zinstytucjonalizo-
wane, lecz  zsubiektywizowane , angażujące jaz
ń i ciała jednostek, determinujące
poznanie w skonwencjonalizowanej przestrzeni społecznej i poprzez nią. Działają-
cy w ramach pewnego dyspozytywu (np. dyspozytywu władzy pamięci zbiorowej,
władzy historii) autor strategicznie ukierunkowuje swoje zachowanie (materialne
i symboliczne atrybuty) na sytuację, w której zabiera głos. W przeciwieństwie do in-
tencjonalnej autoprezentacji,  strategiczne wyznaczenie celu nie musi być uświa-
domioną częścią biograficznego planu, lecz odpowiedzią na społecznie ustanowio-
ną wiedzę władzę.
Etnizacja Jonathana Littella i dyspozytyw
reprezentowania Holokaustu
Wyżej zasygnalizowane fenomeny można zaobserwować na przykładzie obecności
pisarza Jonathana Littella w dyskursach publicznych we Francji i w Niemczech.
Urodzony w 1967 roku Jonathan Littell swoją debiutancką powieścią pt. A
aska-
we (2006) odniósł bezprecedensowy w XXI wieku sukces w Europie. Jego dzieło na
około tysiącu stron porusza trudną tematykę nazizmu i Holokaustu  mimo to jego
sprzedaż sięgnęła we Francji ponad ośmiuset tysięcy egzemplarzy, a niemiecki prze-
kład z 2008 roku to ponad dwieście tysięcy sprzedanych książek. A
askawe zostały
wyróżnione najbardziej prestiżowymi nagrodami literackimi we Francji  Nagro-
dą Goncourtów oraz Nagrodą Akademii Francuskiej  a werdykt ten był szeroko
komentowany, ponieważ laury zebrał stosunkowo młody, kilka miesięcy wcześniej
zupełnie nieznany autor.
Jednakże główne kontrowersje wokół powieści były spowodowane tym, że trzy-
dziestodziewięcioletni debiutant żydowskiego pochodzenia, piszący po francu-
sku, obywatel Stanów Zjednoczonych, uczynił protagonistą i jednocześnie pierw-
szoosobowym narratorem A
askawych fikcyjnego Max Aue, siedemdziesięciolatka
wiodącego ustabilizowane życie na francuskiej prowincji, który wspomina czasy
wojny. Jak siÄ™ okazuje, byÅ‚ wówczas SS-Obersturmbannführerem, sÅ‚użyÅ‚ na froncie
wschodnim, gdzie pełnił funkcję nieoficjalnego asystenta Heinricha Himmlera. Do
jego obowiązków należał przede wszystkim nadzór nad eksterminacją Żydów. Po-
4 M. Foucault, D. Colas, A. Grosrichard, G. Le Gaufey, J. Livi, G. Miller, J. Miller, J.-A. Miller, C. Millot,
G. Wajeman, Le jeu de Michel Foucault,  Ornicar? , 1977, nr 10, s. 62 63, cyt. za: M. Foucault, Dites et
écris, tom III, Paris 1994, s. 298 299.
Pisarze i publicyści w ramach dyspozytywu władzy. Perspektywa analizy dyskursu i koncepcji władzy wiedzy Michela Foucaulta | 341
nadto czytelnik dowiaduje się, że Aue jest biseksualistą, pożądał swojej siostry, za-
bił matkę, ojczyma oraz swojego przyjaciela. Przy tym wszystkim główny bohater
jest człowiekiem wszechstronnie wykształconym, doktorem prawa, estetą i wielbi-
cielem starożytnej filozofii. Nawet po latach nie ma wyrzutów sumienia, wspomi-
najÄ…c czasy III Rzeszy.
