Skończył się miesiąc Tot i zaczynał miesiąc Paofi, druga połowa lipca. Woda
Nilu z zielonkawej zrobiła się białą, a potem czerwoną i wciąż przybierała.
Królewski wodowskaz w Memfisie był zapełniony prawie na wysokość dwu ludzi, a
Nil rósł co dzień na dwie pięści. Najniższe grunta były zalane, z wyższych
śpiesznie zbierano len, winogrona i pewien rodzaj bawełny. Gdzie z rana było
jeszcze sucho, tam ku wieczorowi pluskały fale.
Zdawało się, że gwałtowny, choć niewidzialny wicher dmie w głębi rzeki. Orze na
niej szerokie zagony, wypełnia pianą bruzdy, potem na chwilę wygładza
powierzchnię wody, a po chwili skręca ją w przepaściste wiry. Znowu orze, znowu
wygładza, skręca nowe góry wody, nowe smugi pian i wciąż podnosi szeleszczącą
rzekę, wciąż zdobywa nowe płaty ziemi. Niekiedy woda dosięgnąwszy pewnej
granicy przekracza ją, w okamgnieniu wlewa się w nizinę i tworzy błyszczące
jeziorko tam, gdzie przed chwilą rozsypywały się w proch zwiędłe trawy. Choć
przybór dosięgnął ledwie trzeciej części swej miary, już całe wybrzeże było
zalane. Co godzinę jakiś folwarczek na wzgórzu robił się podobnym do wyspy, z
początku odgraniczonej od innych tylko wąskim kanałem, który stopniowo
rozszerzał się i coraz bardziej odcinał domostwo od sąsiadów. Nieraz, kto
wyszedł do pracy piechotą, wracał czółnem.
Łódek i tratew ukazywało się na Nilu coraz więcej. Z jednych łapano ryby w
sieci, na innych przewożono zbiory do stodół albo ryczące bydło do obór, na
innych odwiedzano znajomych, ażeby wśród śmiechu i krzyku zawiadomić ich (na co
patrzyli wszyscy), że Nil przybiera. Niekiedy łodzie, skupione jak stado
kaczek, rozbiegały się na wszystkie strony przed szeroką tratwą, która z
Górnego Egiptu niosła w dół olbrzymie bryły kamienne, wyrąbane w nadbrzeżnych
kopalniach.
W powietrzu, jak ucho sięgło, rozlegał się szelest przybierającej wody, krzyk
spłoszonego ptactwa i wesołe śpiewy ludzkie. Nil przybiera, będzie dużo chleba!
Przez cały ten miesiąc toczyło się śledztwo w sprawie napadu na dom następcy
tronu. Każdego ranka łódź z urzędnikami i milicją przybijała do jakiegoś
folwarku. Odrywano ludzi od pracy, zasypywano ich podstępnymi pytaniami, bito
kijem. Ku wieczorowi zaś wracały do Memfisu dwie łódki: jedna niosła
urzędników, druga więźniów.
Tym sposobem wyłowiono kilkuset przestępców, z których połowa nie wiedziała o
niczym, połowie zaś groziło więzienie lub kilka lat pracy w kamieniołomach.
Niczego jednak nie dowiedziano się ani o przywódcach napadu, ani o owym
kapłanie, który skłonił lud do rozejścia.
W księciu Ramzesie kojarzyły się niezwykle sprzeczne przymioty. Był on
gwałtowny jak lew i uparty jak wół. Obok tego miał wielki rozum i głębokie
poczucie sprawiedliwości.
Widząc, że śledztwo prowadzone przez urzędników nie wydaje rezultatu, książę
pewnego dnia sam popłynął do Memfisu i kazał sobie otworzyć więzienie. Było ono
zbudowane na wzgórzu, otoczone wysokim murem i składało się z wielkiej liczby
budynków kamiennych, ceglanych i drewnianych. Budowle te po większej części
były tylko wejściami lub mieszkaniami dozorców. Więźniowie zaś mieścili się w
podziemnych jaskiniach wykutych w wapiennej skale.
