Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka

MINISTERSTWO EDUKACJI
i NAUKI
Janina Bujnowicz
Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych
aspektów rozwoju człowieka 346[03].O1.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2005
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
0
Recenzenci:
mgr Iwona Kłóska
mgr Dorota Kaczor
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Katarzyna Maćkowska
Konsultacja:
dr Bożena Zając
Korekta:
mgr Joanna Iwanowska
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[03].O1.01
Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka zawartego
w modułowym programie nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2005
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. WPROWADZENIE 3
2. WYMAGANIA WSTPNE 5
3. CELE KSZTAACENIA 6
4. MATERIAA NAUCZANIA 7
4.1. Podstawy psychologii ogólnej 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 16
4.1.3. Ćwiczenia 17
4.1.4. Sprawdzian postępów 20
4.2. Osobowość 21
4.2.1. Materiał nauczania 21
4.2.2. Pytania sprawdzające 25
4.2.3. Ćwiczenia 25
4.2.4. Sprawdzian postępów 28
4.3. Podstawy psychologii rozwojowej 29
4.3.1. Materiał nauczania 29
4.3.2. Pytania sprawdzające 37
4.3.3. Ćwiczenia 37
4.3.4. Sprawdzian postępów 39
4.4. Podstawy psychologii społecznej 40
4.4.1. Materiał nauczania 40
4.4.2. Pytania sprawdzające 44
4.4.3. Ćwiczenia 44
4.4.4. Sprawdzian postępów 46
5. SPRAWDZIAN OSIGNIĆ 47
6. LITERATURA 51
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Modułowy program nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa składa się z zestawu
modułów kształcenia w zawodzie i odpowiadających im jednostek modułowych. Dla każdej
jednostki modułowej opracowany został pakiet edukacyjny. Pakiet edukacyjny zawiera
Poradnik dla ucznia. Korzystając z poradnika dla ucznia, ukształtujesz umiejętności,
przewidziane w jednostce modułowej.
W Poradniku dla ucznia zamieszczono następujące części:
wymagania wstępne,
cele kształcenia,
materiał nauczania,
sprawdzian osiągnięć,
literaturę.
Wymagania wstępne określają umiejętności, jakie powinieneś posiadać przed
rozpoczęciem pracy z poradnikiem. Zapoznaj się z wymaganiami i oceń, czy je spełniasz.
Dotyczą one umiejętności, które ukształtowałeś podczas dotychczasowej nauki. Spełnienie
wymagań wstępnych pozwoli Ci na skoncentrowanie się na kształtowaniu nowych
umiejętności, potrzebnych do zaliczenia jednostki modułowej.
Cele kształcenia określają umiejętności, jakie powinieneś ukształtować w wyniku procesu
kształcenia w jednostce modułowej. Przed rozpoczęciem zajęć zapoznaj się z celami
kształcenia, aby dowiedzieć się, czego się nauczysz.
Materiał nauczania w jednostce modułowej podzielony jest na tematy. W każdym temacie
zamieszczono informacje, które są niezbędne do osiągnięcia zaplanowanych w jednostce
modułowej celów: fakty, pojęcia, prawa, symbole, definicje, a także wskazówki, z jakich
zródeł informacji możesz skorzystać, aby dowiedzieć się na dany temat więcej. W materiale
nauczania zamieszczono również:
Pytania sprawdzające, na które powinieneś odpowiedzieć przed przystąpieniem do
realizacji ćwiczeń, aby sprawdzić, czy jesteś przygotowany do ich wykonania.
Ćwiczenia, które zawierają polecenie, sposób wykonania oraz zalecane wyposażenie
stanowiska pracy. Wykonując poszczególne ćwiczenia, ukształtujesz umiejętności
niezbędne do zaliczenia jednostki modułowej.
Sprawdzian postępów, który pozwoli Ci określić zakres poznanej wiedzy i stopień
ukształtowania umiejętności. Jeżeli Twoje odpowiedzi będą pozytywne, to będziesz
mógł przejść do następnego tematu, jeżeli nie, to sprawdzian postępów pozwoli Ci
wskazać, jakie wiadomości powinieneś powtórzyć lub jakie ćwiczenia wykonać
ponownie, by ukształtować potrzebne umiejętności.
Sprawdzian osiągnięć, który znajduje się na końcu jednostki modułowej, umożliwi Ci
sprawdzenie, czy dobrze opanowałeś program jednostki. Jest on przygotowany w formie
przykładowego testu, zawiera instrukcję dla ucznia oraz zestaw zadań testowych. Wszystkie
zadania zamieszczone w teście obejmują treści objęte programem nauczania oraz sprawdzają,
czy osiągnąłeś założone w jednostce modułowej cele.
Ostatnim elementem Poradnika dla ucznia jest wykaz literatury, skorzystanie z której
umożliwi Ci pogłębienie wiedzy z zakresu programu jednostki modułowej.
Jednostka modułowa: Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów
rozwoju człowieka jest elementem modułu Podstawy funkcjonowania człowieka
w środowisku społecznym. Moduł ten składa się z 6 jednostek:
1. Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka.
2. Doskonalenie umiejętności komunikowania się.
3. Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów.
4. Doskonalenie umiejętności radzenia sobie ze stresem.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
5. Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz udzielanie pierwszej pomocy.
6. Stosowanie przepisów prawa w działalności socjalnej.
Jednostka modułowa Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów
rozwoju człowieka zawiera podstawowe informacje na temat psychologicznych podstaw
funkcjonowania jednostki i pozwala na ukształtowanie umiejętności niezbędnych do
wykonywania zawodu opiekunki środowiskowej.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WSTPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
brać czynny udział w dyskusji i stosować konstruktywną krytykę,
formułować i jasno wyrażać opinie,
współpracować w zespole i przyjmować w nim różne role,
samodzielnie analizować teksty zródłowe,
obserwować i wyciągać wnioski z obserwacji,
wykazywać aktywność w dochodzeniu do wiedzy i umiejętności.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAACENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
wyjaśnić, na czym polega jedność organizmu człowieka i środowiska,
scharakteryzować procesy psychiczne,
określić rolę procesów poznawczych w poznawaniu rzeczywistości,
scharakteryzować procesy emocjonalne i motywacyjne,
scharakteryzować podstawowe teorie osobowości,
zastosować wybrane metody poznawania osobowości,
scharakteryzować zmiany rozwojowe w poszczególnych okresach życia człowieka,
wykazać wpływ motywacji na aktywność człowieka,
wykazać wpływ aktywności własnej na rozwój osobowości,
określić wpływ warunków środowiskowych na rozwój i zachowanie jednostki,
scharakteryzować grupę społeczną, jej funkcje i zadania,
przedstawić różne aspekty pełnienia ról społecznych,
zanalizować czynniki społeczne wpływające na kształtowanie postaw prospołecznych.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA NAUCZANIA
4.1. Podstawy psychologii ogólnej
4.1.1. Materiał nauczania
Podstawowe dziedziny psychologii
Obecnie wiedza o człowieku pełni dwie funkcje:
jest niezbędna przy konstruowaniu środowiska fizycznego i społecznego, które otaczają
człowieka,
ma podstawowe znaczenie w procesie sterowania ludzkim zachowaniem.
Zatem wiedza o funkcjonowaniu człowieka jest podstawą wszelkich oddziaływań
wychowawczych czy socjotechnicznych. Dzięki niej można skuteczniej zmieniać zachowanie
ludzi i przystosowywać je do okresu rewolucji naukowo-technicznej.
Ludzie w toku własnej działalności zawodowej, w codziennych kontaktach z innymi
ludzmi zdobywają pewne doświadczenie osobiste i wiedzę o zachowaniu człowieka i jego
osobowości. Wiedzę tę, pochodzącą bezpośrednio z życia, nazywa się czasem wiedzą gorącą.
Pełni ona ważną rolę społeczną; dzięki niej można nieraz przewidzieć i wyjaśnić zachowanie
ludzi; w pewnych przypadkach ułatwia ona kształtowanie postaw i potrzeb.
Natomiast systematyczną i dobrze uzasadnioną wiedzę o zachowaniu i osobowości ludzi
nazywamy czasem wiedzą zimną, pozwoli ona przewidywać i wyjaśniać reakcje człowieka
oraz sterować nimi.
Wśród nauk o człowieku ważne miejsce zajmuje psychologia. Bada ona prawa
zachowania oraz czynniki środowiskowe i osobowościowe, które sterują tym zachowaniem.
W toku wieloletnich badań psychologowie sformułowali trzy główne koncepcje
człowieka, które są swego rodzaju portretami psychologicznymi. Każda z tych koncepcji
składa się z dwóch rodzajów twierdzeń. Pierwsze z nich mają charakter opisowy; wskazują,
jak funkcjonuje człowiek, jakie prawa rządzą przebiegiem procesów motywacyjnych, czy
poznawczych. Twierdzenia drugiego rodzaju, zwane projektującymi, są próbą odpowiedzi na
pytania: jak zmieniać człowieka, jakie techniki wychowawcze, psychoterapeutyczne
i propagandowe pozwalają skutecznie kształtować potrzeby, poglądy czy nowy system
wartości ludzi.
Pierwszą wielką koncepcją człowieka stworzoną przez psychologów jest koncepcja
behawiorystyczna. Zgodnie z nią, człowiek jest układem reaktywnym; jego zachowanie jest
całkowicie sterowane przez środowisko zewnętrzne. System nagród i kar znajdujący się
w otoczeniu decyduje o tym, czego człowiek unika i do czego dąży. Jednocześnie procesy
psychiczne nie odgrywają według behawiorystów żadnej roli w sterowaniu ludzkim
zachowaniem; pojęcie silnej woli jest semantyczną fikcją. Zwolennicy tej koncepcji
opracowali system metod i technik zmiany reakcji człowieka, który nazywa się inżynierią
behawiorystyczną. Zgodnie z nią, manipulując środowiskiem, a głównie stosując odpowiedni
repertuar nagród i kar, można dowolnie modyfikować ludzkie zachowanie. Ten
mechanistyczny portret jednostki jest całkowicie sprzeczny z potocznymi wyobrażeniami
o działaniu człowieka.
Drugim spojrzeniem na człowieka jest koncepcja psychodynamiczna. Według niej
zachowanie ludzi zależy od wewnętrznych sił dynamicznych, zwanych czasem popędami,
potrzebami lub dążeniami. Popędy te są z reguły nieświadome, często występują między nimi
konflikty, których człowiek nie może samodzielnie rozwiązać. Ludzie są niedoskonałymi
tworami natury. Podstawową metodą zmian zachowania i osobowości jest psychoterapia,
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
która ułatwia człowiekowi rozwiązywanie jego nieświadomych konfliktów; dzięki niej może
on przystosować się do otaczającego świata. Portret psychodynamiczny jest w znacznym
stopniu klinicznym obrazem człowieka.
Wreszcie po trzecie, psychologowie stworzyli koncepcję poznawczą. Zgodnie z nią
człowiek jest układem przetwarzającym informacje. Jego zachowanie zależy nie tylko od
bieżących informacji, płynących ze świata zewnętrznego, ale również od tak zwanych struktur
poznawczych, czyli zakodowanej w pamięci trwałej wiedzy zdobytej w toku uczenia się
i myślenia. Zwolennicy tej koncepcji zwracają uwagę, że człowiek jest układem
samodzielnym i twórczym. Podstawową metodą powodowania zmian zachowania
i doświadczeń jednostki jest wychowanie, czyli systematyczne i celowe, kształcenie
człowieka na podstawie osiągnięć współczesnej pedagogiki.
Koncepcje te stanowią trzy odmienne spojrzenia na ludzkie zachowanie. Mimo pewnych
zbieżności, większość ich twierdzeń jest przeciwstawna, a nawet sprzeczna. Tak na przykład
behawioryści lansują pogląd, że środowisko zewnętrzne jest jedynym wyznacznikiem
zachowania, podczas gdy zwolennicy koncepcji psychodynamicznych przyjmują, że
głównym czynnikiem motywującym są wewnętrzne, z reguły nieświadome popędy. Takie
różnice poglądów są zrozumiałe na obecnym etapie rozwoju badań.
Obecnie wszyscy psycholodzy są zgodni co do tego, że nie można funkcjonowania człowieka
nie rozpatrywać w odniesieniu do środowiska. Człowiek zarówno zmienia swoje środowisko, jak
też do niego się dostosowuje. Warunki zarówno geograficzne, ekonomiczne, jak i społeczne
i kulturowe wpływają na jakość funkcjonowania jednostki. Jednocześnie człowiek nie jest
biernym odbiorcą bodzców środowiskowych. Sam aktywnie uczestniczy w tworzeniu elementów
środowiska i zmienia swoje otoczenie. Tę wzajemną zależność określa się jako jedność człowieka
i środowiska
Psychologia wyrasta z filozofii. Stając się nauką empiryczną, psychologia oddzieliła się od
filozofii. Symboliczna data to założenie laboratorium eksperymentalnego w Lipsku przez
W. Wundta w 1879 roku. Zrozumienie psychologii współczesnej wymaga powrotu do jej
wczesnych nurtów. Są to:
strukturalizm (E. Titchener) poszukuje odpowiedzi na pytanie, jak jest zbudowana
świadomość (psychologia traktowana była jako nauka o świadomych procesach
psychicznych),
funkcjonalizm (przedstawiciele: James McKeen Cattell, W. James, J. Dewey) zadający
pytanie o funkcje, jakie pełnią procesy umysłowe. Metodą stosowaną przez psychologię
jako naukę o świadomych procesach psychicznych była introspekcja,
psychologia postaci (Gestalt), której twórcami byli: K. Koffka, W. K�hler,
M. Wertheimer. Psychologia postaci podkreślała podstawowe znaczenie kontekstu
i całościowej interpretacji zjawisk psychicznych.
Nurtami, które negowały pojmowanie psychologii jako nauki o świadomych procesach
psychicznych, były:
behawioryzm (J. Watsona uważał, że psychologia winna zajmować się zachowaniami
jako tym, co jest intersubiektywnie sprawdzalne),
psychoanaliza (twórcą, której był S. Freud, wskazał na podstawową rolę procesów
podświadomych i nieświadomych).
Współczesna psychologia określana jest jako naukowe badanie zachowania jednostek
i ich procesów psychicznych . Tak pojmowana psychologia stawia sobie następujące cele:
opisywanie tego, co się dzieje,
wyjaśnianie tego, co się dzieje,
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
przewidywanie tego, co się zdarzy,
kierowanie tym, co się dzieje,
polepszanie jakości życia (psychologia służy dobru człowieka, jej prawa mają pomóc
w rozwoju człowieka).
Psychologia dzieli się na pewne działy i dyscypliny. Jeden z podziałów jest rozróżnienie
na psychologię teoretyczną (bada ogólne prawa zachowania i rozwoju człowieka)
i psychologię stosowaną (bada szczegółowe prawa zachowania i rozwoju człowieka oraz stara
się wykorzystać ich znajomość w praktyce).
Podział Psychologii
Psychologia teoretyczna Psychologia stosowana
ogólne prawa zachowania szczegółowe prawa
(np. psychologia procesów (np. psychologia
poznawczych, kliniczna, psychologia
psychologia osobowości, wychowawcza, pracy)
rozwojowa, społeczna)
Dziedziny psychologii:
ogólna zdrowy, dorosły człowiek - emocje, pamięć, uczenie się, osobowość;
rozwojowa rozwój funkcji i procesów psychicznych;
społeczna - społeczny kontekst funkcjonowania człowieka;
praktyczna (stosowana): wychowawcza, defektologiczna (człowiek z defektem),
psychosomatyka (wzajemny wpływ psychiki na zdrowie), penitencjarna, sądowa,
tanatologiczna (dot. ludzi umierających), psychologia sportu, psychologia religii.
Charakterystyka procesów psychicznych
Wrażenia
Wrażenie proces, w którym receptory zmysłowe i układ nerwowy odbierają energię
bodzca ze środowiska i tworzą jego reprezentację. Receptory dzielimy na:
eksteroreceptory odbierają bodzce ze świata zewnętrznego (telereceptory odbierają
bodzce z odległości wzrokowe, słuchowe, węchowe, bólowe i kontaktoreceptory
odbierają bodzce bezpośrednio dotyku, smaku, temperatury, bólu),
interoreceptory odbierają bodzce z wnętrza organizmu mięśniowo-ruchowe,
równowagi, bólowe, ustrojowe.
Przetwarzanie z dołu do góry analiza rozpoczynająca się w receptorach zmysłowych
zakończona integracją informacji w mózgu.
Przetwarzanie od góry do dołu przetwarzanie informacji sterowane procesami
umysłowymi wyższego poziomu, gdy konstruujemy spostrzeżenia na podstawie naszych
doświadczeń i oczekiwań.
Próg absolutny minimalna stymulacja potrzebna do wykrycia określonego bodzca.
Bodziec podprogowy znajdujący się poniżej progu absolutnego świadomego wykrywania
bodzca.
Adaptacja zmysłowa zmniejszanie się wrażliwości na niezmieniający się bodziec.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Spostrzeganie proces polegający na odzwierciedlaniu w świadomości całokształtu
przedmiotu lub zjawiska działającego na narządy zmysłowe.
Spostrzeganiu towarzyszy selektywna uwaga skupianie świadomości na określonym
bodzcu. W jednej chwili mamy świadomość tylko bardzo ograniczonej ilości wszystkiego,
czego zdolni jesteśmy doświadczać (buty naciskają na stopy, one na podłogę, nos znajduje się
na linii wzroku).
