KOMISJA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH KOMUNIKAT KOMISJI Skuteczne inwestowanie w edukację: imperatyw dla Europy Publikacja Komisji Europejskiej Tłumaczenie i publikacja: Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji ul. Mokotowska 43 00-551 Warszawa Warszawa 2003 ISBN 83-87716-27-8 2 KOMISJA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH Bruksela, 10.01.2003 COM(2002) 779 ostat. KOMUNIKAT KOMISJI Skuteczne inwestowanie w edukację: imperatyw dla Europy 3 STRESZCZENIE Niniejszy Komunikat przedstawia stanowisko Komisji Europejskiej dotyczące nowego paradygmatu inwestowania w edukację w rozszerzonej Unii Europejskiej, w związku z dalekosiężnym celem strategicznym przyjętym na posiedzeniu Rady Europejskiej w Lizbonie w marcu 2000 roku. Mając na względzie ten strategiczny cel, ministrowie edukacji przyjęli w lutym 2002 roku Program prac dotyczący realizacji przyszłych celów systemów edukacji. Jednym z priorytetowych celów programu jest cel nr 1.5 - Optymalne wykorzystywanie zasobów. 1 Zagadnienie inwestowania w edukację przedstawione zostało w szerszej perspektywie, przy zwróceniu szczególnej uwagi na badania i ideę uczenia się przez całe życie oraz Europejską Strategię Zatrudnienia. W części początkowej Komunikatu przeanalizowane zostało znaczenie i udział edukacji w podstawowych elementach strategii przyjętej w Lizbonie, takich jak: trwały wzrost gospodarczy, konkurencyjność, badania i rozwój, innowacyjność, tworzenie zwiększonych możliwości zatrudnienia i lepszych miejsc pracy, przeciwdziałanie marginalizacji społecznej i promowanie aktywnych postaw obywatelskich oraz tworzenie polityki regionalnej. Nowy paradygmat inwestowania w edukację uwarunkowany jest takimi czynnikami, jak: nowe wymagania społeczeństwa wiedzy, globalizacja, rozszerzenie Unii Europejskiej oraz niekorzystne tendencje demograficzne. Biorąc pod uwagę te czynniki, stwierdza się, iż wyzwania, jakie przyniesie przyszłość, będą prawdopodobnie jeszcze trudniejsze niż te, które przewidywano w Lizbonie. Wiele regionów oraz obecne i przyszłe państwa Unii będą musiały sprostać tym wyzwaniom, aby osiągnąć cele przyjęte w Lizbonie. W nowym paradygmacie inwestowania w edukację zwraca się szczególną uwagę na ogólny poziom finansowania, ponieważ w Unii Europejskiej wciąż obserwuje się niedostateczny poziom inwestowania w zasoby ludzkie. Brak jest wyraznej tendencji wzrostowej finansowania płynącego ze zródeł publicznych, występuje natomiast jednoznaczny deficyt finansowania ze zródeł prywatnych w dziedzinach kluczowych dla rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, takich jak: szkolnictwo wyższe, edukacja dorosłych oraz ustawiczne kształcenie zawodowe. Uważa się, że rozszerzenie Unii nie zlikwiduje tych braków lecz przeciwnie jeszcze je pogłębi. W związku z tym, Komisja wyraża troskę o realne szanse osiągnięcia znaczącego wzrostu inwestowania w zasoby ludzkie (per capita rocznie), co jest jednym z postulatów przyjętych w Lizbonie. Komisja Europejska stwierdza także, iż niezbędne będzie dodatkowe inwestowanie w edukację, zależnie od sytuacji w poszczególnych krajach, w formie celowych nakładów publicznych i zwiększenia skali finansowania ze zródeł prywatnych, uzupełniającego finanse publiczne. Podnosząc problem bardziej skutecznego wykorzystywania istniejących zasobów, w pierwszej kolejności zwraca się uwagę na ich właściwą alokację. Następnie określa się priorytety inwestowania w edukację, wynikające z Procesu realizacji