A
askawe, jako dzieło igrające z konwencją przedstawiania nazistów i ich ofiar,
stanowiło w dyskursie publicznym, zarówno we Francji, jak i w Niemczech, zna-
mienne wyzwanie. Od lat sześćdziesiątych XX wieku, gdy głośna staje się teza Han-
nah Arendt o banalności zła oraz łączone z tą koncepcją, i niejako ją potwierdzające,
eksperymenty psychologów społecznych nad konformizmem5, zaczyna dominować
reprezentacja nazisty jako bezrefleksyjnego biurokraty, prymitywnego kata lub ano-
nimowego żołnierza, których potrzeby emocjonalne i seksualne nie są artykułowane
w sposób podparty analizą ich indywidualnej psychiki.
Uwaga prasy koncentruje się więc na autorze i motywach, które miałyby nim kie-
rować. Tak w jednym, jak i drugim dyskursie prowadzi się grę tożsamością Littella,
aby jego obraz był spójny z reprezentacją dzieła. Podstawowym, powierzchownym,
ale majÄ…cym szereg konsekwencji zabiegiem jest  etnizacja autora, rozumiana jako
forsowanie i konstruowanie jego tożsamości etnicznej, po to, aby wyróżnić z jego
przekazu te aspekty, które dla etnizującego podmiotu są ważne6.
W prasie francuskiej Littell występuje jako  Amerykanin, który pisze po francu-
sku ,  francuskojęzyczny amerykański pisarz albo  urodzony w Nowym Jorku, ale
edukowany we Francji . Taka formuła etniczności, oparta na paradoksie, posiada
perswazyjną siłę  można ją nazwać  etnizacją włączającą . Poprzez podkreślanie
wspólnoty języka autor zostaje włączony do świata kultury frankofońskiej, natomiast
dzięki położeniu nacisku na jego amerykańskie obywatelstwo  czyli zaakcentowa-
niu przynależności (przynajmniej prawno-politycznej) do narodu (wyobrażonego),
którego nie łączą szczególnie ciepłe stosunki z Francją i o którym istnieje we Francji
wiele negatywnych heterostereotypów  narzucany jest pewien tok interpretacyjny:
skoro Amerykanin dobrowolnie wybrał pisanie po francusku, to znaczy, że: przed-
kłada naszą kulturę nad tamtą kulturę. Dystans kulturowy, potencjalnie dzielący
Littella od publiczności we Francji jest zatem redukowany. Eliminację tego dystansu
przyspiesza wybieranie z intelektualnego zaplecza autora jego francuskich inspira-
cji i doświadczeń  eksplorowany jest wątek jego matury zdawanej we Francji oraz
tego, iż mając dwadzieścia kilka lat tłumaczył na język angielski Sade`a, Geneta czy
Blanchota:  Wybrał pisanie od razu po francusku, ponieważ jest to język jego kul-
tury i jego dwóch mistrzów [Flauberta i Stendhala] 7.
Co więcej, pisarz jest wpisywany we współczesne reminiscencje misji cywiliza-
cyjnej (mission civilisatrice)  w świetle zabiegów etnizacyjnych staje się jakoby  na-
wróconym na francuskość , którego Francja przygarnia niczym matka:  Nagradzając
powieściopisarza narodowości amerykańskiej [& ] Francja, która zna swą powinność
5 Confer H. Arendt, Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalności zła, Kraków 2004; S. Milgram, Obe-
dience to Authority: an Experimental View, New York, 1974.
6 M. Czyżewski, Polski spór o  Strach Jana Tomasza Grossa w perspektywie  pośredniczącej analizy
dyskursu,  Studia Socjologiczne , 2009, nr 3, s. 8 10.
7 J. Garcin, Littell est grand,  Nouvel Obs , 6.11.2006.
342 | Magdalena Nowicka
wobec Apollinaire`a, Cendrarsa i Ciorana, przyjmuje ze spokojem akt rozsławienia
jej jÄ™zyka i jej ducha za morzami [Une exception française,  Le Figaro , 7.11.2006].
Francja, w takim wyobrażeniowym ujęciu, urasta do rangi  tolerancyjnej przestrze-
ni kulturowej, otwartej dla respektujÄ…cych jej kod symboliczny.
