5169915877

106

ROZTRZĄSANIA I ROZBIORY

—jest chyba jedynym możliwym rodzajem wieczności w tym szarpanym ciągle przez historię mieście.

straszny czas tak potrafi trząść jednym miejscem, że ono przefruwa przez wieki¹

— czytamy w wierszu Białoszewskiego. W Warszawie czas nie posuwa się normalnie naprzód: to są wstrząsy, paroksyzmy czasu. Ale też —jak zauważa poeta — miejsce to broni się, robi uniki: „czas ucieka przed miejscem / (...) / czas uciekł, miejsce powstaje”².

Żeby miasto mogło się nazwać wiecznym, musi mieć niezmienną materię, przez którą — nie naruszając jej — rytmicznie przesuwa się czas. W Warszawie ten porządek został zakłócony. Białoszewskiemu wystarczyły dwa jednozdaniowe wiersze, by to precyzyjnie wyrazić. Tu, aby istniało miejsce, musi zniknąć czas — inaczej ono samo zniknie. I dzieje się tak zarówno wtedy, gdy dzięki nawrotom pamięci odradzają się wyobrażone domy na pustych placach, jak i wówczas, kiedy coś wyłania się nagle po latach niebytu w dawnym swym kształcie, jakby to tych lat właśnie nie było. Dosłownie zdarzyło się tak z odbudowanym Zamkiem Królewskim: jego zegar na wieży ruszył dokładnie o tej godzinie, na której zatrzymał się we wrześniu 1939 roku.

Całkiem bez czasu jednak żyć nie można, bo łatwo obsunąć się w nicość. Dziwaczna, nieciągła, eksplodująca w rozbłyskach wieczność, to też żadna wieczność. Skoro materia jest tu w niezgodzie z czasem, trzeba wynaleźć inne sposoby. Wewnętrzne. Czyli trzeba się bardzo pilnować, a właściwie pilnować czasu. Tego własnego, w sobie. Jak Białoszewski nocą w taksówce: „czuję w nogach pęd samochodu na przyjemnie biernie. Przecież wystarczy się odwrócić, przekręcić, a pryśnie to odczucie: są to wszystko takie delikatne teraźniejszości”.³W Rozkurzu znajdujemy rozwinięcie tej teorii:

Mogę sobie niby myśleć, czuć, co chcę, potem sobie zdechnąć i tyle. Ale co z pisaniem? Ma zostać. A w tym pisaniu są moje uczucia z teraz. Odczułem to jako spinanie czasu. Chodzi o uczucie? Jedynie uczucie może przezwyciężyć czas.⁴

Warszawa nie Rzym. Tu trwała jest nie materia, lecz to, co ponad nią, czyli uczucia i słowa. Słowa lepiej spinają czas od cementu. I owo spinanie dotyczy i jednostek, i całego miasta. Wyczuwał to również Prus, który w Kronikach potrafi się zwracać bezpośrednio do nas

M. Białoszewski Oho, Warszawa 1985, s. 9.

M. Białoszewski Rozkurz, Warszawa 1980, s. 154, 155.

M. Białoszewski Szumy..., s. 200.

M. Białoszewski Rozkurz, s. 86.