strategicznych celów i koncepcji uczenia się przez całe życie oraz Europejskiej Strategii Zatrudnienia. W dalszej kolejności identyfikuje się typowe objawy nieefektywnych nakładów na edukację (wysoki odsetek osób mających niepowodzenia edukacyjne lub rezygnujących z nauki, wysoki poziom bezrobocia wśród absolwentów, tendencje do świadomego przedłużania okresu nauki na studiach wyższych, niski przeciętny poziom wykształcenia) oraz zaleca się, aby państwa członkowskie zwróciły szczególną uwagę na przyczyny tego stanu i dokonały oszacowania skali wzrostu kosztów tym spowodowanych. Podkreśla się także potrzebę skutecznego 1 Szczegółowy program prac dotyczący realizacji celów systemów edukacji w Europie, dokument Rady 6365/02. Cel 1.5 odnosi się również do potrzeby pozyskiwania odpowiednich zasobów , określonej w Komunikacie Komisji pt. Urzeczywistnianie europejskiego obszaru uczenia się przez całe życie , 2001. 4 zarządzania zasobami (poprzez decentralizację edukacji, przyjęcie podejścia partnerskiego i lepszą koordynację działań) oraz konieczność stosowania krajowych i europejskich standardów. W końcowej części Komunikatu zwraca się uwagę na to, iż inwestowanie w edukację może być w pełni skuteczne jedynie wtedy, gdy będzie uwzględniało kontekst europejski. Koniecznym warunkiem skuteczności inwestowania w edukację jest przeprowadzenie reform (często znacznie opóznionych) w takich kluczowych dziedzinach, jak programy nauczania, czy też zapewnienie jakości edukacji i uznawalność kwalifikacji. Reformy te nie będą mogły być przeprowadzane w pełni skutecznie, jeżeli odnosić się będą wyłącznie do kontekstów narodowych i nie uwzględnią szerszego kontekstu europejskiego. Inwestorzy - władze krajowe, lokalne, przedsiębiorstwa lub osoby prywatne powinni uwzględniać wymiar europejski przy podejmowaniu decyzji o inwestowaniu w edukację, w przeciwnym razie zmniejszą skuteczność inwestowania. We Wnioskach podkreśla się, iż wysokie wymagania postawione systemom edukacyjnym w Lizbonie przez szefów państw i rządów są w pełni uzasadnione. Osiągnięcie celów przyjętych dla systemów edukacji będzie decydującym warunkiem całościowego powodzenia strategii lizbońskiej. Komisja zwraca się do państw członkowskich UE o zapewnienie odpowiedniego poziomu publicznych nakładów na edukację, który został określony w Europejskim modelu społecznym 2, o ustanowienie partnerstwa z przedsiębiorstwami i osobami prywatnymi oraz zachęcanie ich do inwestowania w edukację, oraz o koncentrowanie nakładów na tych obszarach edukacji, w których jest największe prawdopodobieństwo uzyskania rezultatów o najwyższej jakości. Komisja zachęca także do przeprowadzenia reform dotyczących programów nauczania oraz jakości i uznawalności wykształcenia, z uwzględnieniem kontekstu europejskiego, w celu zapewnienia ich maksymalnej skuteczności. 1. WSTP Edukacja jest jedną z najważniejszych dziedzin, która będzie miała decydujący wpływ na osiągnięcie celu strategicznego określonego dla państw członkowskich UE na posiedzeniu Rady Europejskiej w Lizbonie. Celem tym jest dążenie do tego, aby gospodarka Unii Europejskiej stała się najbardziej konkurencyjną i dynamiczną gospodarką w świecie gospodarką opartą na wiedzy, a społeczeństwo stało się społeczeństwem wiedzy. Szefowie państw i rządów biorący udział w serii wiosennych posiedzeń Rady Europejskiej w Lizbonie (2000), Sztokholmie (2001) i Barcelonie (2002) potwierdzili rolę i znaczenie edukacji oraz określili priorytety wspólnych działań prowadzonych