U człowieka wzrok zawsze dominuje nad pozostałymi zmysłami nazywamy to
przechwyceniem wzrokowym.
W spostrzeganiu mieści się znacznie więcej niż odbierają zmysły, często też spostrzeżenia są
zniekształcone poprzez złudzenia.
Spostrzeganie głębi zdolność (po części wrodzona) widzenia przedmiotów w trzech
wymiarach, choć obrazy docierające do siatkówki są dwuwymiarowe umożliwia ocenę
odległości.
Względna wielkość przy założeniu, że dwa przedmioty mają podobną wielkość,
spostrzegamy jako bardziej oddalony przedmiot, który rzutuje mniejszy obraz na siatkówce.
Względna pozycja jeżeli jeden przedmiot częściowo zasłania widok innego, to
spostrzegamy go jako bliższy.
Względna wyrazistość przedmioty bardziej zamazane wydają się nam bardziej oddalone niż
przedmioty o wyraznych kształtach.
Względna wysokość jako bardziej oddalone spostrzegamy przedmioty wyższe. Wymiary
pionowe wydają się większe od identycznych poziomych.
Względny ruch kiedy się poruszamy przedmioty nieruchome wydają się zmieniać swoje
położenie. Im bliżej znajduje się przedmiot, tym szybciej zdaje się poruszać.
Perspektywa liniowa linie równoległe (tory) zbliżają się do siebie wraz z odległością.
Względna jaskrawość z dwóch identycznych przedmiotów dalej położony wydaje się
przedmiot mniej jaskrawy.
Stałość spostrzegania pozwala spostrzegać przedmiot jako niezmienny, mimo że zmieniają
się otrzymywane przez nas bodzce.
Nastawienie percepcyjne gotowość umysłu do spostrzegania takiego, a nie innego
przedmiotu.
Uważane za oczywiste spostrzeżenia świata zależą bardziej niż sądzimy od naszego
doświadczenia. Spostrzegamy świat nie taki, jaki jest, ale jaki się nam wydaje. Spostrzeżenia
stanowią podstawę wiedzy człowieka o otaczającym go świecie.
Spostrzeganie pozazmysłowe
Telepatia porozumiewanie się za pomocą sił psychicznych wysyłanie myśli do innej
osoby lub odbieranie jej myśli.
Jasnowidzenie spostrzeganie zjawisk odległych, np. widzenie płonącego domu
przyjaciela.
Prekognicja przewidywanie przyszłych wydarzeń.
Psychokineza panowanie ducha nad materią (podnoszenie stolika siłą woli).
Spostrzeżenia są podstawą myślenia sensoryczno-motorycznego.
Uwaga swoista cecha wszystkich procesów poznawczych, to skierowanie strumienia
świadomości na przedmiot, zjawisko lub własne przeżycia, które znajdują się w centrum
uwagi. Uwagę cechują: koncentracja, zakres, natężenie, trwałość, podzielność i przerzutność.
Brak uwagi to nieuwaga. Przyczynami nieuwagi mogą być opisane poniżej czynniki.
Stres. Czynnik wywołujący stres tak bardzo absorbuje uwagę, że nie starcza jej na odbiór
innych, ważnych sygnałów i informacji, np. złodzieje zawołali: pożar , zapalili świecę
dymną: w powstałej panice nikt nie zwracał uwagi na swoje kieszenie&
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Pośpiech. Pośpiech jest rodzajem stresu. Tak się spieszyłem na egzaminie, że nie
zauważyłem jednego zadania .
Znużenie. Występuje szybciej przy pracy monotonnej, w hałasie i w wysokiej temperaturze.
Nadmiar punktów. Rozproszenie uwagi. Musiałam pilnować grzanek i mleka, gotowałam
jajka, robiłam twarożek, więc pomyliłam dżem z ćwikłą. Kiedy sytuacja ma wiele aspektów,
informacja najświeższa lub budząca reakcję emocjonalną może w chwili podejmowania
decyzji znalezć się na pierwszym planie świadomości, zamiast tej ważniejszej i zaabsorbować
uwagę kosztem istotniejszych elementów sprawy.
Niezrozumiałość. Ktoś otrzymał dwa polecenia. Jedno całkiem dla niego jasne, drugie
uzupełniające, którego nie zrozumiał. To drugie puszcza mimo uszu.
Względna słabość sygnału. Ktoś coś mówił, nie dosłyszałam&
Względna obcość sygnału najtrudniej dostrzec to, co jest nieznane.
Zaabsorbowanie czymś innym. Szukając na plaży okularów, nie zauważyłam dużego kawałka
bursztynu.
Postrzeganie przez zubożający schemat. Widzimy tylko część sytuacji, świata, człowieka.
Niewłaściwe nastawienie. Sterowana potrzebami wybiórczość uwagi, umiejętność
abstrahowania od cech, które zdają się być dla nas nieistotne jest cenną właściwością, ale ma
też wady. Nie zawsze jest jasne, jaka potrzeba steruje uwagą, nie zawsze jesteśmy nastawieni
na odbiór tego, co do nas naprawdę dociera, a raczej widzimy to, co chcemy zobaczyć.
Uprzedzenia. Jednostronna informacja może zrodzić uprzedzenie, które dalej kieruje uwagę
głównie na potwierdzające je fakty. Zmiana sytuacji pociąga za sobą zmianę nastawienia
uwagi, a często i zafałszowanie rzeczywistości.
Wyobrażenia to proces tworzenia w świadomości obrazów, na podstawie zdobytych
doświadczeń w całości lub we fragmentach, w wyniku pobudzenia ich pamięciowych śladów.
W odróżnieniu od spostrzeżeń wyobrażenia cechuje mniejsza wyrazistość,
fragmentaryczność, nietrwałość i większy stopień ogólności. Wyobrażenia mogą powstawać
niezależnie od zewnętrznej sytuacji, spostrzeżenia zaś występują jedynie wtedy, gdy działa
bodziec.
Wyobrażenia dzielimy na:
odtwórcze będące mniej lub bardziej dokładnymi odpowiednikami spostrzeżeń,
wytwórcze nowe obrazy, powstałe z nałożenia się różnych spostrzeżeń lub w procesie
świadomego łączenia różnych wyobrażeniowych odpowiedników minionych spostrzeżeń.
Cechy wyobrażeń: brak wyrazistości, fragmentaryczność, nietrwałość, ogólność.
Wyobrażenia są podstawą myślenia konkretno-wyobrażeniowego.
Pamięć proces polegający na utrwalaniu rezultatów uczenia się dzięki przechowywaniu
i przywracaniu informacji. Na proces pamięci składają się trzy etapy:
a) wprowadzenie informacji (kodowanie) przetwarzanie informacji w systemie pamięci,
na przykład przy odczytywaniu znaczenia,
b) magazynowanie (przechowywanie) zatrzymanie na pewien czas zakodowanej
informacji,
c) wydobywanie (przywracanie) proces wydobywania informacji z magazynu pamięci
może się odbywać za pomocą:
przypominania sprawność pamięci polegająca na przywracaniu wyuczonych
wcześniej informacji (wypełnianie luk w testach),
rozpoznawania sprawność pamięci wymagająca zidentyfikowania wyuczonych
wcześniej informacji (testy wielokrotnego wyboru),
ponownego uczenia się sprawność pamięci określana przez ilość czasu potrzebną na
ponowne opanowanie wyuczonych wcześniej informacji.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Proces zapamiętywania może odbywać się na poziomie świadomym i nieświadomym.
Przetwarzanie automatyczne nieświadome kodowanie przypadkowych informacji, takich
jak: dane o przestrzeni, czasie i częstotliwości oraz informacji dobrze znanych, takich jak
znaczenie słów (co jadłeś wczoraj na obiad?).
Przetwarzanie świadome kodowanie wymagające uwagi i świadomego wysiłku (pojęcia
nowe, treści do nauczenia się). Wzmacniane jest przez powtarzanie.
Pamięć fleszowa wyraziste, emocjonalne wspomnienia ważnych momentów lub zdarzeń.
Pamięć ikoniczna chwilowa pamięć sensoryczna bodzców wzrokowych, pamięć
fotograficzna lub obrazowa trwająca zaledwie kilka dziesiątych sekundy.
Pamięć echoiczna chwilowa pamięć sensoryczna bodzców słuchowych, nawet przy
odwróceniu uwagi dzwięki i słowa mogą być powtórzone w ciągu czterech sekund.
Pamięć sensoryczna bezpośrednia, wstępna rejestracja informacji zmysłowych.
Treści wprowadzane do pamięci są przechowywane w magazynach pamięci:
magazynie pamięci sensorycznej informacje docierają do systemu pamięci przez
zmysły. Rejestrujemy je i przechowujemy na krótko w pamięci ikonicznej lub echoicznej,
magazynie pamięci krótkotrwałej pojemność tej pamięci dla prezentowanej w danej
chwili informacji jest bardzo ograniczona umożliwia zachowanie na kilka sekund
ok. 7 8 informacji w zależności od ich typu i sposobu prezentacji,
magazynie pamięci długotrwałej zdolność trwałego przechowywania informacji jest
w zasadzie nieograniczona.
Pamięć jawna pamięć faktów i doświadczeń, które są nam świadomie znane i deklarowane
(pamięć deklaratywna).
Pamięć utajona bez świadomego zapamiętywania (umiejętności i zdolności).
Treści pamięci jawnej i utajonej przetwarzamy i przechowujemy osobno. Można stracić
pamięć jawną (doznać amnezji), wykazując jednak pamięć utajoną materiału, który nie jest
przywoływany świadomie.
Torowanie uaktywnienie (często nieświadome) określonych skojarzeń w pamięci.
Nastrój a pamięć przeżywając radość, pamiętamy inne szczęśliwe chwile. Nastrój jest
wskazówką do odtwarzania, uaktywniającą inne wspomnienia, wywołane przez tę samą
emocję. Wspomnienia podtrzymują obecny nastrój.
Transfer pozytywny dawne informacje ułatwiają uczenie się nowych.
Zapominanie motywowane wyparcie: podstawowy mechanizm obronny, który usuwa ze
świadomości myśli, uczucia i wspomnienia wywołujące lęk.
Zapominanie to błąd odtwarzania. Zapominanie może wystąpić w każdym stadium pamięci.
Uczenie się stosunkowo trwała zmiana zachowania w wyniku doświadczenia. Ze
wszystkich istot na świecie człowiek jest najbardziej zdolny do zmiany zachowania przez
uczenie się.
Uczenie się skojarzeniowe uczenie się, że pewne zdarzenia występują razem. Zdarzeniami
mogą być dwa bodzce (w warunkowaniu klasycznym) lub reakcja i jej skutki
(w warunkowaniu instrumentalnym).
Warunkowanie klasyczne typ uczenia się, w którym organizm zaczyna kojarzyć bodzce
(obojętny sygnalizuje bezwarunkowy naturalnie i automatycznie wywołujący reakcję
bezwarunkową niewyuczoną, naturalną.). Warunkowanie klasyczne ma znaczenie
przystosowawcze. Pomaga organizmowi przygotować się na dobre lub złe zdarzenia.
Warunkowanie instrumentalne typ uczenia się, w którym zachowanie się nasila, jeśli
następuje po nim wzmocnienie lub zanika, jeśli następuje po nim kara.
Wygasanie reakcji słabnięcie uwarunkowanej reakcji; występuje w warunkowaniu
klasycznym, kiedy po bodzcu warunkowym nie pojawia się bodziec bezwarunkowy;
w warunkowaniu instrumentalnym występuje, kiedy reakcja przestaje być wzmacniana.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Generalizacja tendencja występująca po uwarunkowaniu, polegająca na wywoływaniu
podobnych reakcji przez podobne bodzce.
Różnicowanie w warunkowaniu klasycznym jest to zdolność rozróżniania pomiędzy
bodzcem warunkowym a innym bodzcem, który nie sygnalizuje bodzca bezwarunkowego.
W warunkowaniu instrumentalnym jest to odmienne reagowanie na bodzce, które sygnalizują,
czy dane zachowanie zostanie wzmocnione czy nie.
Poprzez warunkowanie klasyczne organizm kojarzy różne bodzce, na które nie ma wpływu.
W warunkowaniu instrumentalnym organizm kojarzy swoje zachowanie z jego skutkami.
Zachowania, po których następuje wzmocnienie nasilają się, zachowania, po których
następuje kara zanikają.
Zachowanie reaktywne zachowanie, które pojawia się jako automatyczna reakcja na pewien
bodziec (pojęcie wprowadzone przez Skinnera do określenia zachowania wyuczonego przez
warunkowanie klasyczne).
Zachowanie sprawcze zachowanie oddziałujące na środowisko i wywołujące określone
konsekwencje.
Prawo efektu: zasada Thorndike`a zachowania, po których następują korzystne konsekwencje
stają się częstsze, a zachowania wywołujące niekorzystne skutki pojawiają się rzadziej.
Kształtowanie reakcji procedura w warunkowaniu instrumentalnym polegająca na
doprowadzeniu do coraz dokładniejszych przybliżeń pożądanego zachowania dzięki
stosowaniu czynników wzmacniających reakcję.
Wzmacnianie regularne (za każdym razem) szybsza nauka i nieregularne, (co jakiś czas)
nauka wolniejsza, większa odporność na wygasanie (odżywa nadzieja).
Karanie nieprzyjemne zdarzenie zmniejszające częstotliwość poprzedzającego je
zachowania, często jednak wywołuje reakcje niepożądane, jak gniew, lęk lub opór.
Tabela 1. Porównanie warunkowania klasycznego i instrumentalnego. yródło: David G. Myers Psychologia ,
Zysk i S-ka, Poznań 2003
Warunkowanie klasyczne Warunkowanie instrumentalne
reakcja mimowolna, automatyczna dobrowolna , działa na środowisko
nabywanie kojarzenie faktów; BW zapowiada kojarzenie reakcji z konsekwencjami
BB (bodzce wzmacniające i karzące)
wygasanie RW słabnie, jeżeli BW jest reagowanie słabnie bez wzmacniania
wielokrotnie prezentowany bez
wzmocnienia
procesy rozwijają się oczekiwania, że po rozwijają się oczekiwania, że reakcja
poznawcze BW pojawi się BB będzie wzmacniana lub karana;
występuje również uczenie się
utajone, bez wzmocnienia
predyspozycje naturalne predyspozycje warunkują, organizm najłatwiej uczy się
biologiczne jakie bodzce i reakcje mogą być zachowań podobnych do
łatwo ze sobą skojarzone naturalnych; zachowania
nienaturalne instynktownie
upodabniają się do naturalnych
BW bodziec warunkowy; BB bodziec bezwarunkowy; RW reakcja warunkowa RB reakcja
bezwarunkowa
Uczenie się następuje także przez obserwację i naśladowanie. Uczyć się można przez:
imitację, czyli powtarzanie, trenowanie określonych czynności,
modelowanie, czyli podawanie wzorów (obserwacja modeli),
internalizację, czyli zrozumienie, uwewnętrznienie, doświadczenie osobiste.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Sednem procesu uczenia się jest zmiana w osobistym doświadczeniu i obrazie siebie.
Myślenie to tworzenie pojęć, które organizują nasz świat, rozwiązywanie problemów oraz
skuteczne podejmowanie decyzji i formułowanie sądów.
Poznanie czynność psychiczna związana z przetwarzaniem, rozumieniem i przekazywaniem
informacji.
Pojęcia abstrakcyjne zbiory podobnych przedmiotów, zdarzeń lub osób tworzone na
podstawie definicji (trójkąt ma trzy boki wszystkie figury o trzech bokach to trójkąty) lub
prototypu.
Prototyp najlepszy przykład kategorii, dopasowanie nowych cech do prototypu jest łatwą
i szybką metodą włączania cech do kategorii (np. zwierząt do prototypu wróbla). Jeżeli coś
nie pasuje do prototypu, miewamy kłopoty z klasyfikacją (pingwin to ptak?).
Algorytm metodyczna, logiczna zasada lub procedura gwarantująca rozwiązanie
określonego problemu, przeciwieństwo zazwyczaj szybszych lecz bardziej zawodnych
heurystyk.
Heurystyka praktyczna strategia pozwalająca często skutecznie formułować sądy
i rozwiązywać problemy, zazwyczaj szybsza lecz bardziej zawodna.
Wgląd nagły, często oryginalny pomysł rozwiązania problemu, przeciwieństwo rozwiązań
opartych na strategiach.
Naszą pomysłowość w rozwiązywaniu problemów hamują dwie tendencje:
do potwierdzania (szukanie informacji, które potwierdzą czyjeś wstępne założenia),
fiksacja niezdolność widzenia problemu z nowej perspektywy.
Chętniej szukamy dowodów na potwierdzenie swoich przekonań niż na ich zaprzeczenie.
Myślenie człowieka charakteryzuje także:
Nadmierna pewność większa pewność niż słuszność, tendencja do przeceniania
niezawodności własnej wiedzy i ocen.
Sposób ujęcia forma podawania informacji może mieć znaczący wpływ na decyzje
i oceny.
Tendencyjność przekonań tendencja do zaprzeczania logice wskutek utrwalonych
wcześniej przekonań, gdy błędne wnioski uznaje się za prawidłowe lub prawidłowe
wnioski uznaje się za błędne.