Kiedy następca przekroczył bramę, spostrzegł gromadkę kobiet, które myły i
karmiły jakiegoś więźnia. Nagi ten człowiek, podobny do szkieletu, siedział na
ziemi trzymając ręce i nogi w czterech otworach kwadratowej deski, która
zastępowała kajdany.
- Dawno ten człowiek tak cierpi? - zapytał książę.
- Dwa miesiące - odparł nadzorca.
- A długo jeszcze ma siedzieć?
- Miesiąc.
- Cóż on zrobił?
- Zelżył urzędnika zbierającego podatki.
Książę odwrócił się i ujrzał drugą gromadę, złożoną z kobiet i dzieci. Między
nimi był stary człowiek.
- Czy to są więźniowie?
- Nie, najdostojniejszy panie. To jest rodzina oczekująca na zwłoki przestępcy,
który ma być uduszony...O, już prowadzą go do izby..: - mówił nadzorca.
Po czym zwróciwszy się do gromadki rzekł:
- Bądźcie jeszcze chwilkę cierpliwi, kochani ludzie, zaraz dostaniecie ciało.
- Bardzo dziękujemy ci, zacny panie - odparł stary człowiek, zapewne ojciec
delikwenta. - Wyszliśmy z domu wczoraj wieczór, len został nam w polu, a tu
rzeka przybiera!...
Książę pobladł i zatrzymał się.
- Wiesz - zwrócił się do nadzorcy - że mam prawo łaski?
- Tak, erpatre - odpowiedział nadzorca kłaniając się. a potem dodał: - Według
praw, na pamiątkę twojej bytności w tym miejscu, synu słońca, dobrze prowadzący
się, a skazani za obrazę religii lub państwa powinni otrzymać ulgi. Spis tych
ludzi będzie złożony u stóp waszych w ciągu miesiąca.
- A ten, którego mają w tej chwili dusić, czy nie ma prawa skorzystać z mojej
łaski?
Nadzorca rozłożył ręce i pochylił się w milczeniu.
Ruszyli z miejsca i przeszli kilka dziedzińców. W drewnianych klatkach, na
gołej ziemi, roili się w ciasnocie przestępcy skazani na więzienie. W jednym
budynku rozlegały się straszne krzyki: bito dla wydobycia zeznań.
- Chcę zobaczyć oskarżonych o napad na mój dom - rzekł głęboko wzruszony
następca.
- Jest ich z górą trzystu - odparł nadzorca.
- Wybierzcie, zdaniem waszym, najwinniejszych i wypytajcie ich w mojej
obecności. Nie chcę jednak, ażeby mnie poznali.
Otworzono następcy tronu izbę, w której prowadził czynności urzędnik śledczy.
Książę kazał mu zająć zwykłe miejsce, a sam usiadł za słupem.
Niebawem zaczęli ukazywać się pojedynczo oskarżeni. Wszyscy byli chudzi;
porosły im duże włosy i brody, a oczy miały wyraz spokojnego obłąkania.
- Dutmoze - rzekł urzędnik - opowiedz, jak to napadliście na dom
najdostojniejszego erpatre.
- Powiem prawdę, jak na sądzie Ozirisa. Było to wieczorem tego dnia, kiedy Nil
miał zacząć przybór. Moja żona mówi do mnie: „Chodź, ojcze, pójdziemy na górę,
skąd prędzej można zobaczyć sygnał w Memfisie.” Więc poszliśmy na górę, skąd
łatwiej można zobaczyć sygnał w Memfisie. Wtedy do mojej żony zbliżył się jakiś
żołnierz i mówi: „Pójdź ze mną w ten ogród, to znajdziemy winogron albo i co
jeszcze.” Więc moja żona poszła w ogród z owym żołnierzem, a ja wpadłem w
wielki gniew i zaglądałem do nich przez mur. Czy jednak rzucali kamienie do
domu księcia? Powiedzieć nie mogę, gdyż z powodu drzew i ciemności nic nie
widziałem.