na poziomie europejskim. Aby rola ta mogła być w pełni wypełniona, należy zainwestować nie tylko odpowiednie środki w systemy edukacyjne państw członkowskich UE, ale także zapewnić właściwą alokację środków oraz skuteczne, właściwe zarządzanie procesem inwestowania. Nowe europejskie podejście do polityki edukacyjnej stwarza kontekst do uwzględniania zagadnień dotyczących skuteczności inwestowania. Niniejszy Komunikat opracowano na podstawie badań ekonomicznych i edukacyjnych oraz bezpośrednich doświadczeń podmiotów inwestujących w edukację. Komunikat ma na celu przedstawienie stanowiska Komisji w tej kwestii oraz zainicjowanie debaty na temat kluczowych zagadnień związanych z inwestowaniem w edukację w obecnych i przyszłych krajach UE, w ramach wdrażania postulatów tzw. procesu realizacji celów strategicznych edukacji oraz Komunikatu nt. uczenia się przez całe życie, jak również w kontekście Europejskiej Strategii Zatrudnienia. Dokładniej rzecz ujmując, cele niniejszego Komunikatu są następujące: 2 Posiedzenie Rady Europejskiej w Lizbonie, Wnioski z prezydencji, paragraf 24. 5 - analiza konsekwencji zaleceń sformułowanych przez Radę Europejską w Lizbonie, dotyczących znaczącego rocznego wzrostu inwestowania w zasoby ludzkie per capita, w odniesieniu do edukacji 3; - określenie nowych ról i zadań państw członkowskich UE i krajów kandydujących w związku z pełnym zaangażowaniem systemów edukacji w proces realizacji strategicznego celu przyjętego w Lizbonie; - zdefiniowanie głównych komponentów i czynników prowadzących do osiągnięcia sukcesu w zastosowaniu nowego paradygmatu inwestowania w edukację w obecnych i przyszłych krajach UE; - wspieranie państw członkowskich UE i krajów kandydujących w podejmowaniu wysiłków zmierzających do tworzenia strategii uczenia się przez całe życie i przeprowadzania reform strukturalnych w systemach edukacyjnych oraz zachęcanie ich do ponownego określenia skali i priorytetów inwestowania w zasoby ludzkie; - przygotowanie gruntu do opracowania wspólnego raportu Komisji i Rady (na posiedzenie Rady na wiosnę 2004), nt. postępu w realizacji strategicznych celów systemów edukacji, a w szczególności celu nr 1.5. Optymalne wykorzystywanie zasobów. 2. ROLA EDUKACJI W REALIZACJI CELU STRATEGICZNEGO PRZYJTEGO W LIZBONIE 2.1. Zalecenie znacznego zwiększenia skali inwestycji w zasoby ludzkie Na posiedzeniu w Lizbonie w marcu 2000 roku Rada Europejska postawiła przed państwami UE dalekosiężny cel strategiczny, aby do 2010 roku gospodarka Unii stała się najbardziej konkurencyjną i dynamiczną gospodarką w świecie gospodarką opartą na wiedzy, zdolną do trwałego wzrostu, tworzącą coraz większą liczbę lepszych miejsc pracy i zapewniającą większą spójność społeczną. Potwierdzając konieczność przyjęcia przez Unię poważnych wyzwań wynikających z nasilenia procesów globalizacji i rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, Rada Europejska wyraziła opinię, że niezbędna będzie nie tylko radykalna transformacja gospodarki europejskiej , lecz również ambitny program modernizacji systemów edukacji i opieki społecznej . Rada zwróciła się również o sformułowanie propozycji na temat konkretnych celów systemów edukacji oraz zaapelowała o znaczne zwiększenie w skali rocznej inwestycji w zasoby ludzkie per capita . Wyraziła również pogląd, że przyszłość europejskiej gospodarki będzie zależała od umiejętności obywateli, które będą wymagały stałego uaktualniania, co jest cechą społeczeństw wiedzy. W związku z Europejską