7648594457

142 Filozofia Hegla i jej dziewiętnastowieczna recepcja

— że idea Boga stanowi projekcję ludzkiej samoświadomości. Oznacza to, że człowiek wierzący przekazuje Bogu te elementy, które są najbardziej wartościowe. Innymi słowy, Bóg nie jest Bogiem, lecz jest człowiekiem pozbawionym wszelkich braków. Teologia, która uchodziła za naukę o Bogu, nie jest niczym innym, jak nauką o człowieku. W tekście O istocie religii pisze: „Wiara w Boga jest albo wiarą w przyrodę (w obiektywną istotę) jako istotę ludzką (obiektywną), albo wiarą w istotę ludzką jako istotę przyrody*⁴².

Do Feuerbacha nawiązują zarówno Karol Marks (1818—1883), jak i Friedrich Engels (1820—1895). Dali temu wyraz w roku 1845, publikując Tezy o Feuerbachu. Ryszard Panasiuk wpływ Feuerbacha na filozofię poheglowską postrzega — skądinąd słusznie — w zdecydowanie szerszym kontekście. Stwierdza, że Feuerbach „był jedynym myślicielem przed Marksem i Engelsem, który wyszedł poza zaklęty krąg racjonalistycznego idealizmu Nauki logiki i tym samym w zasadniczy sposób oddziałał na obu twórców »naukowego socjalizmu*. Istotną także rolę odegrała jego myśl krytyczna w kształtowaniu się poglądów Kierkegaarda, szczególnie w odniesieniu do religii i teologii. Również nie do pomyślenia jest filozofia Stimera bez poprzedzających ją rezultatów teoretycznej działalności Feuerbacha”⁴³. Engels rozpoczynał od krytyki religii, przy czym w kwestiach społecznych zerwał ze swą klasą polityczną, co umotywowane było względami etyczno-społecznymi. Dlatego można powiedzieć, że jego ateizm miał podłoże etyczno-spo-łeczne, a dopiero później wypracował jego teoretyczne podstawy. Religię uważał za twór człowieka, podobnie jak jego poprzednicy. Mate-rialistyczny pogląd na świat jest zaprzeczeniem wszelkiej religii, a tej kres nastąpi w rezultacie przemian ekonomiczno-społecznych. Engels żywił przekonanie, że fakt ten niewątpliwie nastąpi i dlatego był przeciwny przymusowej ateizacji społeczeństwa.

Marks z kolei był krytykiem Feuerbacha, choć podzielał jego stanowisko w kwestii religii. Uważał jednak, że Feuerbach w krytyce religii nie uwzględnia warunków ekonomiczno-społecznych. Marks jednak nie jest filozofem — o czym w dalszej części tekstu. Jego myśl filozoficzna powstawała pod wpływem książki Życie Jezusa Straussa, gdyż po jej przeczytaniu zerwał z religią i już do końca swych dni opowiadał się za materialistyczną interpretacją wszechświata.

Najważniejsza kwestia, jaką wypowiedział Marks w odniesieniu do religii, brzmi: „Religia jest opium ludu. Prawdziwe szczęście ludu wymaga zniesienia religii jako urojonego szczęścia ludu” — a zawarta zo-

⁴² L. Feuerbach: O istocie religii. W: Idem: Wybór pism. T. 2..., s. 260.

⁴³ R. Panasiuk: Przyroda — człowiek—polityka..., s. 178—179.