- A jakże mogłeś puścić żonę z żołnierzem? - spytał urzędnik.
- Za pozwoleniem waszej dostojności, a cóż ja miałem zrobić? Przeciem ja tylko
chłop, a on wojownik i żołnierz jego świątobliwości...
- A kapłana widziałeś, który do was przemawiał`?
- To nie był kapłan - odparł chłop z przekonaniem. - To musiał być sam bóg Num,
bo wyszedł z pnia figowego i miał baranią głowę.
- A widziałeś, że miał baranią głowę?
- Za pozwoleniem, dobrze nie pamiętam, czy ja sam widziałem, czy tak mówili
ludzie. Oczy zasłaniała mi troska o moją żonę.
- Kamienie rzucałeś do ogrodu?
- Po cóż bym rzucał, panie życia i śmierci? Gdybym trafił żonę, sobie zrobiłbym
niepokój na cały tydzień, a gdyby żołnierza, dostałbym pięścią w brzuch, ażby
mi język wylazł. Przeciem ja tylko chłop, a on wojownik wiecznie żyjącego pana
naszego.
Następca wychylił się spoza kolumny. Odprowadzono Dutmoze, a wprowadzono Anupa.
Był to chłop niski, na plecach miał jasne blizny od kijów.
- Powiedz, Anupa - zaczął znowu urzędnik - jak to było z tym napadem na ogród
następcy tronu?
- Oko słońca - odparł chłop - naczynie mądrości, ty wiesz najlepiej, że ja
napadu nie robiłem. Tylko przyszedł do mnie sąsiad i mówi: „Anupa, chodź na
górę, bo Nil przybiera.” A ja mówię: czy aby przybiera? A on mówi: „Jesteś
głupszy od osła, bo przcież osioł usłyszałby muzykę na górze, a ty nie
słyszysz.” Ja zaś odpowiadam: głupi jestem, bom się pisać nie uczył, ale za
pozwoleniem, co innego jest muzyka, a co innego przybór. A on na to: „Gdyby nie
było przyboru, ludzie nie mieliby z czego cieszyć się, grać i śpiewać.” Więc
poszliśmy, mówię waszej sprawiedliwości, na górę, a tam już muzykę rozpędzili i
ciskają w ogród kamienie...
- Kto ciskał?
- Nie mogłem zmiarkować. Ludzie ci nie wyglądali na chłopów: prędzej na
nieczystych paraszytów, którzy rozpruwają zmarłych do balsamowania.
- A kapłana widziałeś?
- Za pozwoleniem waszej czujności, to nie był kapłan, ale chyba jakiś duch,
który pilnuje domu księcia następcy (oby żył wiecznie!...).
- Dlaczego duch?
- Bo czasami tom go widział, a czasami gdzieś mi się podziewał.
- Może go ludzie zasłaniali?
- Z pewnością, że go czasem ludzie zasłaniali. Ale za to raz był wyższy, a inny
raz niższy.
- Może właził na pagórek i złaził z niego?
- Bez zawodu musiał włazić i złazić, ale może wydłużał się i skracał, gdyż był
to wielki cudotwórca. Ledwie rzekł: „Zaraz Nil przybierze” - i wnet Nil zaczął
przybierać.
- A kamienie rzucałeś, Anupa?
- Gdzieżbym śmiał rzucać kamienie w ogród następcy tronu?... Przecie ja prosty
chłop i ręka uschłaby mi po łokieć za takie świętokradztwo.
Książę kazał przerwać śledztwo. A gdy wyprowadzono oskarżonych, odezwał się do
urzędnika:
- Więc ci ludzie należą do najwinniejszych?
- Rzekłeś, panie - odparł urzędnik.
- W takim razie jeszcze dzisiaj trzeba uwolnić wszystkich. Ludzie nie mogą być
więzieni za to, że chcieli przekonać się, czy święty Nil przybiera, lub że
słuchali muzyki.