Konserwatywizm przekonań przywiązanie do pierwotnych koncepcji mimo wykazania
błędów, na których się opierały.
Fiksacja nieumiejętność widzenia problemu ze świeżej perspektywy.
Poziomy myślenia:
myślenie sensoryczno-motoryczne (zmysłowo-ruchowe); materiałem do tego rodzaju
myślenia są spostrzeżenia, a rozwiązanie następuje na drodze prób i błędów;
konkretno-wyobrażeniowe; materiałem do myślenia są wyobrażenia, ale zachodzi
w konkretnych sytuacjach;
abstrakcyjne, pojęciowe; materiałem są pojęcia i słowa języka; zachodzi niezależnie od
zewnętrznej sytuacji.
Język najbardziej widoczny przejaw zdolności myślenia
Świat bez języka byłby światem bez pojęć i kultur, które wyrażamy w języku. Język wpływa
na to, co myślimy, jak spostrzegamy i pamiętamy. Nauka ma nam zapewniać wzrost
sprawności wypowiadania się (i myślenia), choć i tak większość myślenia odbywa się bez
słów.
Myślenie bez języka niektóre procesy myślowe (np. spostrzeganie i zapamiętywanie
różnych kolorów) nie wymagają języka. Czasami myślimy bardziej wyobrażeniami niż
słowami i wymyślamy nowe słowa do opisania nowych idei. Myślenie wpływa, więc na
język, który wpływa na nasze myśli.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Procesy emocjonalne i motywacyjne
Motywacja potrzeba lub pragnienie, które pobudza i kieruje zachowaniem. Jesteśmy nie
tylko popychani przez potrzebę redukowania popędów, ale również przyciągani przez
podniety. Ludzie o dużej potrzebie osiągnięć zazwyczaj wolą zadania o umiarkowanym
stopniu trudności i wykazują wytrwałość w ich wykonywaniu.
yródła motywacji i osiągnięć przede wszystkim środowisko i przykład. Z rozwojem
człowieka motywacja uwewnętrznia się.
Motywacja wewnętrzna to chęć bycia efektywnym i podejmowanie określonych działań dla
własnej przyjemności.
Motywacja zewnętrzna to dążenie do zewnętrznych nagród i unikanie kar.
Emocje reakcja całego organizmu obejmująca:
pobudzenie fizjologiczne,
zachowania ekspresyjne,
świadome doznania.
Pobudzenie emocje są reakcjami psychicznymi, które obejmują pobudzenie fizjologiczne,
kontrolowane przez autonomiczny układ nerwowy. Sprawność wykonywania różnych zadań
jest przeważnie najlepsza, gdy pobudzenie jest umiarkowane, lecz optymalny stopień
pobudzenia zależy od trudności zadania.
Stany fizjologiczne towarzyszące emocjom. Trudno na ogół odróżnić pobudzenie
fizjologiczne, jakie pojawia się w związku z określoną emocją, od pobudzenia związanego
z inną emocją. Występują jednak subtelne różnice w drogach pobudzenia mózgowego
i hormonach uczestniczących w różnych emocjach.
Efekty wyrazów twarzy przejawy ekspresji nie tylko komunikują emocje, ale również je
nasilają i regulują.
Nie można podać jednoznacznej definicji pojęcia emocja . Jedni traktują ją jako pewien
stan, inni definiują ją jako proces i określenia te można by mnożyć. yródłem emocji jest
obiektywnie istniejąca rzeczywistość. Człowiek odzwierciedlając ją, ustosunkowuje się do
niej: cieszy się, kocha, smuci, gniewa, cierpi. I właśnie to przeżywanie stosunku do siebie
samego i do otoczenia, to właśnie emocje i uczucia. Procesy emocjonalne regulują stosunki
pomiędzy człowiekiem a otoczeniem. W emocjach można wyróżnić trzy ich podstawowe
cechy: znak, treść i intensywność. Jeśli chodzi o znak emocji to może to być + lub - . To,
co przyczynia się do zaspokojenia potrzeb człowieka, wywołuje emocje i uczucia dodatnie,
pozytywne i człowiek do tego dąży (tendencja propulsywna). Emocje te występują po
osiągnięciu zamierzonego celu i w sytuacjach równowagi pomiędzy organizmem
a środowiskiem. Emocje ujemne, negatywne występują wtedy, kiedy procesy regulacyjne
ulegają zakłóceniom. Emocje i uczucia negatywne wzbudza to, co utrudnia lub uniemożliwia
zaspokajanie potrzeb, także sytuacje zagrożenia. I tu pojawia się tendencja do przerywania
kontaktu ze zródłem (tendencja repulsywna). Intensywność wynika z aktywacji, czyli
pobudzenia ośrodkowego układu nerwowego. Może objawiać się od skrajnego podniecenia
emocjonalnego, do którego przyczyn należą, np. wściekłość, panika, ekstaza, aż do zupełnego
braku podniecenia, którego przejawem może być śpiączka czy głęboki sen. Treść emocji to
czynnik najbardziej specyficzny. Jednostka uczy się świadomego odzwierciedlania przeżyć,
kojarzenia określonych sygnałów z uruchomieniem określonych mechanizmów
regulacyjnych. Tym samym uczy się różnicować emocje w aspekcie treści. Ze względu na siłę
emocji wyróżniamy:
Nastroje stany emocjonalne, które nie są skierowane na jakiś określony przedmiot,
wywołują je różne wydarzenia o znaczeniu dodatnim lub ujemnym. Ich zródłem może
być samopoczucie fizyczne. Nie są ani silne, ani długotrwałe.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Afekty procesy emocjonalne silne i krótkotrwałe. Człowiek w stanie afektu może
stracić panowanie nad sobą.
Namiętności emocje długotrwałe i bardzo silne. Wywierają istotny wpływ na całe
zachowanie się człowieka. Prowadzą do podporządkowania im całej aktywności.
Uczucia wyższe emocje związane z zaspokajaniem wyższych potrzeb. Powstają one w toku
rozwoju osobniczego. Z genezą ich powstania wiążą się procesy poznawcze i wcześniejsze
doświadczenia. Uczucia są produktem społecznego rozwoju jednostki, są ustosunkowaniem
się do świata w aspekcie wartości społecznych. Można je podzielić według ich treści na:
społeczno-moralne, poznawcze, praksyczne i estetyczne. Emocje i uczucia mogą być
krótkotrwałe. Dotyczą wtedy określonej sytuacji. Gdy sytuacja się zmienia, wtedy słabną
i znikają. Przeżywanie uczuć silnych i długotrwałych łączy się z trwałym stosunkiem do
przedmiotów, zjawisk i ludzi. Stosunek ten jest uwarunkowany nabytym doświadczeniem. Im
człowiek jest dojrzalszy, tym trwalsze jego uczucie. Uczucia mogą się różnić między sobą
głębią. Są tym głębsze, im lepiej są zaspokajane ludzkie potrzeby. Za tym idzie trwałość
uczuć im uczucia głębsze, tym bardziej trwałe.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym zajmuje się psychologia jako nauka?
2. Na czym polega koncepcja:
- behawiorystyczna,
- psychodynamiczna,
- poznawcza?
3. Na czym polegają wrażenia?
4. Co to są spostrzeżenia?
5. Co to jest uwaga i jakie są przyczyny nieuwagi?
6. Co to są wyobrażenia i czym się charakteryzują?
7. Czym jest pamięć i jaka jest jej rola w życiu człowieka?
8. Na czym polega uczenie się?
9. Jaka jest różnica między warunkowaniem klasycznym a instrumentalnym?
10. Czym jest myślenie i jakie są jego poziomy?
11. Co to jest motywacja i skąd się bierze?
12. Co to są nastroje, afekty, namiętności i uczucia wyższe?
Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania, to możesz przystąpić do wykonania
ćwiczeń. Jeżeli któreś pytanie sprawia Ci trudność, to zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią
partią materiału nauczania.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opisz, jakich wrażeń dostarcza Ci przedmiot.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnera do wykonania tego ćwiczenia,
2) podawać różne przedmioty partnera i brać od niego różne przedmioty,
3) kolejno opisywać, jakich wrażeń zmysłowych dostarczają te przedmioty, zwracając
uwagę na wymienienie wszystkich rodzajów wrażeń,
4) na forum całej klasy omówić swoje doświadczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- różne przedmioty, np. długopis, jabłko, kartka papieru, materiał, woda.
Ćwiczenie 2
Utwórz wyobrażenie odtwórcze.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) usiąść wygodnie i zamknąć oczy,
2) wyobrazić sobie twarz kogoś bliskiego,
3) postarać się jak najdłużej utrzymać ten obraz przed oczami, jednocześnie wyobrażając
sobie całą twarz i jej szczegóły,
4) po zakończeniu wymienić się z sąsiadem uwagami na temat tego wyobrażenia.
Ćwiczenie 3
Utwórz wyobrażenie twórcze.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) usiąść wygodnie i zamknąć oczy,
2) wyobrazić sobie, że jesteś na przyjęciu u Królewny Śnieżki. Wyobraz sobie jej zamek, jak
jesteście ubrani, co jecie. Swobodnie możesz się w wyobrazni poruszać po zamku
i prowadzić rozmowy,
3) otworzyć oczy i porozmawiać z sąsiadem o różnicach w obu wyobrażeniach (w ćwiczeniu
2 i 3).
Ćwiczenie 4
Sprawdz swoją pamięć.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnera do wykonania tego ćwiczenia,
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
2) na kartce papieru napisać ciągi przypadkowych liczb, zaczynając od ciągu
trzyelementowego, w każdym następnym etapie zwiększając o jeden element dojść do
dziewięciu elementów,
3) przeczytać powoli pierwszy ciąg, a Twój partner niech po zakończeniu czytania spróbuje
napisać liczby, jakie usłyszał w takiej samej kolejności,
4) powtarzać próby z każdym następnym ciągiem, podając partnerowi ciąg o jeden element
dłuższy,
5) zakończyć ćwiczenie, gdy partner popełni 2 razy błąd,
6) zamienić się rolami,
7) powtórzyć ćwiczenie tym razem jednak zadanie osoby powtarzającej liczby jest
trudniejsze. Po usłyszeniu ciągu liczb ma je odtworzyć w kolejności odwrotnej (od
ostatniej do pierwszej),
8) porównać swoje wyniki z pierwszej i drugiej próby.
Wyposażenie stanowiska pracy:
kartka, długopis.
Ćwiczenie 5
Sprawdz wybiórczość swojej pamięci.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnera do wykonania ćwiczenia,
2) przeczytać tekst otrzymany od nauczyciela partner stara się skupić,
3) rozwiązać zagadkę. Jeśli nie udaje się od razu, zastanów się, czego nie zapamiętałeś
i dlaczego,
4) posłuchać tekstu czytanego przez Twojego partnera,
5) zadać podane na kartce pytania,
6) odpowiedzieć na pytanie: Czym różnił się sposób zapamiętywania?
Wyposażenie stanowiska pracy:
teksty 1 i 2.
Ćwiczenie 6
Sprawdz, czy ulegasz fiksacji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) do wykonania tego ćwiczenia dobrać się w trzyosobowe grupy,
2) przeczytać instrukcję,
3) po rozwiązaniu zagadki zastanowić się, dlaczego była trudna.
Wyposażenie stanowiska pracy:
zapałki, świeczka, pinezki, kartka, długopis, teksty poleceń.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Ćwiczenie 7
Wskaż niejasności w wyrażaniu uczuć, które zachodzą, gdy nie opisuje się uczuć.
1. Dziewczyna pyta swojego chłopaka: Dlaczego nie możesz nigdy przyjść na czas . Co by
ta dziewczyna mogła powiedzieć, gdyby jasno opisywała swoje uczucia?
2. Zauważyłeś, że w Twojej grupie ktoś, kto zwykle dużo mówił, nagle ucichł. Co by ta
osoba mogła powiedzieć, gdyby jasno opisywała swoje uczucia?
3. Podczas spotkania grupy słyszysz, jak Janek mówi do Adama: Za dużo gadasz . Co
Janek mógłby powiedzieć, gdyby jasno opisywał swoje uczucia?
4. Zosia nagle zmieniła temat po uwadze zrobionej przez Anię. Co Zosia mogłaby
powiedzieć, gdyby jasno opisywała swoje uczucia?
5. Chłopak mówi do dziewczyny: Nie powinnaś mi dawać takich drogich prezentów . Co
mógłby powiedzieć, gdyby jasno opisywał swoje uczucia?
6. Pasażer mówi do taksówkarza: Czy musimy jechać tak szybko? . Co pasażer mógłby
powiedzieć, gdyby jasno opisywał swoje uczucia?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w trzyosobowym zespole,
2) dla każdej z podanych sytuacji opisać dwa różne uczucia, które mogą być wyrażone
takim zdaniem,
3) porównać swoje odpowiedzi z odpowiedziami innymi członków grupy. Jeśli są różne, to
podyskutujcie na ten temat,
4) w całej klasie porozmawiać o skutkach niejasnego wyrażania uczuć. Co się dzieje, kiedy
ktoś niejasno przedstawia swoje uczucia? Jak na to odpowiadają inni? Co czują?
Wyposażenie stanowiska pracy:
kartka, długopis.
Ćwiczenie 8
Sprawdz, w jaki sposób ujawniasz i wyrażasz swoje uczucia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w czteroosobowej grupie,
2) przypomnieć sobie jakieś zdarzenie, które silnie na ciebie wpłynęło,
3) opowiedzieć o swoim zdarzeniu partnerom w grupie,
4) jeżeli opowiada zdarzenie jeden z partnerów zadawać mu pytania, aby dopytać się
o szczegóły,
5) jeżeli w danym momencie nie opowiadasz zdarzenia, ani nie zadajesz pytań
obserwować i notować osiągnięcia (trafność zadawanych pytań, sposób zadawania pytań)
dopytującego się,
6) po zakończeniu opowiadania wziąć udział w podsumowaniu w jaki sposób
opowiadający mówił o swoich uczuciach i czy dopytujący umiał rozmawiać o czyichś
uczuciach,
7) zmieniać się w roli dopytującego.
Wyposażenie stanowiska pracy:
kartka, długopis.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wyjaśnić, na czym polega jedność organizmu człowieka
i środowiska?
2) scharakteryzować procesy psychiczne?
3) określić rolę procesów poznawczych w poznawaniu
rzeczywistości?
4) scharakteryzować procesy emocjonalne i motywacyjne?
Jeżeli zaznaczyłeś tak , to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i możesz przejść do
następnej części. Jeżeli, w którymś przypadku odpowiedziałeś nie , to wróć do odpowiedniej
partii materiału nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
4.2. Osobowość
4.2.1. Materiał nauczania
Osobowość to wewnętrzny system regulacji, pozwalający na adaptację i wewnętrzną
integrację myśli, uczuć i zachowania w określonym środowisku w wymiarze czasowym
(poczucie stabilności).
Osobowość jest także definiowana jako charakterystyczny, względnie stały sposób
reagowania jednostki na środowisko społeczno-przyrodnicze, a także sposób wchodzenia
z nim w interakcje. Osobowość kształtowana jest przez całe życie, szczególnie w okresie
dzieciństwa oraz młodości poprzez wpływ bodzców zewnętrznych w procesie socjalizacji,
a także własnej aktywności jednostki. Istotną rolę odgrywają tu również wrodzone cechy
biofizyczne.
Teorie osobowości
Różnorodne poglądy na konstrukcję osobowości człowieka doprowadziły do powstania
licznych teorii:
Psychodynamiczne: teoria freudowska w procesie kształtowania osobowości kładzie
nacisk na doświadczenie zdobyte w dzieciństwie, popędy biologiczne oraz stosunki
z rodzicami; teoria osobowości Freuda powstała na gruncie filozofii deterministycznej
i pozytywistycznej. Dynamika osobowości jest sposobem rozdziału i wykorzystania
energii psychicznej przez systemy osobowości id, ego i superego.
Teorie neopsychoanalityczne podkreślają znaczenie podstawowych popędów oraz
interakcji społecznych w kształtowaniu osobowości jednostki. Przedstawiciele: Carl Jung,
Alfred Adler, Harry Stack Sullivan, Karen Horney, Erik Erikson.
Teorie pola traktują organizm jako całość, kładąc nacisk na dążenie jednostki do
zaspokojenia podstawowego popędu, jakim jest popęd samorealizacji. Przedstawiciel:
Kurt Goldstein.
Teorie czynnikowe przedstawiają osobowość jako zbiór cech lub charakterystycznych
sposobów zachowania, odczuwania, reagowania. Przedstawiciele: Joy Paul Guilford,
Raymond Cattell, Hans Eysenck.
Teorie uczenia się podkreślają czynniki sytuacyjne wywołujące określone zachowania
oraz warunki wzmacniające owe zachowania. Przedstawiciele: John Dollard, Neal Miller.
Teoria uczenia się społecznego zwraca uwagę na społeczny aspekt kształtowania się
osobowości, tj. bodzce i wzmocnienia społeczne. Przedstawiciele: Albert Bandura.
Teorie humanistyczne interpretują człowieka jako podmiot autonomiczny, który
przyjmuje postawę badawczą wobec rzeczywistości, który obserwuje, przewiduje, planuje
i wnioskuje i który, zgodnie z posiadaną wiedzą przystosowuje się do świata i kształtuje
go. Przedstawiciele: Abraham Maslow, Carl Rogers, Frederick Perls, Kazimierz
Dąbrowski.