Kwestia dystansu prawno-politycznego, zobiektywizowanego w posiadaniu przez
Littella amerykańskiego paszportu, również zostaje rozwiązana. Media skrupulat-
nie wybierają z wypowiedzi pisarza sądy antyamerykańskie i relacjonują jego stara-
nia o uzyskanie francuskiego obywatelstwa  w tej relacji wniosek o obywatelsko
zdaje się być raczej wnioskiem o azyl:  Jedyne państwo, gdzie nie chce żyć, bo nie-
nawidzi jego mentalności, moralności, lobbystów, polityki zagranicznej, zakazów
i prezydenta, to jego własny kraj. [& ] Paszport amerykański go zawstydza 8.
Zdecydowanie rzadziej w odniesieniu do Littella używa się frazy  Amerykanin
żydowskiego pochodzenia albo  Żyd . Ich stosowanie wiąże się z próbami neutra-
lizowania krytycznych stwierdzeń dotyczących genre`u9 A
askawych. Dyskursowe ży-
dowskie korzenie łączą się z przekonaniem, że autor dysponuje wystarczającą wiedzą
i zasobami pamięci zbiorowej, by pisać o Holokauście.
Etnizacja Littella w dyskursie zostaje niejako  zwieńczona pozadyskurso-
wo  w 2007 roku pisarz otrzymuje obywatelstwo francuskie (przed A
askawymi
dwa jego wnioski zostały odrzucone) na mocy dekretu  ułatwiającego naturalizację
osób działających ku rozsławieniu kultury francuskiej 10. Z  młodego, blondwłosego
Amerykanina (jak określał go lokalny dziennik  Le Parisien ) zmienia się w  mło-
dego Francuza . Z kolei  Libération buduje retorykÄ™ zobowiÄ…zaÅ„:  Teraz, kiedy
z Goncourtów wyciągnął czek z wieloma zerami i obywatelstwo francuskie, czyż Jo-
nathan Littell nie mógłby uczynić jakiegoś małego gestu dla swojego nowego kraju? 11.
Dziennikarz wynajduje zrujnowaną willę de Maupassanta, którą  nowy Francuz
mógłby wyremontować. I choć jest to wypowiedz
żartobliwa, pisana w konwencji
felietonu, zdaje się być symptomem powstającej w ramach dyspozytywu relacji zobo-
wiązań między jednostką a instytucjonalnymi i dyskursywnymi podmiotami.
Natomiast w prasie niemieckiej przeważa wyłączająca etnizacja Littella, także op-
arta na paradoksie.  Amerykanin żydowskiego pochodzenia, dorastający we Francji ;
 urodzony w Ameryce syn żydowskich rodziców, dorastający we Francji ;  francu-
ski Żyd amerykańskiego pochodzenia ; czasem po prostu  Żyd , najrzadziej  Ame-
rykanin piszący po francusku  oto najczęstsze etykiety w artykułach o Littellu.
Z jednej strony forsuje się jego  żydowskość , dzięki której można go wyłączyć z gru-
py my  Niemcy  Europejczycy. Jednocześnie można Littella przesunąć do gru-
py oni  ofiar, czy też potomków ofiar mających obsesyjny stosunek do przeszło-
ści ( Jonathan Littell, Żyd, wślizgnął się na 1359 stronach do mózgu SS-manna 12).
8 Ibidem.
9 Pojęcie genre`u jest zaczerpnięte od Michała Bachtina, określającego w ten sposób gatunek mowy  któ-
rym może być dowolna wypowiedz
: od komendy wojskowej poprzez prywatny list po wielotomowÄ… po-
wieść  stanowiący względnie trwałą konfigurację trzech wymiarów: tematu, stylu i kompozycji. Con-
fer M. Bachtin, Estetyka twórczości słownej, Warszawa 1986, s. 348 357.