- Najwyższa mądrość mówi przez twoje usta, erpatre - rzekł urzędnik. - Kazano
mi znaleźć najwinniejszych, więc wybrałem tych, jakich znalazłem. Ale nie w
mojej mocy jest powrócić im wolność.
- Dlaczego?
- Spojrzyj, najdostojniejszy, na tę skrzynię. Jest ona pełna papirusów, na
których spisano akta sprawy. Sędzia z Memfisu co dzień otrzymuje raporty o jej
przebiegu i donosi jego świątobliwości. W cóż obróciłaby się praca tylu
uczonych pisarzy i wielkich mężów, gdyby oskarżonych uwolnić?
- Ależ oni są niewinni! - zawołał książę.
- Napad był, a więc było przestępstwo. Gdzie jest przestępstwo, muszą być
przestępcy, a kto raz dostał się w ręce władzy i jest opisany w aktach, nie
może odejść bez jakiegoś rezultatu. W szynku człowiek pije i płaci; na jarmarku
coś sprzedaje i otrzymuje; w polu sieje i zbiera; w grobach dostaje
błogosławieństwa od zmarłych przodków. Jakim więc sposobem ktoś przyszedłszy do
sądu wróciłby z niczym jak podróżny, który zatrzymuje się w połowie swej drogi
i zwraca stopy do domu nie osiągnąwszy celu?
- Mądrze mówisz - odparł następca. - Powiedz mi jednak, czy i jego
świątobliwość nie miałby prawa uwolnić tych ludzi?
Urzędnik złożył ręce na krzyż i schylił głowę.
- On, równy bogom, wszystko, co chce, uczynić może: uwolnić oskarżonych, nawet
skazanych, a nawet zniszczyć akta sprawy, co spełnione przez zwykłego człowieka
byłoby świętokradztwem.
Książę pożegnał urzędnika i polecił nadzorcy, ażeby na jego koszt lepiej
karmiono oskarżonych o napad. Następnie, rozdrażniony, popłynął na drugą stronę
ciągle rozszerzającej się rzeki, do pałacu, ażeby prosić faraona o umorzenie
nieszczęsnej sprawy.
Tego jednak dnia jego świątobliwość miał dużo ceremonii religijnych i naradę z
ministrami, więc następca nie mógł się z nim widzieć. Wówczas książę udał się
do wielkiego pisarza, który po ministrze wojny najbardziej znaczył we dworze.
Stary ten urzędnik, kapłan jednej ze świątyń w Memfis, przyjął księcia
grzecznie, ale zimno, a wysłuchawszy go odparł:
- Dziwno mi, że wasza dostojność podobnymi sprawami chcesz niepokoić naszego
pana. Jest to to samo, co gdybyś prosił o nietępienie szarańczy, która spadła
na pole.
- Ależ to są ludzie niewinni!...
- My, dostojny panie, wiedzieć o tym nie możemy, gdyż o winie lub niewinności
rozstrzyga prawo i sąd. Jedno dla mnie jest pewnym, że państwo nie może
ścierpieć, ażeby wpadano do czyjegoś ogrodu, a tym bardziej, ażeby podnoszono
rękę na własność następcy tronu.
- Sprawiedliwie mówisz, ale - gdzież są winni?.. - spytał książę.
- Gdzie nie ma winnych, muszą być przynajmniej ukarani. Nie wina, ale kara
następująca po zbrodni uczy innych, że tego spełniać nie wolno.
- Widzę - przerwał następca - że wasza dostojność nie poprzesz mojej prośby u
jego świątobliwości.
- Mądrość płynie z ust twoich, erpatre - odpowiedział dygnitarz. - Nigdy nie
potrafię udzielać panu memu rady, która powagę władzy naraziłaby na szwank...
Książę wrócił do siebie zbolały i zdumiony. Czuł, że kilkuset ludziom dzieje
się krzywda, i widział, że ratować ich nie może. Jak nie potrafiłby wydobyć
człowieka, na którego upadł obelisk albo kolumna świątyni.
