7648594455

140

Filozofia Hegla i jej dziewiętnastowieczna recepcja

wywierał znaczący wpływ na filozofię uniwersytecką. Zajmował po He-glu katedrę berlińską. Uważał Heglowską triadę za tożsamą z Trójcą Świętą, a zatem nie widział sprzeczności między heglizmem a teologią chrześcijańską. Starohegliści toczyli między sobą spory, jednakże dotyczyły one głównie problemów z pogranicza filozofii i teologii.

Z kolei młodohegliści zaważyli na dalszym biegu filozofii. Byli twórcami fermentu krytycznego wobec Hegla, nawiązywali do niego, lecz w krytyczny sposób, i to dość radykalny, a ponadto, co równie ważne, na wielu płaszczyznach. Nie była to grupa sensu stricte uniwersytecka — w przeciwieństwie do staroheglistów. Ich działalność miała charakter wolny, w dużej mierze niestowarzyszony. Bywali na uniwersytetach, brali udział w toczących się tam publicznych sporach i wywoływali skandale. W celu ich spacyfikowania powołano do Berlina Friedricha Wilhelma Josepha von Schellinga.

Pierwszym z młodoheglistów jest Ludwig Feuerbach (1804—1872), który studiował teologię i filozofię, a także słuchał wykładów Hegla. Friedrich Albert Lange pisze o nim, że był synem „sławnego kryminalisty”³⁴, co samo w sobie brzmi dwuznacznie, jeśli doprecyzować, że ojciec Feuerbach był wybitnym teoretykiem prawa karnego³⁵. W późniejszym czasie Feuerbach jako docent prywatny wykładał na uniwersytecie w Erlangen, skąd jednak został bardzo szybko usunięty za nieprawomyślność w dziedzinie teologii. Najwybitniejsza praca Feuerbacha — O istocie chrześcijaństwa³⁶ — pochodzi z 1841 roku. Praca ta odegrała znaczącą rolę w poglądach lewicy heglowskiej, a to dlatego, że właśnie w niej autor najsilniej zaakcentował tezę, że to nie idea ani rozum, ani Bóg są podmiotami historii. Zdaniem Feuerbacha, tylko człowiek jest siłą sprawczą historii. Z kolei w 1843 roku ukazała się drukiem praca Zasady filozofii przyszłośćr³⁷, do której niejednokrotnie nawiązuje współczesna filozofia dialogu. Czyni tak na przykład Martin Buber w swej pracy Problem człowieka³⁸.

Ludwiga Feuerbacha teoria religii jest antropomorficzna, a u jej podstaw tkwi określona antropologia. Antropomorfizm Feuerbacha fi-

³⁴ F.A. Lange: Historya filozofii materyalistycznej i jej znaczenie dla teraźniejszości. T. 2..., s. 90.

³⁵ Ojcem Feuerbacha był Johann Paul Anselm Feuerbach (1775—1833). Zob. także R. Panasiuk: Feuerbach: Filozofia Boga i człowieka. W: L. Feuerbach: Wybór pism. Tłum. K. Krzemieniowa, M. Skwieciński. T. 1: Myśli o śmierci i nieśmiertelności. Warszawa 1988, s. LI.

³⁶ L. Feuerbach: O istocie chrześcijaństwa. Tłum. A. Landman. Warszawa 1959.

³⁷ L. Feuerbach: Wybór pism. Tłum. K. Krzemieniowa, M. Skwieciński. T. 2: Zasady filozofii przszłości. Warszawa 1988.

³⁸ Zob. M. Buber: Problem człowieka. Tłum. J. Doktór. Warszawa 1993.