10 AFP, 9.03.2007.
11 E. Launet, Littell, bel ami,  Libération , 15.03.2007.
12 S. Mayer, Oh Muschilein,  Die Zeit , 6.03.2008.
Pisarze i publicyści w ramach dyspozytywu władzy. Perspektywa analizy dyskursu i koncepcji władzy wiedzy Michela Foucaulta | 343
Z drugiej strony, autor zostaje dołączony do grupy zwycięzców II wojny światowej,
a współcześnie trudnych sojuszników (ze względu na sąsiedztwo geograficzne oraz
dłuższą i bardziej złożoną historię wzajemnych animozji istotniejsza jest narzucana
Littellowi  francuskość od  amerykańskości ). Rezultatem strategii etnizujących jest
ambiwalentny stosunek do samego pisarza i podejrzliwość wobec jego przekazu, wy-
tworzone, zanim jeszcze niemiecki przekład A
askawych trafił do czytelników.
Zarówno w dyskursie publicznym we Francji, jak i w Niemczech  choć z inny-
mi skutkami  publicznie funkcjonowanie i wizerunek pisarza stajÄ… siÄ™ produkta-
mi społecznie wytwarzanej i petryfikowanej w dyskursie wiedzy o tym, kim może
być autor narracji o Holokauście, jakie musi spełniać warunki, by zabierać głos na
ten temat, jak powinien się zachowywać, co czuć. W ramach dyspozytywu repre-
zentowania Holokaustu, Littell  jego dzieło, zachowania, wygląd, emocje, obywa-
telstwo, wykształcenie, pochodzenie itd.  jest pozycjonowany w stosunku do za-
stanych konwencji i praktyk. W rezultacie tych strategicznych zabiegów nadaje się
prawomocność jego powieści (zwłaszcza we Francji) lub ją delegitymizuje (szcze-
gólnie w Niemczech).
Czy zerwanie z dyspozytywem jest możliwe?
Po wielkim sukcesie powieści media we Francji, a potem w Niemczech starają się
nadać sławnemu autorowi pewną rolę w życiu publicznym. Narzucenie Littellowi
roli komentatora wydarzeń politycznych, krytyka kultury masowej czy też  amba-
sadora kultury francuskiej okazuje się niewykonalne, ponieważ sam pisarz odrzuca
propozycje szerszego zaistnienia we francuskiej sferze publicznej. Nie udziela wy-
wiadów telewizyjnych, zgadza się porozmawiać z nielicznymi dziennikarzami pra-
sowymi, bierze udział w ledwie kilku debatach panelowych. Szerokim echem odbija
się zwłaszcza debata w Berliner Ensemble z lutego 2008 roku, moderowana przez Da-
niela Cohn-Bendita. Na pytania dotykajÄ…ce polityki historycznej Littell odpowiada,
nie zajmujÄ…c wyraz
nego stanowiska i przesuwajÄ…c pole sporu w stronÄ™ tematu swo-
jego warsztatu literackiego. Krytycy pisarza interpretują te zabiegi jako dowód in-
fantylności Littella, jego intelektualną niedojrzałość. Obrońcy Littella ( Frankfurter
Allgemeine Zeitung ,  die tageszeitung ) podkreślają jego erudycję, jednak podob-
nie jak kontestatorzy, skupiają się na aparycji i zachowaniach niewerbalnych mów-
cy:  [N]ie jest kimś, kto dobrze wypada w debatach publicznych. Sprawia wrażenie
niezgrabnego, gdy taki wielki i szczupły bardziej wisi, niż siedzi na prostym krześle
ustawionym na scenie. Cygaro, które pali, i whiskey, którą sączy, można brać tylko
za artystyczne pozy 13. Mniej przychylni komentatorzy kreślą nie tyle postawę arty-
styczną, co artystowską14  przerostem formy maskującą niedostatki treści. Littell
13 D. Knipphals, Kippe, Whiskey, Künstlerposen,  taz 1.03.2008.
14 Przymiotnik artystowski ma w języku polskim dodatkowe konotacje związane z peerelowską nowo-
mową. Jeśli jednak odrzucić te skojarzenia, zostaje wyrażenie dobrze oddające charakter tej reprezen-
tacji pisarza.
344 | Magdalena Nowicka
jest określany etykietą piszącego pod publikę,  sprytnego pornografa [ein schlau-
er Pornograph] oraz skandalisty porównywanego m.in. z Charlotte Roche15.
