7648594432

Filozofia Georga Wilhelma Friedricha Hegla 119

Należy przy tym podkreślić, że dopiero tutaj konkretna staje się myśl, że rozum jest Absolutem. „Jako Absolut, nie jest ona ukrytym tłem rzeczywistości, lecz konkretną rzeczywistością w świecie samego człowieka”¹. Sam Hegel kwestię tę — na początku części Fenomenologii ducha poświęconej religii — ujmuje następująco: „W rozpatrywanych przez nas dotychczas ukształtowaniach, które ogólnie biorąc, różniły się od siebie jako świadomość, samowiedza, rozum i duch, mieliśmy wprawdzie do czynienia również z religią j ako świadomością istoty absolutnej w ogóle, ale tylko z punktu widzenia świadomości, uświadamiającej sobie istotę absolutną. Nie występowała natomiast w tych formach istota absolutna sama w sobie i dla siebie — nie występowała samowiedza ducha”¹¹². Zdaniem Hegla, religia stopniuje się według postaci jej przedmiotu, którym jest Absolut. Ponieważ zaś Absolut jest wszystkim we wszystkim, to wszystko, co rzeczywiste, może mieć różnorodną postać. Innymi słowy, za Absolut może zostać uznane to wszystko, w czym zostanie on ujrzany (od najniższej do najwyższej formy bytu). W każdej z tych postaci religia ma swoją prawdę, bez konieczności bycia religią prawdziwą. Hegel wyróżnia trzy szczeble religii. Pierwszym jest religia naturalna, drugim — religia sztuki, natomiast trzecim — religia jawna (die offenbare Religion)'¹³. Fenomenologia ducha musi wykonać jeszcze jeden, ostatni już krok. Osiągnęła wprawdzie królestwo ducha, ale dla Hegla religia wiąże się z wyobrażeniem, a nie z pojęciem. Tym samym religia nie może być postrzegana jako doskonalsza od filozofii. Ale jednocześnie ten moment koncepcji Hegla stanowił o istocie jego sporu z Friedrichem E.D. Schleiermacherem, dla którego religia nie była kwestią wyobrażenia, lecz uczucia. Na tym polega nie tylko zasadnicza różnica między tymi dwoma koncepcjami, ale w tym tkwi również niemożliwość prowadzenia jakiejkolwiek dyskusji. Koncepcja Hegla wymaga jeszcze jednego kroku, a mianowicie refleksji, że duch dotarł do samego siebie, czyli do swego pojęcia¹¹⁴.

Refleksję, jaka się tu nasuwa, nazywa Hegel nauką¹¹⁵. Wiedza absolutna jest szczeblem, na którym skończony podmiot uczestniczy w życiu myślącej siebie myśli, w życiu Absolutu.

N. Hartmann: Die Philosophie des ćLeutschen Idealismus..., s. 347.

¹¹² G.W.F. Hegel: Fenomenologia ducha..., T. 2, s. 281.

¹¹³ Zob. ibidem, s. 292. W przypisie Adam Landman akcentuje ewolucję poglądów Hegla, który w Encyklopedii nauk filozoficznych mówił już o chrześcijaństwie jako religii objawionej (Die geoffenbarte Religion). Zob. G.W.F. Hegel: Encyklopedia nauk filozoficznych..., s. 564.

^1H Zob. N. Hartmann: Die Philosophie des deutschen Idealismus..., s. 362.

¹¹⁵ G.W.F. Hegel: Fenomenologia ducha..., T. 2, s. 415.