Teorie systemowe człowiek jako członek grupy, w której współdziała w celu
zaspokojenia własnych potrzeb i osiągnięcia celów. Przedstawiciel: Milton Erickson.
Najnowsze ujęcia dotyczące osobowości akcentują, że wprawdzie cechy biofizyczne
człowieka i zewnętrzne oddziaływanie są podstawą osobowości, ale jej nie determinują.
Natomiast decydujący wpływ na kształtowanie się osobowości ma aktywność samej
jednostki.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Metody badania osobowości
Podstawowe metody badawcze w psychologii to: obserwacja, wywiad, rozmowa, techniki
kwestionariuszowe, eksperyment.
W badaniu osobowości można wyodrębnić następujące etapy:
1. Określenie celu diagnozy, tj. sformułowanie pytań dotyczących problemów, które nas
interesują.
2. Dokonanie opisu zjawiska diagnoza opisowa.
3. Wykrycie lub określenie hipotetycznych zródeł i łańcucha przyczynowego zjawisk, które
do interesującego nas zjawiska doprowadził diagnoza genetyczna.
Informacje uzyskuje się za pomocą metod, technik i przy użyciu narzędzi badawczych.
Metoda szeroko rozumiany sposób zdobywania informacji, np. obserwacja.
Technika węższe zastosowanie danej metody, np. obserwacja kategoryzowana.
Narzędzie badawcze konkretne zastosowanie techniki z konkretną instrukcją
i kategoryzacją.
Mamy w zasadzie trzy metody umożliwiające poznanie człowieka:
I. Obserwacja.
II. Informacje uzyskane bezpośrednio od jednostki, uzyskane przez zadawanie jej pytań
(wywiad, ankieta, techniki socjometryczne).
III. Informacje uzyskiwane pośrednio metodami projekcyjnymi, wykorzystującymi fakt, że
niektóre ukryte myśli człowieka manifestowane są w pewnych jego zachowaniach.
Obserwowanie innych ludzi i rozmawianie z nimi było i jest zródłem informacji na temat ich
właściwości psychicznych, aktualnych stanów emocjonalnych, dążeń, intencji itd. Obserwacja
i rozmowa z innymi są ważnymi regulatorami życia społecznego. Są podstawowym sposobem
poznawania ludzi. Psycholog, który chce posłużyć się metodą obserwacji i rozmowy, ma do
dyspozycji cztery kategorie wiedzy:
wiedzę określającą i wyjaśniającą relację, która zachodzi między wskaznikami
obserwacyjnymi oraz werbalnymi a stanami psychicznymi jednostki ujawniającej te
wskazniki,
wiedzę określającą korelację między odpowiednimi wskaznikami a stanami
psychicznymi,
wiedzę wywodzącą się z doświadczenia potocznego, która nie została jednoznacznie
odrzucona, ani też uwiarygodniona poprzez badania empiryczne,
wiedzę wywodzącą się z doświadczenia potocznego lub pseudonaukowych spekulacji,
której poprawność została jednoznacznie zanegowana w badaniach empirycznych.
Obserwacja to planowe spostrzeganie osób, ich wytworów i innych przedmiotów oraz
zjawisk. Jest to podstawowa metoda gromadzenia informacji, polegająca na systematycznym
rejestrowaniu zachowań osoby obserwowanej oraz na interpretacji uzyskanych danych.
Obserwacja psychologiczna polega na celowym rozpoznawaniu wskazników należących do
wyróżnionych kategorii danych obserwacyjnych, następnie na wnioskowaniu
o właściwościach lub stanach psychicznych poznawanej jednostki. Aby zabezpieczyć się
przed błędami diagnostycznymi, należy wykorzystywać wiele wskazników podczas
wyciągania wniosków obserwacyjnych oraz prowadzić obserwację w dłuższym czasie lub
powtarzać obserwację. W celu ograniczenia błędów w interpretacji dostępnych wskazników
psychologowie opracowali wiele skal obserwacyjnych. Każda ze skal służy do oszacowania
jednego lub kilku wymiarów osobowości. Wyróżnia się skale retrospektywne
i nieretrospektywne. Retrospektywne odwołują się do doświadczeń zdobytych wcześniej
przez badacza. Nieretrospektywne ułatwiają precyzyjne, szybkie i bezpośrednie rejestrowanie
obserwowanego zachowania osoby badanej. Metoda obserwacji psychologicznej jest
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
podstawowym, a często jedynym sposobem poznania ludzi, z którymi trudno nawiązać
kontakt. Jest również cennym zródłem dodatkowych informacji, uzyskanych w trakcie
prowadzenia rozmowy.
Proces obserwowania składa się z następujących etapów:
określenie celu obserwacji,
stwierdzenie, jakie osoby lub zjawiska mają być obiektem obserwacji,
określenie rodzaju planowanej obserwacji,
ustalenie sposobu, w jaki ma być ona przeprowadzona,
ustalenie formy prowadzenia zapisu,
ustalenie zachowań osoby przeprowadzającej obserwację,
ustalenie zasad opracowania danych i ich interpretację.
Rozmowa jest to proces komunikacji językowej między psychologiem a osobą badaną.
Rozmowa służy przede wszystkim poznaniu prawidłowości życia psychicznego człowieka,
lecz aby spełniła swój cel musi być bardzo rzetelna. Pytania dobierane do rozmowy muszą
spełniać kilka warunków:
- dotyczyć bodzców emitowanych przez otoczenie człowieka i jego reakcji na te bodzce,
- koncentrować się na doświadczeniach,
- być konkretne, aby umożliwiały uzyskanie konkretnej reakcji odpowiedzi.
Pytań musi być wiele, aby objąć jak największy zakres zachowań człowieka. Często rozmowa
jest zastępowana przez ankiety i kwestionariusze.
W przypadku, gdy różnym osobom będą zadawane identyczne pytania w ustalonej kolejności,
a odpowiedzi na nie będą precyzyjnie zarejestrowane oraz, gdy pytania nie będą odnosiły się
do osoby badanej bezpośrednio (nie będą dotyczyły faktów z jej życia) wówczas będzie to
po prostu wywiad psychologiczny. Istnieje wiele sposobów prowadzenia rozmów
i wywiadów psychologicznych, ważne jest, aby osoba badana czuła się możliwie
komfortowo. Wywiad jest uzyskiwaniem informacji o faktach i opiniach respondenta przez
bezpośrednie zadawanie mu pytań. Najgłębszy jest wywiad indywidualny z jednym
respondentem.
Ankieta jest uzyskiwaniem informacji o faktach i opiniach respondenta przez zadawanie mu
pytań na piśmie oraz podaniem odpowiedzi również na piśmie. Zestaw pytań zamieszczonych
w formularzu ankiety lub służący jako podstawa do zadawania pytań w trakcie wywiadu to
kwestionariusz wywiadu lub ankiety. W kwestionariuszu możemy zastosować:
pytania zamknięte, skategoryzowane (odpowiedzi TAK, NIE, NIE WIEM, ale także
RACZEJ TAK, CZSTO itp.),
pytania otwarte odpowiedz własnymi słowami ,
pytania rozszerzonej wypowiedzi wymagają rozwiniętej odpowiedzi wielozdaniowej.
Eksperyment naturalny polega na wywoływaniu lub zmienianiu przebiegu procesów
i obserwowaniu skutków tych oddziaływań. Jest uważany za najdoskonalszą z metod
badawczych, przynoszącą najbardziej obiektywne wyniki, ale wymagającą najściślejszej
kontroli przebiegu.
Tabela 2. Metody diagnostyki. yródło: opracowanie własne
metoda odmiana główna wartość największe ograniczenie
obserwacja uczestnicząca naturalność sytuacji stronniczość obserwatora
wywiad indywidualny bezpośredniość kontaktu wpływ klimatu rozmowy
ankieta audytoryjna sprawność organizacyjna stronniczość respondenta
eksperyment naturalny pewność wyniku trudność kontroli przebiegu
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Gdy narzędzie rzeczywiście umożliwia dokładne zbadanie tego zjawiska, do którego zostało
utworzone, mówimy o nim, że jest trafne. Trafny kwestionariusz, to kwestionariusz
rzeczywiście dający wiedzę o tych sprawach, do których zbadania został napisany.
Testy inteligencji i testy zdolności są tradycyjnie stosowanymi narzędziami pomiaru
sprawności intelektualnej. Podstawowymi założeniami podejścia psychometrycznego dla
zrozumienia istoty testowej diagnozy inteligencji są:
inteligencję i jej rozwój można badać, analizując zróżnicowanie indywidualne poziomu
wykonania zadań umysłowych,
o strukturze intelektu można wnosić na podstawie interkorelacji wyników tych zadań,
stosując metody statystyczne, takie jak analiza czynnikowa,
istotnym celem psychologii różnic indywidualnych jest konstrukcja narzędzi pomiaru,
które będą użyteczne w praktyce.
Szczegółowe cechy przysługujące testom inteligencji i zdolności:
testy są zbiorami zadań mających określone przez konstruktora, poprawne rozwiązania,
testy są narzędziami standardowymi,
wyniki testów ujmuje się ilościowo, zwykle w formie punktów,
testy są narzędziami znormalizowanymi,
testy inteligencji i zdolności można określić jako wystandaryzowane i znormalizowane
narzędzia, mierzące sprawność intelektualną na podstawie efektywnego wykonywania
zadań umysłowych.
W zależności od formy testy można podzielić na otwarte i zamknięte. W testach zamkniętych
badany otrzymuje zadania wraz z potencjalnymi rozwiązaniami i sam musi dokonać wyboru
poprawnej odpowiedzi. W testach otwartych każdorazowo sam formułuje odpowiedz.
Zadania zamknięte występują częściej w testach stosowanych do badania grup. Wyróżnia się
testy werbalne i wykonaniowe oraz testy mocy i testy szybkości. W testach werbalnych
badany udziela odpowiedzi ustnie lub pisemnie. W testach wykonaniowych badany musi
wykonywać jakieś działania na konkretnym materiale, np. rysowanie, prowadzenie ołówka
przez ścieżki labiryntu. W testach szybkości wszystkie zadania są stosunkowo łatwe, a przy
ocenie bierze się pod uwagę czas ich wykonania. W testach mocy zadania są zróżnicowane
pod względem trudności, a o wyniku decyduje nie szybkość, ale czy badany potrafi je
rozwiązać.
Test (kwestionariusz, inwentarz) osobowości jest podstawową metodą poznania osobowości
człowieka, wykorzystującą samoopis w postaci odpowiedzi osoby badanej na zbiór
standardowych pytań, stwierdzeń lub jednowyrazowych określeń. W rezultacie
zobiektywizowanej oceny odpowiedzi test dostarcza wyników ilościowych,
charakteryzujących się pożądanymi własnościami psychometrycznymi, to jest rzetelnych
i trafnych oraz podlegających normalizacji. Metoda ta używana jest również do badania
osobowości na podstawie obserwacji lub szacowania, zwłaszcza dzieci. Taki test zbudowany
jest z szeregu pozycji według określonej reguły, wskutek czego możliwy jest np. pomiar
nasilenia danej cechy osobowości. Skonstruowany w formie pytania, stwierdzenia albo
jednowyrazowego określenia, na które dana osoba zgodnie z procedurą ma odpowiedzieć.
Innymi metodami testowymi służącymi badaniu osobowości są metody projekcyjne
(wykorzystujące mechanizm projekcji); osoba badana swobodnie interpretuje przedstawiony
jej niejednoznaczny materiał bodzcowy i w ten sposób ujawnia nieuświadamiane motywy,
emocje, postawy i mechanizmy obronne. Mechanizm projekcji to jeden z mechanizmów
obronnych osobowości, polegający na przypisywaniu innym własnych nieakceptowanych
uczuć, pragnień lub impulsów; umożliwia redukcję związanego z ich pojawieniem się lęku,
np. przypisywanie innym wrogich zamiarów wobec siebie może redukować lęk, który
wzbudziły własne agresywne tendencje, i usprawiedliwiać wrogie wobec innych zachowanie.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
W szerszym znaczeniu to rzutowanie własnych stanów wewnętrznych, pragnień, uczuć na
świat zewnętrzny, interpretowanie rzeczywistości zgodnie z własnymi, nie zawsze
uświadamianymi nastawieniami, emocjami, oczekiwaniami.
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:
1. Co to jest osobowość w ujęciu psychoanalitycznym?
2. Jakie znasz inne teorie osobowości?
3. Jak współczesna psychologia definiuje osobowość?
4. Jakie znasz metody poznania człowieka?
5. Jaka jest różnica pomiędzy metodą a techniką?
6. Jakie znasz rodzaje testów?
Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania, to możesz przystąpić do wykonania
ćwiczeń. Jeżeli, któreś pytanie sprawia Ci trudność, to zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią
partią materiału nauczania.
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wez udział w debacie na temat tezy: Osobowość powoduje, że sami stwarzamy takie
sytuacje, na które chcemy reagować .
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z zasadami prowadzenia debaty,
2) znalezć swoje miejsce w grupie popierającej tezę debaty lub w grupie przeciwnej,
3) jeżeli jesteś w grupie popierającej tezę, przygotuj argumenty na jej poparcie,
4) jeżeli jesteś w grupie negującej tezę, to przygotuj argumenty potrzebne do zanegowania,
5) z każdej grupy wybrać 3 osoby reprezentujące grupę w debacie,
6) ze wszystkich członków debaty wybrać przewodniczącego, osobę, która będzie pilnowała
czasu wypowiedzi, pozostałe osoby przyjmują rolę obserwatorów,
7) zastosować się do wymagań roli, jaką na siebie przyjąłeś.
Wyposażenie stanowiska pracy:
kartka, długopis.
Ćwiczenie 2
Określ własną tożsamość za pomocą mapy życia .
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przypomnieć sobie, jak wyglądało Twoje życie do dnia dzisiejszego,
2) na arkuszu narysować mapę drogową swojego dotychczasowego życia, począwszy od
narodzin, na mapie powinny być widoczne dobre miejsca, a także drogi otwarte ,
postoje z pięknym widokiem itp., powinny być też inne miejsca wyboje, dziury,
szpitale, roboty drogowe itp.,
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
3) zaznaczyć przeszkody, objazdy, przebudowy oraz główny kierunek dzisiejszej trasy,
4) teraz narysować drogi przyszłości,
5) porównać trasę dotychczasowego życia z drogą przyszłości,
6) zastanowić się, w jaki sposób będziesz omijać w przyszłości przeszkody,
7) porównać swój rysunek z rysunkami kolegów,
8) porównać oceny zdarzeń życiowych i sposoby radzenia sobie z napotykanymi
trudnościami.
Wyposażenie stanowiska pracy:
duży arkusz papieru, flamastry.
Ćwiczenie 3
Przeprowadz wywiad z koleżanką/kolegą.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przypomnieć sobie informacje na temat rozmowy i wywiadu,
2) ustalić cel przeprowadzanego wywiadu,
3) napisać pytania do wywiadu,
4) dobrać partnera i przeprowadz z nim wywiad,
5) zapisać otrzymywane informacje,
6) zastanowić się czy o wszystko zapytałeś i czy odpowiedzi są zadowalające,
7) dobrać innego partnera i przeprowadz z nim rozmowę na ten sam temat,
8) porównać ilość i jakość otrzymanych informacji,
9) w całej grupie porozmawiać o tym, w jaki sposób powinna się zachowywać osoba
zbierająca informacje.
Wyposażenie stanowiska pracy:
kartka, ołówek.
Ćwiczenie 4
Przeprowadz obserwację zachowania wybranej osoby.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przypomnieć sobie informacje na temat obserwacji,
2) wybrać obiekt do obserwacji,
3) obserwować obiektu przez 10 minut,
4) w trakcie obserwacji zapisać wszystko, co zauważyłeś,
5) po skończonej obserwacji przeczytać krytycznie swoje notatki, czy rzeczywiście mogłeś
to wszystko zaobserwować, czy nie pojawiła się interpretacja, czy nie pominąłeś
szczegółów,
6) porozmawiać w grupie o trudnościach, z jakimi musi sobie radzić obserwator.
Wyposażenie stanowiska pracy:
kartka, ołówek
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Ćwiczenie 5
Określ, jakie błędy zawierają podane przykłady obserwacji.
Przykłady tekstu:
Na lekcji Paweł zachowywał się na ogół dość dobrze. Były jednak momenty, gdy nie
zachowywał się poprawnie. Czasem zgłaszał się do odpowiedzi. Niektóre jego
odpowiedzi były trafne. Rozwiązywał na tablicy zadanie matematyczne. Wykonał je dość
dobrze, ale kilka razy się pomylił.
Hospitowałem lekcję biologii. Tematem były zwierzęta domowe. Dzieci oglądały różne
obrazki. Krysia wykazywała dużą spostrzegawczość.
Dzisiaj byłam na lekcji matematyki. Adrian był przy tablicy i nie umiał rozwiązać
zadania. Pózniej był też pytany i też nie odpowiedział. Adrian nie ma zdolności do
matematyki.
Na lekcji polskiego dzieci uczyły się wiersza. Potem Janek powiedział wiersz głośno.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnera do wykonania ćwiczenia,
2) przeczytać kolejno podane przykłady obserwacji i zastanowić się, jakie zawierają błędy,
3) dobrać się czwórkami i porównać Wasze wnioski,
4) spróbować w grupie określić, jak należy poprawnie pisać obserwację,
5) napisać jasną instrukcję dla osoby, która ma przeprowadzić i opisać obserwację,
6) zaprezentować na forum klasy efekty pracy grupy,
7) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
papier, przybory do pisania.