Strategią Zatrudnienia, Rada Europejska zwróciła się do państw członkowskich UE podczas posiedzenia w Feira (czerwiec 2000 r.) o opracowanie i wdrażanie spójnych i wieloaspektowych strategii promujących ideę uczenia się przez całe życie. Na posiedzeniu w Sztokholmie w roku 2001 Rada Europejska ustaliła również, że należy kontynuować prace nad strategią zapewniania systemom edukacji wysokiej jakości, skuteczności, dostępności i otwartości na świat. Zaleciła, aby prace prowadzone były z zastosowaniem otwartej metody koordynacji i z uwzględnieniem światowej perspektywy , a także by uczestniczyły w nich kraje kandydujące do UE. Na posiedzeniu Rady Europejskiej w Barcelonie w marcu 2002 roku przyjęto Program prac dotyczący realizacji przyszłych celów systemów edukacji , który zawiera wzmocniony 3 Posiedzenie Rady Europejskiej w Lizbonie, Wnioski z Prezydencji, paragraf 26. 6 postulat, aby osiągnąć w Europie najwyższy poziom edukacji, tak aby mogła ona stanowić wzór dla całego świata pod względem jakości i użyteczności społecznej oraz aby Europa stała się miejscem najbardziej atrakcyjnym dla studentów, nauczycieli akademickich i naukowców z całego świata4. Jak wspomniano wcześniej, program ten zawiera konkretny cel postulujący Optymalne wykorzystywanie zasobów , odnoszący się do ogłoszonego w Lizbonie zalecenia Rady dotyczącego zwiększenia skali inwestycji w zasoby ludzkie oraz do potrzeby zapewnienia odpowiedniej dystrybucji zasobów wspierających uczenie się przez całe życie w społeczeństwie wiedzy, co było zasygnalizowane w Komunikacie Komisji na ten temat5. Cel dotyczący zwiększania skali inwestowania w zasoby ludzkie przy jednoczesnym zapewnianiu sprawiedliwej i skutecznej dystrybucji dostępnych środków odnosi się do ogółu inwestycji, tj. płynących zarówno ze zródeł publicznych jak i prywatnych. Uwzględniając znaczenie silnych, synergicznych więzi pomiędzy edukacją a działalnością badawczą należy zauważyć, że na posiedzeniu w Barcelonie Rada Europejska przyjęła również cel dotyczący finansowania działalności badawczej, zgodnie z którym postuluje się zwiększenie całkowitych wydatków na badania i rozwój do 3% produktu krajowego brutto (PKB) w 2010 r. i zwiększenie udziału prywatnych inwestycji na ten cel do 2/3 6. 2.2. Znaczenie edukacji w realizacji celu określonego w Lizbonie Przyjmując Program prac dotyczący realizacji przyszłych celów systemów edukacji , Rada ds. Edukacji wraz z Komisją wyraziły opinię, że uczynienie gospodarki Unii Europejskiej najbardziej konkurencyjną na świecie gospodarką opartą na wiedzy będzie możliwe jedynie wtedy, gdy edukacja wniesie swój wkład jako czynnik stymulujący wzrost gospodarczy, badania i innowacje, konkurencyjność, utrzymanie poziomu zatrudnienia, spójność społeczną i aktywne postawy obywatelskie. Ministrowie edukacji przyjęli odpowiedzialność za ten proces i potwierdzili swą determinację w dążeniu do osiągnięcia tego celu. Zostało to wyrażone na posiedzeniu Rady Europejskiej w Barcelonie w 2002 roku. 7 Udział edukacji w realizacji celu strategicznego określonego w Lizbonie do 2010 r. będzie szczególnie ważny w następujących dziedzinach: - Wzrost gospodarczy Rola edukacji w stymulowaniu wzrostu gospodarczego jest znana od dawna; w opracowaniach podkreśla się, że inwestowanie w edukację prowadzi do konkretnych korzyści osiąganych przez osoby (korzyści prywatne) i przez całe społeczeństwa (korzyści społeczne), podobnie jak w przypadku inwestowania w zasoby materialne 8. Rosnący udział sektora