Z kolei prasa we Francji zapożycza z niemieckiego artykułu frazę:  trochę jak mło-
dy Beckett, trochę jak młody Belmondo 16 i dostosowuje tę diagnozę, etnizując ją, do
wizerunku utworzonego w ramach własnego dyskursu  jeśli Littell reprezentuje
bohemÄ™, jest to  dekadencja w peÅ‚ni francuska [en plein décadence française].
Sam pisarz w swoich nielicznych wystąpieniach próbuje zerwać z narzucaną mu
tożsamością. Oto fragment rozmowy dla  Frankfurter Rundschau , jednego z mniej
formalnych wywiadów Littella:
André Müller: Nienawidzi pan wywiadów.
Jonathan Littell: Tak, trzeba przeczytać moją książkę, to wystarczy. Kto się
interesuje pisarzem, ponieważ lubi jego książkę, zdaje mi się kimś, kto inte-
resuje się kaczkami, tylko dlatego że lubi jeść utuczone wątróbki. To niedo-
rzeczne. (1)
[& ]
André Müller: Co pomyÅ›laÅ‚ pan, gdy Claude Lanzmann powiedziaÅ‚, że ma
pan  naprawdę porządny żydowski łeb ?
Jonathan Littell: Uznałem to za groteskowe i bardzo ostro się broniłem.
Rzekłem mu, iż to, co mówi, jest bzdurą. Napisał też do mnie list, w którym
stwierdził, że mam wspaniałe żydowskie dzieci. Odpowiedziałem, że mam
wspaniałe [dzieci], ale nie wspaniałe żydowskie dzieci. On ma obsesję na tym
punkcie. (2)
André Müller: Dlaczego tak to panu przeszkadza, kiedy nazywa siÄ™
pana Żydem?
Jonathan Littell: Ponieważ odrzucam przynależność do grupy, jakiejkol-
wiek. Nie powinno się też o mnie mówić ani Amerykanin, ani Francuz, cho-
ciaż jestem oboma. Potrafię świetnie się obejść bez takich określeń. Okay, moje
korzenie są żydowskie, moi przodkowie, i mam żydowską fizjonomię, jak pan
widzi& (odchyla głowę) Mam żydowski nos i żydowskie usta. To jest genetycz-
nie uwarunkowane. Ale co z tego! [& ] (3)
Jonathan Littell, André Müller, Mögen Sie Käse?,  FR , 24.06.2008, wyróżnie-
nia M. N.
(1) Littell, przytaczając słowa Margaret Atwood o pisarzu i kaczce (ten cy-
tat, wielokrotnie powtarzany przez Littella w wywiadach, stał się jego bon
motem), definiuje sytuację wywiadu jako absurdalną, unieważnia ją, negując
jednocześnie istotność roli dziennikarza pośredniczącego między nim a czy-
telnikami.
15 Prezenterka i producentka telewizyjna, sławę przyniosły jej audycje na kanale VIVA2 i VIVA. W lu-
tym 2008 roku ukazała się jej debiutancka powieść pt. Feuchgebiete [pol. przekł. Wilgotne miejsca] opo-
wiadająca o doświadczeniach seksualnych współczesnej osiemnastolatki.
16 H. Spiegel, Die Grammatik der Toten,  FAZ , 29.02.2008.
Pisarze i publicyści w ramach dyspozytywu władzy. Perspektywa analizy dyskursu i koncepcji władzy wiedzy Michela Foucaulta | 345
(2) Autor unieważnia słowa Lanzmanna, posługując się klasycznym argu-
mentem ad hominem (ale wcześniej zaznacza, że wyczerpał drogę merytorycz-
ną argumentów ad rem).
(3) Littell przeciwstawia konstrukcjÄ™ grupy etnicznej zobiektywizowanym
atrybutom (obywatelstwo, fizjonomia) członków takiej  grupy . Odrzuca ideę
grupy etnicznej i marginalizuje znaczenie cech zobiektywizowanych. Chce
uniknąć zaklasyfikowania.