„Za słabe są moje ręce do podniesienia tego gmachu” - myślał książę z uciskiem
w duszy. Pierwszy raz uczuł, że od jego woli jest jakaś nieskończenie większa
siła: interes państwa, który uznaje nawet wszechmocny faraon, a przed którym
ugiąć się musi on, następca!
Zapadła noc. Ramzes nie kazał służbie nikogo przyjmować i samotny chodził po
tarasie swojej willi dumając:
„Straszna rzecz!... Tam rozstąpiły się przede mną niezwyciężone pułki Nitagera,
a tu - nadzorca więzienia, urzędnik śledczy i wielki pisarz zabiegają mi
drogę... Czymże oni są?... Nędznymi sługami mojego ojca (oby żył wiecznie!),
który każdej chwili może ich strącić do rzędu niewolników i zesłać w
kamieniołomy. Ale dlaczego ojciec mój nie miałby ułaskawić niewinnych?...
Państwo tak chce!... I cóż to jest państwo?... Co ono jada, gdzie sypia, gdzie
jego ręce i miecz, którego się wszyscy boją?...” Spojrzał w ogród i między
drzewami, na szczycie wzgórza, zobaczył dwie olbrzymie sylwetki pylonów, na
których płonęły kagańce straży. Przyszło mu na myśl, że ta straż nigdy nie śpi
i że pylony nigdy nie jedzą, a jednak są. Odwieczne pylony, potężne jak mocarz,
który je wznosił, Ramzes Wielki.
Poruszyć te gmachy i setki im podobnych; zmylić tą straż i tysiące innych,
które czuwają nad bezpieczeństwem Egiptu; okazać nieposłuszeństwo prawom, które
pozostawił Ramzes Wielki i inni, jeszcze więksi przed nim mocarze, a które
dwadzieścia dynastii uświęciło swoim poszanowaniem...
W duszy księcia, pierwszy raz w życiu, poczęło zarysowywać się jakieś niejasne,
ale olbrzymie pojęcie - państwa. Państwo jest to coś wspanialszego od świątyni
w Tebach, coś większego od piramidy Cheopsa, coś dawniejszego od podziemi
Sfinksa, coś trwalszego od granitu. W tym niezmiernym, choć niewidzialnym
gmachu ludzie są jako mrówki w szczelinie skalnej, a faraon jak podróżny
architekt, który ledwie zdąży osadzić jeden głaz w ścianie i już odchodzi. A
ściany rosną od pokolenia do pokolenia i budowa trwa dalej.
Jeszcze nigdy, on, syn królewski, nie czuł tak swojej małości jak w tej chwili,
kiedy jego wzrok wśród nocy błądził ponad Nilem, między pylonami zamku faraona
i niewyraźnymi, lecz przepotężnymi sylwetkami memfijskich świątyń.
Wtem spomiędzy drzew, których konary dotykały tarasu, odezwał się głos:
- Znam twoją troskę i błogosławię cię. Sąd nie uwolni oskarżonych chłopów. Ale
sprawa ich może upaść i wrócą w pokoju do swych domów, jeżeli dozorca twego
folwarku nie będzie popierał skargi o napad.
- Więc to mój dozorca podał skargę?... - spytał zdziwiony książę.
- Prawdę rzekłeś. On podał ją w twoim imieniu. Ale jeżeli nie przyjdzie na sąd,
nie będzie pokrzywdzonego; a gdzie nie ma pokrzywdzonego, nie ma przestępstwa.
Krzaki zaszeleściły.
- Stójże! - zawołał Ramzes. - Kto jesteś?...
Nikt nie odpowiedział. Tylko zdawało się księciu, że w smudze światła pochodni,
palącej się na pierwszym piętrze, mignęła naga głowa i skóra pantery.
- Kapłan?... - szepnął następca. - Dlaczego on kryje się?...
Lecz w tej chwili przyszło mu na myśl, że ów kapłan mógłby ciężko odpowiadać za
udzielanie rad tamujących wymiar sprawiedliwości.