7349812292

Synteza dziejów Polski..

kszości państw schyłku średniowiecza i początku ery nowożytnej instytucje - król, jego dwór, urzędy, parlamentaryzm stanowy, administracja lokalna - poczynają w loku XVI w., zwłaszcza po śmierci ostatniego Jagiellona, Zygmunta Augusta (1572 r.), ewoluować w kierunku przeciwnym niż na Zachodzie. Ponieważ zarazem Wschód - Państwo Moskiewskie i Porta Ottomańska - tworzyły lub utrzymywały swe własne, despotyczne struktury władzy, Rzeczpospolita pozostała jedynym wielkim organizmem państwowym o silnych instytucjach samorządowych i słabnącej władzy centralnej.”¹⁴⁵ W Polsce „nic powstało typowe pa listwo terytorialne, lecz republika pogłębiająca swą decentralizację, [...j uniemożliwiając sprawne działanie centralnego aparatu władzy, który wobec żadnego regionu nic mógł wykorzystać sił czerpanych z innych.” ¹⁴⁶ „Ten awans peryferii, odzwierciedlający ewolucję struktury politycznej państwa, dawał wielką szansę Litwie z jej niezmierzonymi przestrzeniami.” ¹⁴⁷

W historii historiografii nie było i nic ma jasności i jednomyślności co do ustalenia teorii oraz „zasad syntetyzujących” syntez dziejów Polski. Wiązało się to i wiąże z nicprzcjrzystością i niejednoznacznością pojęcia syntezy. Generalnie, wymieniano i wymienia się dwie grupy takich teorii, najczęściej ujęte jako przeciwstawne, sprowadzając je do pewnych kalcgorii-kluczy, we współczesnej metodologii historiografii zwanych „osią” ¹ lub „łącznikiem” , stanowiących kryteria selekcji. W jednej grupie eksponowano i eksponuje się kategorię „państwa”. Syntezy, mające tę kategorię za podstawę, interpretowano także i interpretuje się jako koncepcje „monarchi-cznc”. W drugiej grupie sprowadzano i sprowadza się te teorie do kategorii „narodu”. Syntezy oparte na tej kategorii interpretowano i interpretuje się jako konstrukcje „republikańskie”. W ujęciu historii historiografii, a dokładniej metodologii

1-15 A. M ą c za k: Rządzący i rządzeni. Władza i społeczeństwo w Rampie wczcsnonowożylnej. Warszawa 1086,8. 134.

116 Ibidem, s. 140.

i-i7 Ibidem, s. 272-273. W lym kontekście trzeba podkreślić, że M. Kobrzyński twierdzi, iż. jedną z istotnych przyczyn upadku Polski była unia z Ulwą. / jednej strony uważa on, że unia dawała oparcie wobec agresji z Zachodu. Z drugiej zaś strony uznaje, że związane z nią zadanie cywilizowania Wschodu ..pochłonęło nasze najżywotniejsze siły, rozproszyło je na daleki Wschód, zamiast co by się miały na ciaśniejszej przestrzeni wzmóc, zjednoczyć i do głębszego a ruchliwszego obudzić życia'* (M. B o b r z y ii s k i: Uwagi..., s. 453). Tu są widoczne echa J. Szujskiego tzw. teorii przestrzeni - zauważa .1. Malemicki (J. M a l e r n i c k i: Michał Rohrzyński wobec Izw. idei jagiellońskiej. Ewolucja poglądów i jej uwarunkowania. W: i d e m: Kultura history czna dawna i wspólczestia. Studia i szkice. Warszawa l^W. s. 152, 14¹)). Wedle J. Adamusa ta teoria J. Szujskiego została przejęta z literatury rosyjskiej (J. Ada m u s: Monarchizm i republikanizm.... s. 137). Rzecz w tym, iż elementy takiej teorii istnieją także w syntezie Lelewela. Jego zdaniem unia spowodowała zmiany. ..które wywiązują się ze swobodnego przemieszania się i /lewku ciał mniej skupionych, z małym wprawdzie ciałem, ale spójnym i krzepkim. Spójność jego tedy i siła musiały się koniecznie rozwolnić w przestrzeniach jak ciało twarde w płynie, osłabnąć, a zrządzić całość miększą, do nieprzyjacielskiego pociśnienia gięlszą." (J. L e I e w e I: Uwagi..., s. 316). Stąd ..duch polski zmiękczony''(ibidem).

i ts J . Topolski: Nowe idee ws/ndczesnej historiografii. O roli teorii u* badaniach historycznych. Poznań NSO, s. 1«XS i passim.

io M . Wier Z b i c k a: Dawne syntezy dziejów Dolski. Rozwój i przemiany konce/nzji metodologicznych. Wroclaw-Warszawa-Kraków-Cidańsk 1^74. s. 120.