Próba oporu ze strony Littella kończy się jednak porażką, gdyż redakcja  Frank-
furter Rundschau , dodaje do rozmowy dziennikarski komentarz, który wtórnie
kategoryzuje Littella jako pisarza kontrowersyjnego, do pewnego stopnia błazna
i trikstera. Można zatem postawić pytanie, czy wyjście poza dyspozytyw reprezen-
tacji Holokaustu i zyskanie przez autora autonomicznej tożsamości jest realne.
Wydaje się, że do pewnego stopnia tak  jednakże nie w głównym nurcie dyskur-
su publicznego. Wbrew niektórym wyżej wymienionym rozstrzygnięciom przebiega
rozmowa Littella z Pierrem Norą, historykiem i członkiem Akademii Francuskiej,
opublikowany na Å‚amach specjalistycznego czasopisma  le débat , którego Nora
jest wydawcą. Obszerny zapis kończy się kwestią Littella   Mój wyjściowy aksjo-
mat brzmi: chodzi o ludzki problem. Podchodzę do niego nie jako Żyd, lecz jako
człowiek 17. Tej konstatacji podporządkowana jest cała struktura rozmowy. Nora
pozwala Littellowi na rozbudowane odpowiedzi, dygresyjne w stosunku do pytań.
Jednak kierunek wywodu nieprzerwanie pozostaje pod kontrolÄ…. Dziennikarz prowa-
dzi swojego rozmówcę ku rekonstrukcji korzeni jego pamięci18  już nie etnicznych,
lecz intelektualnych. Szuka pamięci wypływającej z tradycji literackiego przestawie-
nia. Nora nie celuje w ukazanie pojedynczych Littellowskich miejsc pamięci, ale chce
naszkicować jego milieux de mémoire, Å›rodowisko pamiÄ™ci, żywy proces, w którym
każdy czytelnik może odnalez
ć własną cząstkę, a dla Littella oznacza uwiarygodnie-
nie podjętego zadania  dejudaizacji rozprawiania o Holokauście.
Jednak motyw  żydowskich korzeni nie zostaje pominięty. Służy do zaprezento-
wania pisarza (a także do jego autoprezentacji) jako jednostki, którą za E. W. Saidem
można by nazwać obdarzoną świadomością kontrapunktową (contrapuntal aware-
ness). Taki człowiek potrafi przyjąć wiele punktów widzenia  a więc w przypadku
Littella także żydowski  i do każdego z nich, zachowując wrażliwość na pozostałe,
podejść w sposób refleksyjny19.
17 J. Littell, P. Nora, Gespräch über die Geschichte und den Roman, [in] J. Littell, Die Wohlgesinnten.
Marginalienband, Berlin 2008, s. 64.
18 P. Nora przeciwstawia pamięć historii, która jedynie stara się pamięć przywołać. Rozmowa dla  le
débat zawiera odwoÅ‚anie do koncepcji miejsc pamiÄ™ci. Confer P. Nora, MiÄ™dzy pamiÄ™ciÄ… i historiÄ…:  Les
lieux de mémoire ,  TytuÅ‚ roboczy: archiwum , A
ódz
2009, s. 4 12.
19 E. W. Said, Reflections on Exile and Other Essays, Cambridge Mass 2002, s. 173 186.
346 | Magdalena Nowicka
Podsumowanie
Ta sama osoba, ta sama książka, te same zachowania, gesty, ta sama sytuacja komu-
nikacyjna  dwa dyskursy i dwie zdecydowanie odmienne reprezentacje autora
i jego powieści. Czy przyczyną są jedynie różnice historyczne i kulturowe między
sferÄ… publicznego komunikowania we Francji i w Niemczech, gdzie inaczej wyzna-
czane są standardy tego, co można o Holokauście napisać? Czy jest to też kwestia
uwarunkowanych społecznymi mechanizmami władzy warunków stawianych au-
torowi, który podejmuje taki temat? Warunków, które prowadzą do prześwietlania
biografii autora, w tym zdarzeń nie związanych z jego działalnością pisarską, ob-
serwowania rutynowych praktyk i przypadkowych zachowań. Obok Littella i wspo-
minanego na początku Kapuścińskiego można by wymienić jeszcze wielu pisarzy
i publicystów, których dzieła są współcześnie odczytywane poprzez pryzmat ich
strategicznie odbieranych biografii i zachowań, często przy niemałym udziale sa-
mych pisarzy i publicystów poddających się stawianym im warunkom lub przypi-
sywanym znaczeniom. Być może zasygnalizowana w niniejszej analizie koncepcja
dyspozytywu byłaby pewnym teoretyczno-metodologicznym impulsem, by podjąć
pogłębioną refleksję nad tym fenomenem.