Ćwiczenie 6
Sprawdz, które informacje są prawdziwe, a które wynikają z Twojego sposobu
interpretowania świata.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w trzyosobowej grupie,
2) usiąść z partnerami w kole, twarzą do siebie,
3) przyjąć rolę osoby A, B, lub C,
4) jako osoba A patrząc na osobę B powiedzieć, co widzisz,
5) przyjrzeć się uważnie i wymienić wszystko, co zauważysz (masz na to ok. 2 3 min),
6) jako osoba C sprawdzić, czy A rzeczywiście widzi to, o czym mówi,
7) teraz zamienić się i osoba B patrząc na C mówi, co myśli sobie patrząc na nią (też 2 3
min),
8) osoba A sprawdza, czy B wypowiada jedynie własne myśli,
9) trzecia zmiana. Osoba C, patrząc na A mówi, co czuje patrząc na nią (2 3 min),
10) osoba B kontroluje, czy C rzeczywiście mówi o uczuciach,
11) dokonać zmian ról, aż wszyscy przejdą przez wszystkie trzy etapy widzę, myślę, czuję,
12) wziąć udział w dyskusji w całej klasie o tym, co było trudne w tym ćwiczeniu i czy udało
się odkryć coś nowego w swoim poznawaniu rzeczywistości.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Wyposażenie stanowiska pracy:
papier, przybory do pisania.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) scharakteryzować podstawowe teorie osobowości?
2) zastosować wybrane metody poznawania osobowości?
Jeżeli zaznaczyłeś tak , to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i możesz przejść do
następnej części. Jeżeli, w którymś przypadku odpowiedziałeś nie , to wróć do odpowiedniej
partii materiału nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4.3. Podstawy psychologii rozwojowej
4.3.1. Materiał nauczania
Czynniki wpływające na kształtowanie się osobowości człowieka
Osobowość rozwija się w trakcie życia jednostki. Nie jest ukształtowana z chwilą narodzin
dziecka. Istnieją jedynie wrodzone zadatki anatomiczno-fizjologiczne, wpływające na dalszy
rozwój, ale nieokreślające go ściśle. Człowiek od urodzenia nawiązuje kontakty ze
środowiskiem społecznym, co wpływa w decydujący sposób na kształtowanie się
osobowości. Poznaje świat, rozwija swe zdolności i zainteresowania, kształtuje potrzeby
i postawy wchodząc ze środowiskiem w aktywny kontakt. Aktywność ta ma istotny
i ukierunkowany wpływ na rozwój osobowości.
Wszystkie geny, które organizm otrzymuje od swoich rodziców, nazywamy genotypem,
natomiast cechy, które kształtują się pod wpływem rozwoju to fenotyp. Każda istota żywa jest
efektem dziedziczenia i wpływu środowiska. Bezsensowne jest pytanie, ile potrzeba
dziedziczności i ile środowiska by mógł nastąpić rozwój. W rzeczywistości, by można było
mówić o rozwoju muszą współdziałać ze sobą w całości zarówno materiał genetyczny, jak
i środowisko.
Teoria rozwoju
Czynnikami, które w warunkach życia ludzkiego wpływają na rozwój struktury i funkcji
układu nerwowego dziecka, a wtórnie na rozwój zarówno jego właściwości jak i procesów
psychicznych są:
1. Odziedziczone i wrodzone zadatki anatomiczno-fizjologiczne organizmu (szczególnie
mózgu).
2. Własna aktywność i działalność dziecka.
3. Środowisko.
4. Wychowanie i nauczanie.
Ad. 1. Do zadatków organicznych zaliczamy przede wszystkim strukturę i niektóre
właściwości funkcjonalne układu nerwowego, zwłaszcza mózgu. Dla rozwoju dziecka ważna
jest budowa i funkcjonowanie analizatorów, a także typ układu nerwowego, tj. siła,
równowaga i ruchliwość podstawowych procesów nerwowych pobudzenia i hamowania. To
samo wyposażenie genetyczne (które można znalezć tylko u blizniaków jednojajowych) może
prowadzić do zróżnicowanych dróg rozwoju, jeśli nosiciele wchodzą w reakcje z różnymi
środowiskami. Analogicznie to samo środowisko (to jest oczywiście jedynie teoretycznie
możliwe, bowiem dwoje różnych ludzi przeżywa to samo środowisko w różny sposób)
wchodząc w interakcje z różnym materiałem genetycznym, doprowadzi do różnych typów
rozwoju.
Oddziaływanie materiału genetycznego na zachowanie ma zawsze charakter pośredni. Nie
dziedziczy się żadnych cech psychicznych bezpośrednio tak jak, np. grupę krwi czy kolor
oczu. Nie istnieją, więc cechy zachowań, które powstałyby pod wpływem bezpośredniego
wpływu dziedziczności. Geny oddziałują zawsze przez środowisko. Różne dzieci, którym na
skutek wrodzonych odchyleń od normy z trudem przychodzi normalnie funkcjonować
w środowisku, nie rozwijają się w taki sam sposób, jeżeli dostają odmienne wsparcie.
Wpływy środowiska nie prowadzą również do usunięcia anomalii. Znaczy to tyle, że nawet,
gdybyśmy wiedzieli, jakie geny dziecko odziedziczyło po swoich rodzicach, nie można by
dokładnie przewidzieć, jakie cechy się u niego rozwiną. Geny wyznaczają zakres reakcji,
czyli obszar zmienności nasilenia cechy w różnych środowiskach. Np. dziecko, które
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
odziedziczyło po rodzicach określony genotyp inteligencji, w warunkach niekorzystnej
stymulacji może osiągnąć iloraz inteligencji równy 40, a w warunkach bardzo korzystnej
stymulacji 160. Pojęcie granicy osiągnięć należy zawsze traktować jako względne.
Nauczyciel, który pomimo znacznych wysiłków nie dostrzega u swoich uczniów żadnych
postępów w nauce może w sposób uprawniony powiedzieć, że za pomocą stosowanych przez
niego metod nie można już doprowadzić do wzrostu osiągnięć dziecka w nauce. Zawsze
jednak istnieje szansa osiągnięcia sukcesów za pomocą innych metod przez niego
niezastosowanych.
Ad. 2. Istotę rozwoju psychicznego upatruje się w coraz lepszym orientowaniu się dziecka
w rzeczywistości i coraz sensowniejszym działaniu w niej. Już malutkie dziecko, chwytając
przedmioty i manipulując nimi, poznaje je coraz lepiej, a dzięki temu uczy się posługiwać
nimi w swoim działaniu w sposób coraz bardziej celowy, coraz bardziej zgodny z ich budową
i przeznaczeniem. W miarę tego jak dziecko coraz więcej się porusza, dotyka, rozgląda, mówi
coraz więcej bodzców oddziałuje na nie i wywołuje coraz to inne reakcje, powstaje coraz
więcej połączeń nerwowych, następuje rozwój struktury i funkcji układu nerwowego dziecka.
Wraz z rozwojem i coraz większym komplikowaniem się działalności, rozwija się i kształtuje
nieodzowna w działaniu świadomość celów działania oraz sposobów i środków osiągania
tychże. W związku z pojawieniem się nowych potrzeb i dążeń w coraz bardziej złożonym
środowisku człowiek zmienia repertuar swoich czynności i działań, kształtuje takie ich formy
i rodzaje, które zapewniają mu optymalne funkcjonowanie. Dlatego własną aktywność
dziecka, a zwłaszcza świadomą jego działalność, uważamy za ważny czynnik rozwoju
psychicznego. Dziecko nie jest biernym przedmiotem wpływów zewnętrznych, lecz
aktywnym podmiotem, biorącym udział we wszystkich, dotyczących go procesach. (Nie ma
innej drogi wykształcenia, np. silnej woli, jak udział w realnej walce z rzeczywistymi
przeszkodami). Dlatego wychowanie nie powinno polegać jedynie na świadomym podawaniu
dziecku pewnych treści (naukowych, moralnych, itp.), ale przede wszystkim na świadomym
organizowaniu jego działalności i trybu życia według tych treści.
Plastyczność zdolność do wytwarzania nowych form czynności i działań bądz
przekształcania czynności już opracowanych, albo też nadawania im innego kierunku, jest
szczególnie silna w okresie dzieciństwa i młodości. Nie znaczy to, aby człowiek dojrzały czy
w podeszłym wieku nie mógł wyuczyć się nowych sposobów działania, odpowiednich do
zmieniającej się sytuacji życiowej.
W miarę dorastania człowiek poszerza swój świat i wzbogaca swoją psychikę. Każdy
człowiek modyfikuje oddziałujące nań wpływy zewnętrzne. Przyczynia się tym samym do
biegu zdarzeń. Dorastający człowiek, także w oparciu o własną aktywność, zdobywa coraz
nowe doświadczenia, wchodzi w coraz bardziej różnorodne interakcje z różnymi ludzmi,
podejmuje złożone zadania, odgrywa coraz bardziej skomplikowane role społeczne, a tym
samym zasadniczo wpływa na kształtowanie własnej osobowości.
Poszczególne czynniki nie mogą być od siebie sztucznie odrywane i izolowane, ponieważ
w rzeczywistości działają zawsze we wzajemnym powiązaniu, warunkują się i modyfikują
nawzajem, zmieniają swą rolę i znaczenie w zależności od pozostałych czynników i innych
warunków.
Przykładem związku czynników są różne strategie uczenia się. Widać tu występowanie
zarówno czynnika wrodzonego, elementy aktywności własnej jak i wpływu wychowania
i nauczania. System sensoryczny to innymi słowy podstawowy, odruchowo uaktywniany
preferowany zmysł, czyli właściwy nam sposób odbierania i reagowania na informacje
przekazywane kanałem wzrokowym, słuchowym lub kinestetycznym. Sposób ten decyduje
o tym, jak odbieramy świat, jakiego typu informacje najlepiej spostrzegamy i pamiętamy,
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
czyli, jak tworzymy reprezentację świata. System ten determinuje naszą osobistą strategię
uczenia się.
Ad. 3. Ekologiczne warunki rozwoju można podzielić na dwie podstawowe grupy. Jedną
z nich tworzą rozmaite składniki środowiska naturalnego, zwane również czynnikami
biograficznymi. Należą do nich: ukształtowanie terenu (klimat, temperatura, wilgotność,
nasłonecznienie, ruchy powietrza itp.), fauna i flora otoczenia, zasoby mineralne i wodne,
wraz z mikroelementami znajdującymi się w glebie i w wodzie. Środowisko naturalne
wyznacza tryb życia człowieka, a co za tym idzie, ma oczywisty wpływ nie tylko na rozwój
fizyczny człowieka, ale również na rozwój psychiczny.
Druga grupa to uwarunkowania ekonomiczne i społeczno-kulturowe rozwoju jednostki.
Rozwijają się one na podłożu określonych warunków biologiczno-naturalnych. Np. warunki
klimatyczne wpływają na sposób uprawy ziemi, polowania, budowania, domów, tryb życia,
odżywianie się. Chodzi, więc zarówno o warunki materialne, wyznaczane przez poziom
ekonomiczny całego społeczeństwa oraz dochody konkretnej rodziny, jak i składniki
środowiska lokalnego, jak gęstość zaludnienia, typowy rodzaj budownictwa, stan higieny,
warunki mieszkaniowe i komunikacyjne, zróżnicowanie zawodowe mieszkańców, poziom
organizacyjny szkolnictwa w danym regionie i miejscu zamieszkania dziecka itp.
Należy też zwrócić uwagę na strukturę samej rodziny, tj. z jakich i ilu osób się składa oraz na
miejsce dziecka w tej rodzinie (rodzeństwo, jego płeć, kolejność urodzenia itp.). Nie ma
idealnej pozycji dziecka w rodzinie, która sprzyjałaby najbardziej rozwojowi i osiąganiu
korzystnych efektów wychowawczych. W okresie dzieciństwa i młodości całe otoczenie
dziecka staje się zarazem jego środowiskiem wychowawczym.
Warto jednak podkreślić specyficzną cechę środowiska społeczno-kulturowego, jaką jest jego
zmienność. Doświadczenia poprzednich pokoleń, zdobycze ich kultury i cywilizacji
utrwalone w postaci wytworów techniki i nauki oraz dzieł i zabytków sztuki, są przez
następne generacje poszerzane i wzbogacane. Środowisko ulega przeobrażeniom wskutek
uczestnictwa ludzi w procesie przemian społecznych. Nie determinuje ono w sposób
fatalistyczny rozwoju jednostki, gdyż każdy człowiek może brać czynny udział w tych
przeobrażeniach. Oczywiście dla człowieka unikającego wszelkiego rodzaju zmian, nowości,
kontaktów z innymi ludzmi środowisko będzie czymś znacznie bardziej trwałym niż dla
innego, wchodzącego do różnych grup społecznych, zmieniającego miejsce pobytu.
Ad. 4. Należy zwrócić uwagę na to, że w społeczeństwie ludzkim dzieci nie są pozostawione
samym sobie, czy też oddane na pastwę żywiołowo działających wpływów otoczenia. Dzieci
są wychowywane przez starszych w różnych formach i na różne sposoby.
Wychowanie polega na takim organizowaniu trybu życia i działalności dziecka (jego zabawy
i nauki), by kształtować jego poznanie, formować spostrzeżenia, pojęcia i sądy, wzbogacać
jego wiedzę o świecie, kształcić myślenie, a jednocześnie wyrabiać odpowiednie nawyki,
sprawności i umiejętności, kształtować postawy, zainteresowania i zdolności, a więc
prowadzić w rezultacie do wychowania jak najwszechstronniej rozwiniętej osobowości. Nie
ma wychowania bez nauczania. W procesie wychowania nie jest obojętna treść tego, czego
się człowiek uczy.
Proces wychowania jest procesem społecznym, historycznie uwarunkowanym, zmieniającym
swe oblicze ideologiczne i polityczne w zależności od ustroju społecznego, w którym się
rozwija i któremu służy; zmienia się również treść nauczania i wychowania, a wraz z nimi
wpływ wychowania na rozwój psychiczny dziecka. Ogromna jest możliwość wpływania na
tempo i tok rozwoju przez odpowiednie organizowanie treści i metod nauczania.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Tabela 3. Zmiany psychofizyczne zachodzące w poszczególnych okresach rozwojowych człowieka. yródło:
opracowanie własne
Okres Rozwój fizyczny Rozwój procesów Rozwój procesów
i motoryczny poznawczych emocjonalnych
Stadium Przeciętny ciężar 2800 W 2 3 tyg. reaguje na słabe
noworodka 3500g., długość ciała: ok. i średnie bodzce słuchowe.
(0-1 m. ż.) 50 52 cm. Układ kostny nie W pierwszych dniach życia
osiągnął ostatecznej postaci. wrażliwość na bodzce
Układ mięśniowy: włókna smakowe i węchowe.
mięśniowe cienkie, siła ich Koordynacja gałek ocznych na
skurczu niewielka. Układ bodzce świetlne. Początkowo
nerwowy nie w pełni reakcja jedynie na duże,
dojrzały: tkanka mózgowa jaskrawe poruszające się
niedostatecznie przedmioty. Wrażliwy na dotyk
zróżnicowana. Trzy rodzaje
odruchów bezwarunkowych
Wiek Waga dziecka rocznego ok. Pod koniec 3 i na początku 4 Niektóre emocje wrodzone
niemowlęcy 10 kg, przeciętny wzrost 76 m. ż. zdolność różnicowania (Watson): gniew lub
(0-1 r. ż.) cm, wzrost w ciągu roku barw. W 4 m. ż. może wściekłość przy
zwiększa się o 50%, ciężar wyróżniać barwę czerwoną od unieruchomieniu głowy, strach
podwaja się po 4 5 innych, w 12 m. ż. potrafi w momencie utraty
miesiącach życia. różnicować 4 zasadnicze równowagi, zadowolenie przy
Powiększenie masy ciała barwy. W 3 m. ż. rozróżnia głaskaniu ciała dziecka.
przez wzrost tkanki twarz matki w masce i bez Dziecko boi się bodzców
tłuszczowej, maski, w 4 m. ż. odróżnia nowych i zjawisk niezwykłych.
a dalej przez wzrost twarze bliskich od obcych, w 7 Wpływ stanu emocjonalnego
muskulatury i kośćca (tu m. ż. rozróżnia wyraz osoby, która z dzieckiem
coraz więcej ośrodków mimiczny gniewu przebywa. Reakcje i stany
kostnienia). Rozwój i przyjaznego nastawienia na emocjonalne bardzo
lokomocji ściśle związany ze tej samej twarzy. Ok. 4-5 m. krótkotrwałe i zmienne, jednak
zmianami postawy ciała. potrafi słuchowo zlokalizować te, które częściej przeżywa,
Położone na plecach unosi zródło dzwięku. Dopiero w IV łatwiej się utrwalają i decydują
głowę i ramiona-5 m. ż., kwartale życia niektóre o zasadniczej postawie
siedzi dłużej trzymając się słyszane i najprostsze słowa emocjonalnej dziecka
podpory 6 m. ż., siedzi zaczynają nabierać określonego
przez moment znaczenia. Poznaje przedmiot
wyprostowane 7 m. ż., kilkoma zmysłami. Wstępna
pełza na brzuchu 7 m. ż., faza rozwoju mowy. 1 2 m
staje podciągane za ręce 8 dzwięki nieartykułowane, 2 m.-
m. ż., raczkuje 9 m. ż., gruchanie, 5 m. wrażliwość na
chodzi trzymane za ręce melodię i intonację głosu,
9.5 m. ż., staje samodzielnie 6-9 m. różnicowanie
11,5 m. ż., Chodzi wokalizacji (zależne od stanu
samodzielnie 12,5m. ż. emocjon.), 9 11 naśladowanie
Rozwój chwytu i struktur dzwiękowych
manipulacji otoczenia, 11 12 m. początki
mowy właściwej, pierwsze
słowa,11 12 m. rozumienie
kilkunastu słów i zwrotów.