usług w gospodarce, tempo postępu technologicznego, rosnący udział wiedzy/informacji w wartości produkcji, jak również skala zmian gospodarczych i społecznych wymuszają tego rodzaju 9 inwestowanie. W jednym z raportów ostatnio opracowanych dla Komisji stwierdzono, że inwestowanie w kapitał ludzki w znacznym stopniu przyczynia się do wzrostu produktywności, oraz że jest atrakcyjną formą inwestowania, zarówno na poziomie mikroekonomicznym, jak i społecznym. Dla krajów OECD szacuje się, że jeden dodatkowy rok nauki w szkole z przeciętnymi osiągnięciami zwiększa tempo wzrostu gospodarczego 4 Program prac dotyczący realizacji przyszłych celów systemów edukacji, op.cit. 5 Urzeczywistnianie europejskiego obszaru kształcenia się przez całe życie , Komunikat Komisji Europejskiej, 2001 6 Posiedzenie Rady Europejskiej w Barcelonie, Wnioski z prezydencji, paragraf 47 7 Posiedzenie Rady Europejskiej w Barcelonie, Wnioski z prezydencji, paragrafy 33-43 8 Korzyści z inwestowania w edukację: kolejna aktualizacja, Psacharopoulos i Patrinos, Bank Światowy, 2002 9 De la Fuente i Ciccone, Kapitał ludzki w gospodarce globalnej i opartej na wiedzy , Raport końcowy dla Dyrekcji Generalnej ds. Zatrudnienia i Spraw Socjalnych, Komisja Europejska, 2002. 7 10 bezpośrednio o około 5%, i o dodatkowe 2,5% w dalszej perspektywie . Z badań OECD wynika także, iż poprawa kondycji zasobów ludzkich przyczyniała się do rocznego tempa wzrostu o co najmniej pół punktu procentowego, co stwierdzono w kilku krajach UE w latach 90., w porównaniu do wartości zanotowanych w poprzednim dziesięcioleciu 11. - Konkurencyjność i dynamizm Konkurencyjność i dynamizm stanowią dwa aspekty, w których UE obecnie pozostaje w tyle za Stanami Zjednoczonymi. Edukacja powinna odgrywać kluczową rolę w przyciąganiu talentów do Europy i zatrzymywaniu ich. Różnice w produktywności obserwowane w UE i w Stanach Zjednoczonych wciąż się pogłębiają. Aby odwrócić tę tendencję, należy inwestować nie tylko w działania badawczo-rozwojowe i w nowoczesne technologie informacyjno-komunikacyjne, ale również w rozwój kapitału ludzkiego . Udowodniono, że przyczyny słabszej pozycji Europy są znacznie poważniejsze niż tylko brak dopasowania pomiędzy zdobywanymi umiejętnościami, a potrzebami. Przyczyny te są związane z niedostatecznym poziomem wykształcenia populacji ludzi w wieku produkcyjnym. Od wielu lat UE starała się przedłużyć średni okres nauki obywateli, od ok. 70% okresu nauki w USA 12 w 1971 r. do 87% w 1999 roku. Wciąż obserwuje się jednak odpływ wysoko wykształconych kadr (szczególnie w dziedzinie nauk ścisłych i technicznych) z Europy do Stanów Zjednoczonych. W związku z tym UE zamierza zainwestować 1,6 miliarda euro, poprzez szósty Program Ramowy, w badania i rozwój technologiczny. Edukacja przyczynia się również do rozwoju przedsiębiorczości zarówno poprzez promowanie samozatrudnienia jako jednego z modeli kariery, jak i naukę umiejętności niezbędnych do prowadzenia własnej firmy 13. - Gospodarka oparta na wiedzy i społeczeństwo wiedzy Uważa się, że wielkość i jakość zasobów ludzkich są głównymi wyznacznikami zarówno tworzenia, jak i upowszechniania nowej wiedzy. Kluczowymi czynnikami przy tym są: zapewnianie odpowiedniej liczby naukowców i inżynierów, wspieranie badań prowadzonych na poziomie uczelni, stałe doskonalenie kadr naukowych, zwiększanie średniego poziomu wykształcenia osób w wieku produkcyjnym i promowanie działań związanych z uczeniem się 14 przez całe życie . Edukacja odgrywa również