Bibliografia
Arendt H., Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalności zła, Kraków 2004.
BachtinM., Estetyka twórczości słownej, Warszawa 1986.
Czyżewski M., Polski spór o  Strach Jana Tomasza Grossa w perspektywie  pośredniczącej
analizy dyskursu,  Studia Socjologiczne , 2009, nr 3.
Foucault M., Archeologia wiedzy, Warszawa 1977.
Foucault M., Dispositive der Macht. Über Sexualität, Wissen und Wahrheit, Berlin 1978.
Foucault M., Historia seksualności, Warszawa 2000.
Foucault M., D. Colas, A. Grosrichard, G. Le Gaufey, J. Livi, G. Miller, J. Miller, J.-A. Miller,
C. Millot, G. Wajeman, Le jeu de Michel Foucault,  Ornicar? , 1977, nr 10, [in]
M. Foucault, Dites et écris, tom III, Paris 1994.
Foucault M., Porządek dyskursu, Gdańsk 2002.
Kapuściński R., Cesarz, Warszawa 1978.
Lemert Ch.C., Gillan G., Michel Foucault. Teoria społeczna i transgresja, Warszawa
Wrocław 1999.
Littell J., A
askawe, Kraków 2008.
Littell J., P. Nora, Gespräch über die Geschichte und den Roman, [in] J. Littell, Die
Wohlgesinnten. Marginalienband, Berlin 2008.
Milgram S., Obedience to Authority: an Experimental View, New York 1974.
Nora P., MiÄ™dzy pamiÄ™ciÄ… i historiÄ…:  Les lieux de mémoire ,  TytuÅ‚ roboczy: archiwum ,
A
ódz
2009.
Said E. W., Reflections on Exile and Other Essays, Cambridge Mass 2002.
Pisarze i publicyści w ramach dyspozytywu władzy. Perspektywa analizy dyskursu i koncepcji władzy wiedzy Michela Foucaulta | 347
Abstract
Writers and journalists within the dispositive of power. Discourse analysis
approach and the concept of power-knowledge by Michel Foucault
Writers and publicists should be regarded not only as authors describing lords and political
power, but also as subjects of non-material discursive power. The aim of this article is to pre-
sent the case of Jonathan Littell, the author of best-selling novel  The Kindly Ones , and his
mediated presence in public discourses in France and in Germany. Representations of the
author are based on the construction of his biography, especially his ethnicity. The method,
which served to study this phenomenon, is discourse analysis complemented by dispositive
analysis. Dispositive (heterogeneous ensemble which links discursive and non-discursive
practices) is a concept proposed by Michel Foucault, recently earning new applications in
public sphere studies.
Key words
dispositive, power knowledge, Jonathan Littell, Holocaust
SÅ‚owa klucze
dyspozytyw, wiedza władza, Jonathan Littell, Holokaust


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Rozporzadzenie w sprawie udzielania pomocy publicznej w ramach Programu Operacyjnego Kapital Ludzki
Naprężenia w belkach i ramach płaskich
WT, nawierzchnie asfaltowe na drogach publicznych 2
USTAWA z dnia 21 marca 1985 r o drogach publicznych
Wpływ literatury antycznej na twórczość pisarzy epok póź~F4C
Ekonomia sektora publicznego 2010
podejmowanie przeds przestrzen publicz
Prezentacja na zajęcia dostęp do informacji publicznej 9 10 2015 (1)
Przedstaw biografiÄ™ wybranego przez siebie pisarza i zas~065
Naruszenie prywatności osób publicznych przez prasę ebook demo

więcej podobnych podstron