Przejawy konkretno-
obrazowego myślenia dziecka
Wiek Stosunkowo poważne Większego znaczenia nabierają Wypowiedzi wyrażają
poniemowlęcy zwolnienie przyrostu ciężaru telereceptory- wzrok i słuch. przedmiotowy stan aktualny
(do 3 r. ż.) ciała przy szybkim wzroście Dzięki słowom identyfikuje i podmiotowo przeżywany stan
wysokości. Dziecko przedmioty i łączy je w klasy. uczuciowy. Uczucia zmienne
smukleje, sylwetka wydłuża Dziecko uczy się nie tylko a reakcje uczuciowe
się. Obwód klatki piersiowej uogólniać, ale i oddzielać daną gwałtowne. Cieszy się, śmieje,
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
ciągle mniejszy od czaszki. cechę od konkretnego obrazu płacze z błahych powodów.
Postępuje proces kostnienia. przedmiotu. Uwaga Uczucia ściśle powiązane
Ciemiączko duże zarasta w mimowolna, mało podzielna, z działalnością. Pojawia się
18 m. ż. Ustalają się ma bardzo ograniczony zakres, współczucie, miłość, zazdrość,
fizjologiczne krzywizny słabą koncentrację niechęć, nienawiść. W 3 r. ż.
kręgosłupa. Pierwsze zęby: i przerzutność. Pamięć- reaguje na konflikty pomiędzy
ok. 6 m. ż. dolne 2 siekacze charakter mimowolny. rodzicami, rodzeństwem.
wew., ok. 8 m. ż. siekacze Wyobraznia ściśle związana ze Z tego okresu początki
wew., górne, pózniej zew. spostrzeżeniami. Elementarny zakłóceń równowagi
górne i dolne. Pod koniec 1 zasób słów oraz podstawy emocjonalnej oraz nerwic
r. ż. 8 siekaczy. W 3 r .ż. systemu gramatycznego. o charakterze lękowym.
mleczne uzębienie Dziecko stopniowo uczy się Wyraża współczucie na widok
kompletne. W 2 r. ż. kroki wybiegać myślą poza aktualnie bólu
się wydłużają, maleje liczba istniejącą sytuację. Rozwój
ruchów zbędnych, uczy się myślenia splata się ściśle
pokonywać przeszkody, z rozwojem jego działalności,
potrafi wejść na schody przede wszystkim z zabawą
(półtora roku), w 3 r. ż. oraz z rozwojem mowy
jezdzi na 3 kołowym
rowerku. Większa precyzja
ruchów palcami rąk.
Koordynacja wzrokowo-
ruchowa
Wiek Zwiększenie wymiarów Wzrok: rozróżnianie 4 barw Nie potrafi maskować swych
przedszkolny i masy ciała, w budowie zasadniczych (5 r. ż.), wzrost przeżyć uczuciowych,
(3 do 7 lat), ciała jeszcze wyrazne ostrości wzroku. Słuch: rozwój czynności charakter
fazy: dysproporcje, na początku słuchu werbalnego ekspresyjny, labilność
wiązadła stawowe słabe, i muzycznego. Spostrzeżenia: uczuciowa. 6-latek wstępuje
słaba muskulatura, kościec synkretyzm, ścisły związek w wiek rozumu , potrafi
faza I (3 do 4
wrażliwy i giętki. W II fazie- z działaniem. Reprodukowanie lepiej panować nad impulsami,
lat)
proces kostnienia figur geometrycznych. Uwaga pobudliwość uczuciowa
(najwyrazniej kości mimowolna, skoncentrowana zmniejsza się, intelektualizacja
faza II (4 do
nadgarstka). III faza- na bodzcach silnych uczuć. Im młodsze dziecko,
5,5 lat)
ustalenie naturalnych i atrakcyjnych, a nie tym więcej okazji do
krzywizn kręgosłupa, ruchy podtrzymywana wysiłkiem konfliktów i wybuchów
faza III (od mięśni całkiem swobodne. woli. Animizm
gniewu stwarzają mu kontakty
5,5 do 7 lat)
Ok 5 r. ż. pojemność płuc i antropomorfizm. Wyobraznia z rówieśnikami. Kłótliwość
wzrasta, oddech głębszy. mimowolna zamienia się i agresywność, przeplatane
90% wagi mózgu dorosłego w dowolną: kierowaną wybuchami czułości i
u 6-latka. Czynności lepiej i twórczą. Pamięć charakter zazdrości ustępują miejsca u 5-
skoordynowane. Podst. mimowolny, pod koniec tej latka przyjaznej postawie
czynności ruchowe: chód, fazy zaczątki pamięci wobec dzieci i dorosłych. 6-
bieg, skoki i in. Wzrasta dowolnej. Rozwija się pamięć latek kryzys uczuciowy-
umiejętność utrzymywania bezpośrednia i trwała. Rozwój przeważa podniecenie,
ciała w równowadze. Samo- mowy: doskonalenie skłonności destrukcyjne.
dzielne ubieranie sprawne gramatyki, coraz dłuższe Kryzys ten mija dopiero u 7-
u 6-7-latków zdania latka
Młodszy wiek Kościec ma mniej tkanek Dynamiczny rozwój procesów Rozszerza się krąg
szkolny (7-10 chrzęstnych, proces poznawczych. W I fazie przedmiotów, zjawisk, zdarzeń
lat) Fazy kostnienia znacznie postąpił operuje wyobrażeniami i spraw, które wywołują
rozwoju: naprzód. Rozwój sprawności w sposób przedoperacyjny, reakcje emocjonalne, zmienia
pracy w zakresie drobnych w II fazie operując coraz się i różnicuje w sposób istotny
mięśni (dobrze może bardziej złożonymi pojęciami, charakter emocjonalnych
I wiek 7 i 8 lat
trzymać w ręku np. ołówek). potrafi nie tylko przeprowadzić doznań. Nierzadka emocje
Mięśnie duże rozwijają się rozumowanie, ale wrócić do wyrażane w sposób burzliwy.
II wiek 9 i 10 lat
wcześniej niż drobne (zdolne punktu wyjścia. Dokonuje Emocje pozytywne
raczej do ruchów silnych i operacji myślowych za pomocą i negatywne mają swoją
zamaszystych). Kościec jako manipulacji przedmiotami lub wyrazną przyczynę i są
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
całość miękki i plastyczny. wyobrażeniami konkretnych skierowane ku określonemu
Kościec i stawy łatwo przedmiotów, ale i próby przedmiotowi. Stara się
ulegają deformacjom. Różne operowania symbolami. Coraz pohamować emocje,
cz. kośćca krzepną, rosną i wyższy poziom operacji zapanować nad nimi. Dziecko
zmieniają się w różnej porównywania staje się zdolne do
kolejności. Uzębienie w i klasyfikowania, przeżywania trwających dłużej
końcu tego okresu prawie abstrahowania i uogólniania, stanów emocjonalnych lub
pełne. Duża indywidualna analizy i syntezy. Rozwój nastrojów uczuciowych, które
zmienność procesów wrażeń wzrokowych powstają pod wpływem
wzrastania i dojrzewania i słuchowych. Dzieci sytuacji i zdarzeń mających
(czynniki dziedziczne i prawidłowo spostrzegają znaczenie dla jego potrzeb.
środowiskowe). Przyrost obrazy, kontury, schematy Rozwijają się uczucia wyższe
wysokości i ciężaru ciała i rysunki przedmiotów. Pod jako trwały, określony,
powolny i w zasadzie wpływem nauczania stosunek emocjonalny do ludzi
równomierny, jednakże spostrzeżenia stają się bardziej (w znacznym stopniu
między 6 a 8 r. ż. zwany ukierunkowane, trwałe, uświadamiany przez dziecko),
skok szkolny . Zwiększa dokładne i skuteczne. Uwaga przedmiotów, zjawisk
się ogólna ruchliwość, w nierozerwalnym związku
ulepsza się praca układu z procesami spostrzegania
oddechowego, wzrasta i obserwacji. Uwaga coraz
pojemność płuc, objętość bardziej zdolna do
klatki piersiowej. Ćwiczenia koncentracji, trwałości
ruchowe jako czynnik i przerzutności. Wzmożony
warunkujący poziom rozwój pamięci i jakościowa jej
rozwoju motorycznego. przemiana. Zaczyna rozwijać
Cecha zwinnościowa się pamięć logiczna. Zjawia się
najwyższe tempo rozwoju. mowa pisana. Wzrost
Tempo rozwoju złożoności mowy
wytrzymałości u chłopców
coraz słabsze. U chłopców
ok.13% przyrostu wysokości
ciała i 25% przyrostu siły
Wiek dorastania Intensywny przyrost Spostrzeżenia dokładniejsze, Niezwykła intensywność
wysokości u dziewcząt bogatsze w szczegóły, i żywość przeżyć
zaczyna się co najmniej od wielostronne w treści, bardziej uczuciowych. Przeżycia
(11/12 18 r. ż.)
11,5 r. ż. i trwa do 14,5 r. ż., świadomie ukierunkowane. osiągają stopień wysokiego
po czym gwałtownie spada. Doskonalenie się uwagi napięcia: smutek przeżywany
Chłopcy najbardziej dowolnej i procesów bywa głęboko i często ma
intensywnie rosną od 13,5 r. myślowych umożliwia charakter tragedii , radość
ż. do 15,5 r. ż. W następnych dokładniejszą analizę i syntezę osiąga wysokie szczyty
latach chłopcy bardziej spostrzeganej rzeczywistości. uniesienia. Aatwość oscylacji
przewyższają dziewczęta Częstsze posługiwanie się między nastrojami
osiąganym wzrostem. Ciężar pamięcią logiczną. Od 11 12 r. krańcowymi: łatwe przejście
ciała u dziewcząt wzrasta ż. skokowo wzrasta liczba od radości do smutku, od
najbardziej w 14 i 15 r. ż., zapamiętywanych słów nadziei do rozpaczy.
a u chłopców między 15 abstrakcyjnych. Chwiejność emocjonalna.
a 17 r. ż. Skok Przekształcanie się pamięci Bezprzedmiotowość uczuć.
pokwitaniowy jako zjawisko mimowolnej w dowolną. Większe w porównaniu
wzmożonego tempa Porównywanie, uogólnianie, z poprzednim okresem
przyrostu długości ciała wnioskowanie, dowodzenie, opanowanie w manifestowaniu
i jego ciężaru w przeciągu klasyfikacja osiągają coraz przeżyć emocjonalnych,
krótkiego czasu (2 3 lata), wyższy poziom. Rozumowanie a także wzmożenie kontroli
jest zjawiskiem stałym. przybiera postać operacji nad sposobem wyrażania
Występuje wcześniej formalnych (w przeciwieństwie swoich uczuć. Bardziej
u dziewcząt w zakresie do konkretnych). Myślenie subtelne i mniej gwałtowne
wysokości i ciężaru ciała, staje się myśleniem sposoby reagowania.
natomiast pózniej w zakresie hipotetyczno dedukcyjnym. Maskowanie swoich uczuć
podściółki tłuszczowej. Jej Wyobraznia znajduje swój wobec dorosłych.
przyrost jest jednak większy wyraz najczęściej Kształtowanie się uczuć
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
u dziewcząt, natomiast w marzeniach i twórczości wyższych
przyrost siły mięśniowej młodzieży. Wyobraznia wiąże
większy i szybszy się ściśle z ich wzmożoną
u chłopców. Przejściowe emocjonalnością
dysproporcje w sylwetkach
ciała. Pojawiają się drugo-
i trzeciorzędne cechy
płciowe. U dziewcząt
rozszerzają się kości
miednicowe, formują się
piersi. U chłopców
rozrastają się kości barkowe,
pojawia się zarost na twarzy,
następuje mutacja głosu.
U obu płci pojawia się
owłosienie w okolicach
narządów płciowych i pod
pachami. Wzmaga się
działalność gruczołów
wydzielniczych skóry.
Między 12 a 16 r. ż. wzrost
ciężaru i objętości serca.
Zwiększają się komórki
mózgowe, różnicują się ich
funkcje, wzrost rozgałęzień
końcowych dendrytów
i neurytów, powstawanie
nowych włókien i coraz
większa ich specjalizacja.
Moment dojrzałości
płciowej u dziewcząt 13, 14
r. ż. (różnice indywidualne
bardzo duże). U chłopców
przeciętnie 15 16 r. ż.
m. miesiąc, r. rok, ż. życia.
Tabela 4. Rozwój społeczny człowieka. yródło: opracowanie własne
Okres Rozwój społeczny Dominujący rodzaj działania
Stadium Sen przez 4/5 doby. Stany czuwania
noworodka krótkotrwałe, chwiejne i łatwo
(0-1 m. ż.) przechodzą w drzemkę i sen
Wiek 2-miesięczne dziecko w życzliwym kontakcie Aktywność ukierunkowana na
niemowlęcy z osobą dorosłą łatwo staje się wesołe i ożywione przedmioty lub osoby z najbliższego
(0-1 r. ż.) stan radosnego ożywienia (niezwykle ważny dla otoczenia.
całokształtu rozwoju psychicznego, dla jego W dużej mierze zależy od środowiska
obcowania z otoczeniem oraz dla rozwoju życia wychowawczego.
uczuciowego). Ta reakcja prowadzi do coraz
bardziej złożonych społecznych form zachowania
niemowlęcia. Już od 4 m. ż. wyrażają
niezadowolenie, gdy dorosły nie zwraca na nie
uwagi. W 5 m. ż. odróżnia osoby znane od
nieznajomych. W 7-8 m. ż. zwracają na siebie
uwagę: gaworzą, płaczą. W 10 m. ż. naśladuje
ruchy motoryczne dorosłego. Podaje zabawkę,
bawią się z matką w chowanego
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Wiek Potęguje się pragnienie przebywania Zabawa manipulacyjna i ruchowa. Ruchy
poniemowlęcy z dorosłymi. Kontakt z rówieśnikiem: dotyka, narzędziowe, zabawa konstrukcyjna,
(do 3 r. ż.) popycha, pociąga za włosy, ubranie. tematyczna. Początki twórczości
W początkowych formach zabaw tematycznych artystycznej: rysunek (stadium bazgrot
w grupkach 2-3 osobowych, naśladują 2r. ż. do poł. 4 r.ż. , ulepianki,
zachowania rówieśników, zbiorowo karmią lale, wycinanki. Przyswaja sobie proste
kąpią je, czeszą itp. , próby samodzielnego czynności samoobsługowe, słucha
ubierania się, mycia i innych pożytecznych poleceń, nakazów. Mowa w jedności
w życiu codziennym czynności z działalnością motoryczną i umysłową
Wiek Ok. 5 r. ż. dystans między ojcem a dzieckiem Nadal zabawa, duże znaczenie nabierają
przedszkolny zmniejsza się, ich stosunki stają się bardziej rozmaite zajęcia. Zabawa staje się
(3 do 7 lat), swobodne, bardziej posłuszni ojcu niż matce, pod bardziej samodzielna i twórcza, od
fazy: koniec tego okresu stosunek do obojga rodziców indywidualnych do zespołowych.
Faza I wyrównuje się. Widoczne zależności Zabawy tematyczne, konstrukcyjne:
(3 do 4 lat) z kolejnością urodzenia dziecka i płcią poziome szeregowanie klocków
faza II rodzeństwa. W kontaktach z rówieśnikami- u 3-latków, budowle dwuwymiarowe -
(4 do 5,5 lat) kontakty pozytywne i negatywne. Formy zabaw: 4-latki, 5-latki trójwymiarowe, 6-latki
faza III samotna, równoległa, wspólna, zespołowa. dwu- wymiar. Rysunek - stadium
(od 5,5 do 7 W zabawach zachowanie współzawodniczące uproszczonego
lat) i prymitywnego schematu(do 6 r. ż.),
stadium wzbogaconego i
udoskonalonego schematu (5-6r. ż.)