kluczową rolę w stymulowaniu postępu i 15 upowszechnianiu osiągnięć naukowych i technologicznych podczas procesu formowania społeczeństwa wiedzy. Sektor wiedzy zależny jest od możliwości systemu edukacji (szczególnie na poziomie uniwersyteckim) do oferowania wysokiej jakości programów nauczania w szybko rozwijających się dziedzinach wiedzy oraz od zachęcania odpowiedniej liczby wysoko wykwalifikowanych osób do zajmowania się naukami ścisłymi i technicznymi16. Ponadto, należy zauważyć, że innowacyjność wymaga nie tylko działań badawczo-rozwojowych, ale zależna jest również od zdolności partnerów społecznych do tworzenia sytuacji, w których ogólnie dobrze wykształcona i kreatywna siła robocza będzie stymulowała innowacyjność, będzie korzystała z nowatorskich rozwiązań i dalej je promowała. - Zwiększanie możliwości zatrudnienia i poprawa jakości miejsc pracy 10 De la Fuente i Ciccone, op. cit. 11 Spojrzenie na edukację, OECD, 2002 12 Raport o konkurencyjności Europy w roku 2002, dokument roboczy służb Komisji Europejskiej, 2002 13 Przedsiębiorczość w Europie, Zielona Księga Komisji Europejskiej, 2002 14 Raport o osiągnięciach i innowacjach w roku 2001, Komisja Europejska, 2002 15 De la Fuente i Ciccone, op. cit. 16 Plan działań Komisji dotyczący umiejętności i mobilności, COM(2002) 72 ostat. punkt 2 8 Na posiedzeniu w Lizbonie Rada Europejska zaapelowała o zwiększanie liczby lepszych 17 miejsc pracy , określiła najważniejsze cele polityki zatrudnienia i podkreśliła rolę partnerów społecznych w dążeniu do ich osiągnięcia. W procesie tym edukacja odgrywa ważną i złożoną rolę. Udowodniono, że poziom wykształcenia ma bezpośredni wpływ na wielkość dochodów i pozycję na rynku pracy. W najnowszych badaniach wykazano, że w całej Europie jeden dodatkowy rok nauki przyczynia się do wzrostu zarobków o około 6,5%, a nawet do 9% w krajach o mniej restrykcyjnej polityce płacowej. Jeśli chodzi o pozytywny związek pomiędzy wykształceniem a poziomem zarobków, okazało się, że wykształcenie na poziomie średnim (maturalnym) stanowi punkt krytyczny, po przekroczeniu którego kolejne etapy kształcenia znacząco odbijają się na poziomie wysokości zarobków 18. Istnieją również dowody na to, iż poziom bezrobocia maleje wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia, co z kolei przyczynia się do zmniejszania kosztów społecznych związanych z bezrobociem. Stopień zatrudnienia rośnie wraz ze wzrostem kwalifikacji zdobytych na kolejnych etapach kształcenia19, co dotyczy również ludzi starszych. Jest to niezmiernie ważne ze względu na niski stopień zatrudnienia osób w tej kategorii wiekowej w krajach UE oraz ze względu na fakt, że społeczeństwa europejskie starzeją się w coraz szybszym tempie. Nierówności ze względu na płeć w dostępie do rynku pracy i rozwoju kariery zawodowej są wciąż znaczne i zwiększają się wraz z wiekiem. Uwzględnienie zagadnień równości płci stwarza możliwość zmobilizowania licznej i coraz lepiej wykształconej grupy ludności do podejmowania pracy w Europie. Poprawa jakości pracy przyczynia się do zwiększania poziomu zatrudnienia, produktywności i spójności społecznej. Edukacja (mająca szczególnie korzystny wpływ na produktywność) oraz mobilność (która wymaga usunięcia barier istniejących na europejskim rynku pracy; zob. rozdział 6.2.) stanowią dwa istotne czynniki mające wpływ na poprawę jakości pracy. - Włączanie do społeczeństwa/zapobieganie marginalizacji społecznej i aktywne postawy obywatelskie Wraz ze wzrostem znaczenia