Młodszy wiek Dla rozwoju społecznego istotne są: układ Zaczynają dominować zabawy
szkolny (7-10 stosunków, atmosfera, postawy, przekonania zespołowe, oparte na pewnych zasadach
lat) Fazy i tryb życia w domu rodzinnym lub instytucji gry. Zabawa niekiedy staje się
rozwoju: wychowania zbiorowego, zamierzone oddziaływania środkiem organizacji pracy szkolnej
nauczycieli, swobodne obcowanie dziecka z dziecka. Zajęcia i zabawy o charakterze
rówieśnikami. Podstawowe znaczenie ma wpływ manualnym,
I wiek 7 i 8 lat
osób znaczących, jak również oddziaływanie a wśród nich zabawy konstrukcyjne.
formalnych i nieformalnych grup. W oczach dziecka Rysunki jako lepsze odbicie
II wiek 9 i 10
zaczyna wyrastać nowy autorytet nauczyciela, rzeczywistości. Czytelnictwo i twórczość
lat
który na terenie szkoły i we wszystkich sprawach literacka. Praca składa się przede
z nią związanych zaczyna przerastać autorytet wszystkim z nauki szkolnej i z pomocy
rodziców. Dzieci tworzą bandy i mniejsze paczki rodzinie. Dziecko zaczyna samodzielnie
(8-9 r. ż.). Rozwijają one własne systemy wartości, wykonywać w rodzinie różne stałe prace
obyczajów, rodzą mody zabawowe. Uczestnictwo
daje swoiste poczucie osiągnięcia pozycji społecznej,
co wytwarza poczucie lojalności wobec bandy jako
takiej i jej członków
Wiek Porównywanie własnych rodziców z innymi ludzmi, Próby swych sił na niwie twórczości,
dorastania z wzorami dostarczanymi przez literaturę często zwłaszcza literackiej: piszą wiersze,
(11/12 18 r. prowadzi do rozczarowań. Rodzice stają się w nowele, dramaty czy pamiętniki. Rozwój
ż.) oczach dorastających dzieci zwykłymi ludzmi, zainteresowań. Młodzież dorastająca
pełnymi błędów i uchybień. Tracą zaufanie do koncentruje się na pewnych określonych
rodziców, przestają zwierzać się ze swoich przeżyć, dziedzinach, a poszczególne jednostki
szukają wsparcia wśród rówieśników lub starszych angażują się silnie w wybranej przez
kolegów. Ingerencję dorosłych w osobiste sprawy siebie dziedzinie. Kształtowanie się
przyjmuje młodzież niechętnie, światopoglądu
a nawet z objawami protestu i buntu. Młodzież
wrażliwa na wpływ grupy rówieśniczej i jej
zachowanie się często jest determinowane przez
różne elementy życia społecznego w klasie szkolnej,
jak: normy grupowe, pozycja ucznia w grupie, rola,
jaką pełni, stopień integracji członków grupy, ogólna
atmosfera klasy. Typy nieformalnych grup
rówieśniczych: najbliżsi przyjaciele, małe paczki,
szersze grupy koleżeńskie, bandy
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń
1. Jakie są podstawowe czynniki rozwojowe człowieka?
2. Jakie wyróżniamy stadia rozwojowe w życiu człowieka?
3. Na czym polega rozwój fizyczny i motoryczny?
4. Jak przebiega u człowieka rozwój procesów poznawczych?
5. Jak przebiega rozwój emocjonalny człowieka?
6. Jak przebiega rozwój społeczny człowieka?
7. Jaki jest dominujący rodzaj działania w poszczególnych okresach rozwojowych
człowieka?
Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania, to możesz przystąpić do wykonania
ćwiczeń. Jeżeli, któreś pytanie sprawia Ci trudność, to zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią
partią materiału nauczania.
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wez udział w dyskusji Który czynnik rozwojowy jest najistotniejszy dla człowieka,
kiedy i dlaczego?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) znalezć swoje miejsce w jednym z 4 zespołów tym, który będzie zajmował się
czynnikiem rozwojowym, który uważasz za najważniejszy,
2) poszukać w grupie argumentów na poparcie swojego stanowiska,
3) przyjrzeć się różnym okresom rozwojowym w życiu człowieka i przeanalizować rolę
wybranego czynnika na przestrzeni rozwoju,
4) wybrać rzecznika swojej grupy, który przedstawi argumenty grupy na forum klasy,
5) sprawdzić, czy po wysłuchaniu argumentów innych grup nie chcesz zmienić zdania,
6) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
kartka, przybory do pisania.
Ćwiczenie 2
Określ, w jaki sposób otoczenie i niemowlę nawiązują pierwsze więzi emocjonalno-
społeczne.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) obejrzeć film Bobas. Świat widziany oczami niemowlęcia ,
2) wskazać sposoby nawiązywania kontaktu przez niemowlę z otoczeniem,
3) wziąć udział w prezentacji i podsumowaniu ćwiczenia.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Wyposażenie stanowiska pracy:
telewizor, odtwarzacz wideo, film Bobas. Świat widziany oczami niemowlęcia .
Ćwiczenie 3
Zidentyfikuj sposoby wyrażania uczuć w różnych stadiach rozwojowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy pięcioosobowej grupie. Każdy w grupie przyjmuje rolę osoby
w innym okresie rozwojowym,
2) wziąć udział w odegraniu scenki konfliktu, zwracając uwagę, aby zachowywać się
zgodnie z przyjętą rolą,
3) porównać w grupie poszczególne zachowania,
4) odpowiedzieć na pytania Czy któreś z prezentowanych zachowań sprawiały trudność?
Dlaczego? ,
5) zaprezentować wnioski na forum klasy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
arkusz papieru, przybory do pisania.
Ćwiczenie 4
Rozpoznaj sposoby komunikowania się na różnych poziomach rozwojowych. Zdefiniuj
w zrozumiały sposób (w zależności od okresu rozwojowego słuchacza) poniższe pojęcia.
- Drużba to asystent przy ślubie.
- Kaskada to niewielki wodospad, tworzący kilka progów.
- Keson to cylinder żelazny wpuszczany na dno zbiornika wodnego ułatwiający budowanie
filaru mostowego.
- Klimat to zespół czynników atmosferycznych występujących na danym obszarze,
wyodrębniający go spośród innych obszarów.
- Kopalnia to zakład górniczy zajmujący się wydobywaniem z ziemi kopalin użytecznych.
- Kwasoryt to technika graficzna polegająca na wytrawieniu rysunku kwasem azotowym
na płytce metalowej.
- Lumbago to reumatyczne zapalenie mięśni okolicy lędzwiowej.
- Maszkaron to motyw dekoracyjny w formie groteskowo-fantazyjnie ujętej stylizowanej
głowy ludzkiej lub zwierzęcej.
- Dydaktyka to dział pedagogiki traktujący o nauczaniu.
- Hydrodynamika to nauka zajmująca się prawami ruchu cieczy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w jednej z pięciu grup. Każda grupa przyjmuje rolę opiekuna
osoby w innym okresie rozwojowym,
2) wytłumaczyć w sposób zrozumiały dla Twojego podopiecznego podane definicje,
3) porównać swoje propozycje z propozycjami innych osób w grupie,
4) porównać swoją pracę z pracami innych grup,
5) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Wyposażenie stanowiska pracy:
kartka, ołówek.
Ćwiczenie 5
Określ swój system sensoryczny.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnera do wykonania ćwiczenia, najlepiej kogoś, kto Cię dobrze zna,
2) przeczytać uważnie otrzymany tekst,
3) zastanowić się, jaki, jest Twój system sensoryczny,
4) porównać swoje spostrzeżenia ze spostrzeżeniami kolegi na swój temat. Czy jest coś, co
Cię zaskoczyło?
Wyposażenie stanowiska pracy:
tekst dla każdego ucznia.
Ćwiczenie 6
Rozpoznaj, jakie są konsekwencje spotkania różnych typów sensorycznych.
opiekunka słuchowiec podopieczny kinestetyk
opiekunka wzrokowiec podopieczny kinestetyk
opiekunka kinestetyk podopieczny słuchowiec
opiekunka słuchowiec podopieczny wzrokowiec
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w trzyosobowym zespole najlepiej w ten sposób, aby w miarę
możliwości w każdej trójce znalazły się osoby o różnych typach sensorycznych,
2) korzystając z informacji z poprzedniego ćwiczenia, rozpatrzyć konsekwencje spotkania
osób wskazanych w tekście ćwiczenia,
3) zaprezentować wyniki pracy grupy na forum klasy,
4) odpowiedzieć na pytanie Na jakie elementy kontaktu musi zwrócić uwagę opiekunka,
aby być w pełni zrozumiałą dla swojego podopiecznego?
Wyposażenie stanowiska pracy:
arkusz papieru, przybory do pisania.
[
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) scharakteryzować zmiany rozwojowe
w poszczególnych okresach życia człowieka?
2) wykazać wpływ motywacji na aktywność człowieka?
3) wykazać wpływ aktywności własnej na rozwój
osobowości?
4) określić wpływ warunków środowiskowych na rozwój
i zachowanie jednostki?
Jeżeli zaznaczyłeś tak to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i możesz przejść do
następnej części. Jeżeli, w którymś przypadku odpowiedziałeś nie , to wróć do odpowiedniej
partii materiału nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
4.4. Podstawy psychologii społecznej
4.4.1. Materiał nauczania
Grupa społeczna to w psychologii społecznej i socjologii zaliczany do zbiorowości
społecznej zbiór, co najmniej trzech osób (w niektórych ujęciach dwóch), którego członkowie
współdziałają ze sobą w celu zaspokajania własnych potrzeb i osiągania celów.
Cechy charakterystyczne grupy społecznej:
W grupie społecznej zachodzą trwałe interakcje i wspólne osiąganie celu, zgodnie
z przyjętymi w tej grupie normami.
Grupa społeczna charakteryzuje się trwałą strukturą społeczną.
Każdy jej członek zajmuje określoną pozycję (status społeczny) i między nim a innymi
członkami występują więzi społeczne.
Grupę społeczną ująć można, więc jako system statusów społecznych, a także jej
strukturę można ujmować jako powiązane ze sobą role społeczne, wynikające z pozycji
społecznych odgrywających je członków.
Członkowie należący do grup społecznych mają świadomość przynależności do grupy
oraz istnieją mniej lub bardziej wyrazne kryteria wyodrębniające tę grupę z szerszego
otoczenia.
Relacje zachodzące w grupie wpływają na kształtowanie się postaw prospołecznych
człowieka. Prospołeczność pozbawia człowieka egoistycznego myślenia i działania tylko dla
siebie . Uczy zbiorowego działania w celu realizacji wspólnych celów grupy. Bywa
uznawana za wskaznik świadomości grupowej i poczucia wspólnoty interesów.
Postawy i wzorce społecznych zachowań kształtują się w dzieciństwie. Postawa prospołeczna
oznacza wrażliwość na innych ludzi i zdolność do bezinteresownego działania na ich rzecz.
Cechuje ludzi, o których mówi się, że są otwarci i wykazują zachowania aprobowane przez
innych. Zachowania te zazwyczaj kojarzą się z udzielaniem pomocy i przeciwdziałaniem
krzywdzie.
Działania społeczne są istotnym elementem zachowań człowieka. Pozwalają one na zgodne
współbycie z innymi ludzmi, dając świadectwo prawdziwej istocie naszego człowieczeństwa.
Niektórzy autorzy wyrażają pogląd, że postawy społeczne człowieka dorosłego są
zdeterminowane przebiegiem socjalizacji w pierwszych latach życia. Zgodnie z tym
poglądem rodzina kształtuje zasadnicze postawy społeczne, które w pózniejszym wieku nie
ulegają poważniejszym zmianom.
Rodzaje grup społecznych
Grupa społeczna zazwyczaj posiada określone kryteria rekrutacji członków i funkcje członka
grupy (czyli jego powinności względem niej). Ze względu na kryteria przyjęć do grupy
można wyróżnić grupy ekskluzywne, w których kryteria te są fundamentalne przy rekrutacji
nowych członków oraz grupy inkluzywne, w których kryteria są mniej istotne.
Można różnicować grupy ze względu na wielkość. Grupy małe to takie, w których
członkowie mają możliwość kontaktu bezpośredniego. W grupach dużych niemożliwy jest
model komunikacji każdy z każdym . W niektórych ujęciach duże grupy określane są jako
wielkie struktury społeczne i nie są uznawane za grupy społeczne.
Ze względu na formalizację struktury i stosunków społecznych w grupie, jak również
stosunków społecznych członków grupy z zewnętrznym środowiskiem, wyróżnić można
grupy formalne i grupy nieformalne.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Ze względu na utożsamianie się jednostek z grupą, jej normami i wartościami
wyszczególniane są grupy odniesienia.
Inna typologia grup społecznych wskazuje grupy pierwotne oraz grupy wtórne.
Grupy pierwotne to grupy odznaczające się ścisłym zespoleniem jednostek poprzez stosunki
osobiste i współpracę. Charakteryzują się względną trwałością, bezpośrednimi kontaktami,
małą liczebnością, niewyspecjalizowanym charakterem kontaktów, względną zażyłością
uczestników. Do grup pierwotnych zalicza się:
rodzinę,
grupę rówieśniczą,
społeczność lokalną.
Człowiek przez całe swoje życie wchodzi w relacje z innymi ludzmi i przynależy do różnych
grup społecznych, pełniąc w nich różne role. Pierwszą i pierwotną grupą jest rodzina jest to
grupa o niepowtarzalnym charakterze, ponieważ:
1. Jest to jedyna grupa społeczna, która bazuje na czynnikach naturalnych i biologicznych,
której więzi miłości i pokrewieństwa nabierają najwyższego znaczenia.
2. Jest to jedyna grupa zbudowana na miłości, gdzie prawo interweniuje wyjątkowo.
3. Tworzy najmniejszą społeczność ludzką naturalną, a zarazem najkonieczniejszą.
Funkcje rodziny:
a) zaspokaja podstawowe biologiczne i psychologiczne potrzeby dziecka (bezpieczeństwa,
miłości, przynależności). Kształtuje nowe potrzeby poznawcze, emocjonalne
i społeczne: życzliwości, uznania, zaspokojenia ciekawości, samourzeczywistnienia
i wiele innych,
b) przekazuje dziecku dorobek kulturowy społeczeństwa, pośredniczy w nadawaniu przez
dziecko znaczenia przedmiotom i zjawiskom z otoczenia oraz większości bodzców
zewnętrznych,
c) członkowie rodziny dostarczają dziecku modeli osobowych i wzorów zachowań
w konkretnych sytuacjach życia codziennego, przekazują dzieciom określony system
wartości i norm społecznych,
d) stanowi teren socjalizacji dziecka: przyjmowania przez nie zadań i obowiązków
wykraczających poza jego osobiste potrzeby i interesy, współdziałania w grupie,
pełnienia ról społecznych,
e) jest dla dziecka polem doświadczalnym, na którym wypróbowuje swe siły i możliwości,
znajduje oparcie i punkt odniesienia (wzorce) w członkach rodziny, może liczyć na ich
wsparcie i pomoc.
Inną grupą pierwotną jest grupa rówieśnicza. Jest to zbiór osób w zbliżonym wieku. Grupa
taka tworzona jest spontanicznie, przynależność do niej jest dobrowolna. Do grup
rówieśniczych zaliczamy zarówno grupy nieformalne (zabawowe, paczki ), jak i grupy
formalne dziecięce i młodzieżowe. Wpływ grupy rówieśniczej zaznacza się w rozwoju
i procesie wychowania jednostki bardzo wcześnie już w wieku 3 lat dzieci łączą się w małe
grupy dla wspólnej zabawy. W okresie szkolnym wyraznie wzrasta wpływ grupy na jej
członków. Wspólne upodobania, zainteresowania, ideały odgrywają coraz większą rolę
w stosunkach koleżeńskich, a nawet decydują o przynależności do takiej, a nie innej grupy.
W całokształcie oddziaływań wychowawczych na jednostkę grupa rówieśnicza pełni ważną
funkcję w procesie socjalizacji. Zaspokaja ona te potrzeby społeczne, których wychowawcy,
reprezentujący pokolenie dorosłych nie są w stanie zaspokoić: potrzebę przynależności do
zespołu, którego członkowie pełnią równorzędne, choć zróżnicowane role społeczne, na
zasadzie równi z równymi , potrzebę nawiązywania kontaktów towarzyskich oraz wymiany
opinii i poglądów bez udziału dorosłych.
Grupy wtórne to grupy charakteryzujące się małą trwałością i wielością członków. Tworzone
są dla osiągnięcia określonego celu, charakteryzują się formalnym i rzeczowym typem więzi,
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
przy czym komunikacja między członkami grupy ma charakter nieosobowy (np. grupy
zawodowe, partie polityczne). Często grupy wtórne rozwiązywane są po zrealizowaniu
określonego celu, do którego zastały powołane.
Struktura grupy układ miejsc, jakie zajmują poszczególni jej członkowie względem siebie
(wzajemny układ stosunków pomiędzy poszczególnymi członkami badanej grupy). Miejsce
w tej strukturze to pozycja jednostki. Znaczenie, które ze względu na realizację wspólnych
celów zespół przywiązuje do tego miejsca w układzie to status pozycji.
Role pełnione w zespole:
1. Role związane z dziedziną działania dziedzina aktywności podejmowana szczególnie
chętnie lub szczególnie często (nauka, sport, zabawa itp.).
2. Role zadaniowe jakiego rodzaju zadania w danej dziedzinie działalności członkowie
grupy wybierają i jak je pełnią (nowe pomysły, referowanie, obserwacja, rozładowywanie
napięć, oferowanie pomocy, ocenianie, odmawianie pomocy, torpedowanie pomysłów
itp.) konstruktywne dla grupy, antygrupowe.
Elementy składające się na spójność grupy:
1. Swoiste poczucie wysokiego znaczenia danej grupy, jej roli i odrębności od innych grup.
2. Atrakcyjność grupy dla jej członków, możliwość dawania satysfakcji płynąca
przynależności do zespołu.
3. Orientacja na osiągnięcie wspólnych celów wartościowych dla wszystkich członków
grupy.
4. Zbieżność interesów i motywów skłaniających poszczególnych członków grupy do
przynależności do niej.
5. Akceptowanie przez wszystkich członków zespołu obowiązujących w nim norm.
6. Liczba związków przyjacielskich łączących członków grupy.
7. Różne płaszczyzny więzi łączące uczestników zespołu.
Pewne przecenianie własnej grupy jest oznaką spójności.
Normy grupowe
Każda grupa, pozostająca jakiś czas razem, tworzy normy wspólnego zachowania. Normy
stanowią jakby wzorcowe uogólnienia dotyczące przewidywań zachowania się członków
grupy w ważnych dla nich sytuacjach. Przewidywania zachowań, ujęte w normy
o charakterze wewnętrznie spójnym, pozwalają na określenie oczekiwań dotyczących roli
członków grupy:
normy nieformalne, np. obowiązujące w społeczności klasowej (koleżeńskie lub
zespołotwórcze),
normy szkolne lub występujące w miejscu pracy wysunięte przez szkołę, zakład pracy
zalecenia, wymagania, reguły postępowania,
normy o charakterze ogólnym, określające powinności człowieka wobec drugiego
człowieka, rodziny, kraju.
Normy grupowe składają się z:
oceny znaczenia różnych rodzajów zachowania się z punktu widzenia interesów grupy,
oczekiwań dotyczących pożądanych sposobów zachowania się członków grupy,
reakcji grupy na zachowania jej członków, przybierające formę sankcji pozytywnych
(nagród) w przypadkach pożądanych zachowań i sankcji negatywnych (kar) w przypadku
zachowań niepożądanych, sprzecznych z interesami grupy.
Człowiek przyswaja sobie reguły postępowania w oparciu o różnorodne doświadczenia
społeczne. Przyswojone reguły postępowania powstają jako wynik wymagań grupy
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
społecznej w stosunku do jednostki. W zależności od tego, kim jest dany człowiek,
podporządkowuje się on określonym wymaganiom.
Role społeczne
Każdy człowiek odgrywa w społeczeństwie różnorodne role społeczne. Rola społeczna to
sposób zachowania, którego oczekuje się od jednostki ze względu na miejsce, jakie zajmuje
ona w grupie społecznej. Z podjęciem danej roli wiąże się przyjęcie systemu reguł
postępowania. Określona kultura wymaga specyficznego sposobu pełnienia roli. Na przykład
zupełnie inne reguły postępowania obowiązywały młodą dziewczynę sto lat temu, inne
obowiązują dziś.
Człowiek niemal od pierwszych chwil swego życia podlega różnorodnym oddziaływaniom
społecznym. Rodzice, wychowawcy, rówieśnicy stawiają jednostce wymagania dotyczące jej
sposobu zachowania się. Człowiek uczy się zatem zachowywać się w taki sposób, który
przynosi mu aprobatę grupy społecznej. Unika zaś tych rodzajów zachowania, które są
sprzeczne z wymogami grupy.
Niektóre role są narzucane jednostce przez społeczeństwo. Są to role wywodzące się z różnic
biologicznych między ludzmi oraz z różnic wieku. Są jednak także role, które człowiek
wybiera sobie sam. Niezależnie od tego, czy jakąś rolę człowiek podejmuje dobrowolnie, czy
też jest mu ona narzucona przez społeczeństwo, musi przy jej pełnieniu przestrzegać
wymagań z nią związanych. Nie zawsze człowiek przyjmuje rolę narzuconą mu przez
społeczeństwo. Czasem dzieje się tak, dlatego, że dana rola jest dla niego za trudna, kiedy ma
jakieś negatywne doświadczenia związane z jej pełnieniem. Odrzucanie roli wiąże się często
z brakiem właściwych wzorów postępowania.
Osoby znaczące
Na wybór i sposób pełnienia ról społecznych, a jednocześnie na kształtowanie się
osobowości, wywierają duży wpływ tzw. osoby znaczące. Osobami tymi są zazwyczaj ludzie,
z którymi przebywamy przez dłuższy czas, którzy są dla nas szczególnie ważni i często
decydują o naszym postępowaniu. Osobami znaczącymi są przede wszystkim rodzice,
rodzeństwo, wychowawcy, przyjaciele. Taką osobą może być również ulubiony aktor czy
piosenkarz, a zatem osoby, z którymi nie wchodzimy w bezpośredni kontakt. Osoby znaczące
są wzorami do naśladowania. W toku rozwoju jednostka przechodzi stopniowo od
naśladownictwa cenionych i atrakcyjnych sposobów zachowania się innych ludzi do
przyswojenia sobie rozmaitych reguł postępowania w sposób bardziej świadomy i do
samodzielnego stosowania ich w różnych sytuacjach.
Przejmowanie wzorów
Proces przyswajania sobie reguł, które jednostka ma pełnić, konstruowania obrazu samego
siebie, uświadamiania sobie potrzeb i sposobów ich zaspokajania (postaw) jest długotrwały.
We wczesnych stadiach życia człowieka przejmowanie wzorów odbywa się na drodze
empatii, naśladowania, modelowania i identyfikacji.
Empatia to wczuwanie się w stany psychiczne innych osób. Z jednej strony może to być
trafne rozumienie czyichś uczuć, z drugiej doznawanie reakcji emocjonalnej, wywołanej
przez spostrzeżenie cudzych emocji.
Naśladowanie, jako forma gromadzenia doświadczenia, występuje wtedy, kiedy jednostka,
obserwując zachowanie osoby znaczącej, naśladuje je. Występuje ono wtedy, gdy jednostka
znajduje się w podobnej sytuacji jak osoba, którą naśladuje. Naśladowanie wiąże się
z zewnętrznym przejmowaniem reguł postępowania. Dziecko naśladuje matkę nie dlatego, iż
uważa, że to, co ona robi, jest moralnie słuszne, lecz dlatego, że jest ona dla niego
pierwszoplanową osobą znaczącą. Naśladowane mogą być nie tylko osoby z najbliższego
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
kręgu dziecka. Występuje przecież także naśladowanie bohaterów seriali telewizyjnych,
filmów, bohaterów książkowych czy też ulubionych aktorów bądz piosenkarzy. Ten rodzaj
naśladownictwa wiąże się z chęcią ukształtowania siebie na wzór ideału. Wpływa zatem na
kształtowanie obrazu JA idealnego.
Bardziej złożonym sposobem przeniesienia doświadczenia jest modelowanie. Jednostka
przejmuje od osoby znaczącej (modelu) nie tylko określone formy zachowania, ale również
tendencje uczuciowo-motywacyjne. Przejmowanie emocjonalno-motywacyjnych zachowań
od modelu może sprzyjać kształtowaniu się emocjonalnie pozytywnego lub też negatywnego
stosunku do innych ludzi.
Kształtowanie osobowości może odbywać się także drogą identyfikacji. Niektórzy uczeni
uważają, że identyfikacja to zgeneralizowane modelowanie. Identyfikacja obejmuje tendencję
do przejmowania zachowań zewnętrznych i wewnętrznych stanów emocjonalno-
motywacyjnych. Identyfikacja wiąże się z chęcią całkowitego upodobnienia się do osoby,
z którą jednostka się identyfikuje. W okresie, kiedy dziecko uczęszcza do szkoły, może
identyfikować się także z nauczycielami i swoimi rówieśnikami. W niektórych przypadkach
identyfikowanie się z rówieśnikami może prowadzić do kształtowania się osobowości
społecznie nieakceptowanej. Dzieje się to wtedy, gdy rówieśnicy, z którymi identyfikuje się
jednostka, kierują się aspołecznymi zasadami zachowania.
4.4.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co oznacza pojęcie postawy prospołecznej?
2. Jakie znasz rodzaje grup społecznych?
3. Jakie funkcje spełnia rodzina?
4. Jaka jest rola grupy rówieśniczej?
5. Co to są normy grupowe?
6. Co to są role grupowe i role społeczne?
7. W jaki sposób następuje społeczne uczenie się?
Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania, to możesz przystąpić do wykonania
ćwiczeń. Jeżeli, któreś pytanie sprawia Ci trudność to zapoznaj, się raz jeszcze z odpowiednią
partią materiału nauczania.
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Jakie korzyści i niedogodności dla rozwoju dziecka wynikają z określonych pozycji
dziecka w rodzinie?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w 4 5-osobowej grupie. Najlepiej, jeśli w każdej grupie
znajdą się osoby zajmujące w swojej rodzinie różne pozycje (jedynak, starsza siostra,
młodsza siostra itp.),
2) porozmawiać o blaskach i cieniach każdej z ról w rodzinie,
3) odpowiedzieć na pytania:
W jaki sposób można wykorzystać swoją pozycję?
Jakie mogą być nieprawidłowe układy w podejmowaniu ról w rodzinie?
Czy każda pozycja może być zła lub idealna? Dlaczego?
4) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
Wyposażenie stanowiska pracy:
arkusz papieru, przybory do pisania.
Ćwiczenie 2
Dokonaj analizy podejmowanych ról społecznych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w 4-osobowej grupie,
2) wyobrazić sobie, że jesteś na przyjęciu,
3) wejść w rolę swojego rodzica i podjąć z innymi rodzicami rozmowę o swoich
dzieciach,
4) starać się używać typowych dla Twojego rodzica zwrotów i określeń,
5) słuchać uważnie tego, co i w jaki sposób mówią inni rodzice ,
6) stać się znów sobą i porozmawiać z innymi uczestnikami ćwiczenia o roli rodzica,
7) ocenić na skali 10 stopniowej swoje stosunki z rodzicami,
8) zastanowić się, czego nauczyłeś się od swoich rodziców,
9) spróbować określić, jakie Twoje zachowania są wynikiem Twoich układów w rodzinie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
arkusz papieru, przybory do pisania.
Ćwiczenie 3
Sprawdz, jaką rolę przyjmujesz w grupie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w 8 10-osobowej grupie,
2) przeczytać uważnie instrukcję do ćwiczenia,
3) przedyskutować z partnerami każdą propozycję, zanim podejmiecie ostateczną decyzję,
4) być aktywnym w pracy grupowej,
5) po podjęciu decyzji przez grupę sprawdzić, czy jest ona zgodna z Twoimi wyborami,
6) przeanalizować w grupie, w jaki sposób były podejmowane decyzje,
7) zastanowić się, jaki jest Twój udział w końcowym efekcie pracy grupowej,
8) określić na skali 10 stopniowej poziom swojej satysfakcji z pracy. Zastanowić się, czy
mógł być wyższy, co należało zrobić, dlaczego tak nie postąpiłeś,
9) w całej grupie określić, jaką każdy uczestnik ćwiczenia przyjął rolę grupową, jakie były
jej plusy a jakie minusy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
instrukcja do wykonania ćwiczenia.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) scharakteryzować grupę społeczną, jej funkcje i zadania?
2) przedstawić różne aspekty pełnienia ról społecznych?
3) zanalizować czynniki społeczne wpływające na
kształtowanie postaw prospołecznych?
Jeżeli zaznaczyłeś tak , to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i zakończyłeś
kształcenie w jednostce modułowej Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych
aspektów rozwoju człowieka. Możesz teraz przystąpić do sprawdzianu osiągnięć. Jeżeli,
w którymś przypadku odpowiedziałeś nie , to wróć do odpowiedniej partii materiału
nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
5. SPRAWDZIAN OSIGNIĆ
Sprawdzian I
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Udzielaj odpowiedzi wyłącznie na załączonej karcie odpowiedzi.
5. Wybraną przez siebie prawidłową odpowiedz otocz kółkiem.
6. Jeżeli się pomylisz, to skreśl krzyżykiem błędną zakreśloną kółkiem odpowiedz,
a następnie otocz kółkiem odpowiedz prawidłową.
7. Na wykonanie sprawdzianu osiągnięć masz 30 minut.
8. Jeżeli masz pytania i wątpliwości, to podnieś rękę i zadaj pytanie nauczycielowi.
9. Pamiętaj, że Twoja praca musi być samodzielna.
10. Przed oddaniem karty odpowiedzi, to sprawdz poprawność wybranych odpowiedzi.
11. Sprawdz ponownie, czy Twoja karta odpowiedzi jest prawidłowo podpisana.
12. Powodzenia.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
Zestaw zadań testowych
1. Koncepcja, według której zachowanie ludzi zależy od wewnętrznych sił dynamicznych,
zwanych czasem popędami, potrzebami lub dążeniami to koncepcja:
a) behawioralna,
b) psychodynamiczna,
c) poznawcza,
d) humanistyczna.
2. Psychologia stosowana to psychologia:
a) ogólnych praw dotyczących człowieka,
b) teoretyczna,
c) przeznaczona do szerokiego zastosowania,
d) określająca prawa szczegółowe.
3. Procesy poznawcze uruchamiane bodzcem zewnętrznym, działającym na zmysły, to:
a) spostrzeżenia i wyobrażenia,
b) myślenie i wrażenia,
c) wrażenia i spostrzeżenia,
d) pamięć i wyobrażenia.
4. Brak wyrazistości, nietrwałość, fragmentaryczność i ogólność o cechy:
a) pamięci,
b) wyobrażeń,
c) myślenia,
d) spostrzeżeń.
5. Jeżeli ślina napływa do ust, gdy czujemy zapach pieczonego ciasta, co jest bodzcem
bezwarunkowym
a) ciasto,
b) ślina,
c) zapach,
d) usta.
6. Wygasanie reakcji w warunkowaniu klasycznym następuje, gdy:
a) nie nastąpi nagroda,
b) po bodzcu warunkowym nie pojawi się bodziec bezwarunkowy,
c) nastąpi kara,
d) po bodzcu bezwarunkowym nie pojawi się bodziec warunkowy.
7. W warunkowaniu instrumentalnym organizm:
a) kojarzy zachowania z jego skutkami,
b) kojarzy różne bodzce, na które nie ma wpływu,
c) kojarzy różne bodzce, na które ma wpływ,
d) kojarzy bodzce wzmacniane.
8. Informacje typu: co jadłeś wczoraj na obiad?
a) wymagają kodowania,
b) wymagają zapamiętywania,
c) kodowane są automatycznie,
d) wymagają świadomego przetworzenia.
9. Rodzajem myślenia występującym tylko u człowieka jest:
a) myślenie konkretno-wyobrażeniowe,
b) myślenie sensoryczno-motoryczne,
c) myślenie pojęciowe,
d) myślenie obrazowe.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
10. Motywacja wewnętrzna to:
a) chęć do bycia skutecznym ze względu na nagrodę,
b) chęć do dokonania czegoś dla własnej przyjemności,
c) chęć do dokonania czegoś, z którą się ukrywamy,
d) chęć do uzyskania uznania.
11. Składnikami emocji są:
a) pobudzenie fizjologiczne, przejawy ekspresji i świadome doznania,
b) pobudzenie fizjologiczne i świadome doznania,
c) przejawy ekspresji i świadome doznania,
d) przejawy ekspresji i pobudzenie fizjologiczne.
12. Podstawowe emocje człowieka są:
a) wytworem kulturowym,
b) wrodzone,
c) wyuczone,
d) następstwem rozwoju.
13. Emocje związane z zaspokajaniem potrzeb wyższego rzędu to:
a) afekty,
b) nastroje,
c) uczucia wyższe,
d) namiętności.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ..................................................................................................
Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju
człowieka
Zakreśl poprawną odpowiedz.
Nr pytania Odpowiedz Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
Razem:
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
6. LITERATURA
1. Aronson E., Wilson T.D., Akert M.: Psychologia społeczna. Serce i umysł. Zysk i S-ka,
Poznań 1997
2. Bańka A.: Wykłady z psychologii. T. 9. Społeczna psychologia środowiskowa. Scholar,
Warszawa 2003
3. Brich A.: Psychologia rozwojowa w zarysie. Od niemowlęctwa do dorosłości. PWN,
Warszawa 2001
4. Bryant P. E., Colman A.M.: Psychologia rozwojowa. Zysk i S-ka, Poznań 1997
5. Brzezińska A.: Wykłady z psychologii. T. 3. Społeczna psychologia rozwoju. Scholar,
Warszawa 2005
6. Formański J.: Psychologia. Podręcznik dla szkół medycznych. PZWL, Warszawa 2003
7. Harwas-Napierała B., Trempała J.: Psychologia rozwoju człowieka. T. 3. Rozwój funkcji
psychicznych. PWN, Warszawa 2002
8. Lewis M., Havilard-Jones J.M.: Psychologia emocji. GWP, Gdańsk 2005
9. Maruszewski T.: Psychologia poznania. Sposoby rozumienia siebie i świata. GWP,
Gdańsk 2001
10. Pervin L.A.: Psychologia osobowości. GWP, Gdańsk 2002
11. Psychologia środowiskowa. Praca zbiorowa. GWP, Gdańsk 2004
12. Rathus S.A.: Psychologia współczesna. GWP, Gdańsk 2004
13. Strelau J.: Psychologia. T. 1 i T. 2. GWP, Gdańsk 2000
14. Sutton C.: Psychologia dla pracowników socjalnych. GWP, Gdańsk 2004
15. Tavris C., Wade C.: Psychologia. Podejścia oraz koncepcje. Zysk i S-ka, Poznań 2002
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51

Wyszukiwarka