kompetencji i umiejętności, podział na osoby bogate w wiedzę i ubogie w wiedzę staje się czynnikiem, który może naruszyć spójność gospodarczą i społeczną. Często tylko osoby dobrze wykształcone mają dostęp do szkoleń finansowanych przez pracodawców, a pozostałe grupy osób są pozbawione możliwości doskonalenia zawodowego i pozostają trwale na niskim szczeblu rynku pracy. Jednym z ważniejszych wyzwań jest oferowanie różnych możliwości kształcenia w trybie uczenia się przez całe życie w taki sposób, aby zmiany gospodarcze i procesy restrukturyzacyjne nie miały negatywnego wpływu na spójność społeczną. Wnioski z najnowszych badań edukacyjnych wskazują na to, że inwestowanie w zasoby ludzkie jest zarówno czynnikiem stymulującym wzrost gospodarczy, zwłaszcza przy obecnym tempie postępu technologicznego, jak i kluczowym 20 elementem aktywizacji społecznej . Opinię tę potwierdza analiza wyników badań PISA, która wykazała, że w krajach, w których notuje się najwyższy średni poziom osiągniętych przez uczniów rezultatów, występują również najniższe nierówności w osiąganych wynikach pomiędzy badanymi uczniami i pomiędzy szkołami21: innymi słowy: podnoszenie jakości kształcenia nie powoduje ograniczenia możliwości edukacji obserwuje się raczej tendencję przeciwną. W innych badaniach wykazano, że wzrost o 1% liczebności populacji osób 17 Posiedzenie Rady Europy w Lizbonie, Wnioski z prezydencji, paragrafy 28 i 29 18 Spojrzenie na edukację, OECD, 2002 19 Eurostat, Badanie siły roboczej, cytowane w Planie działań Komisji dotyczącym umiejętności i mobilności, Komunikat Komisji, COM(2002) 72 20 De la Fuente Ciccone, op. cit. 21 PISA, OECD, 2002 9 czynnych zawodowo z co najmniej średnim wykształceniem (maturalnym) zwiększa udział w dochodach najbiedniejszej części społeczeństwa o 6 do 15 procent, co przyczynia się do 22 większej równości dochodów . Dane te potwierdzają fakt, że edukacja prowadzi do wielowymiarowych korzyści społecznych i gospodarczych poprzez stymulowanie rozwoju kompetencji osobistych, obywatelskich i zawodowych. Edukacja promująca aktywne postawy obywatelskie niesie ze sobą także potencjał zwiększania poziomu odpowiedzialności społecznej i politycznej w społeczeństwie obywatelskim oraz w miejscu pracy. - Polityka regionalna Wysokiej jakości edukacja jest również istotnym elementem polityki regionalnej. Jest ona bowiem instrumentem służącym do likwidowania różnic pomiędzy bardziej a mniej rozwiniętymi regionami poprzez dostarczanie zasobów ludzkich niezbędnych dla gospodarczego i społecznego rozwoju. Regionalny i lokalny wymiar edukacji został uznany za jeden z sześciu podstawowych filarów europejskich strategii uczenia się przez całe życie, a działalność Uczących się Regionów i Miast świadczy o ich doniosłym znaczeniu dla zatrudnienia i rozwoju lokalnego i regionalnego. Przewiduje się, że po rozszerzeniu Unii Europejskiej zróżnicowanie regionalne jeszcze się zwiększy, co może oznaczać, że rola edukacji również będzie bardziej doniosła. W planie działań dotyczącym umiejętności i mobilności, Komisja już wcześniej zaleciła zwracanie większej uwagi na zwiększanie skali inwestowania w zasoby ludzkie, które jest szczególnie pożądane w regionach słabiej rozwiniętych 23. 2.3. Nowy paradygmat inwestowania w edukację Aby cele określone w Lizbonie mogły zostać osiągnięte, wiele regionów i krajów Unii Europejskiej, jak również wszystkie kraje kandydujące, będą musiały sprostać poważnym wyzwaniom. Opisana powyżej doniosła rola edukacji w osiąganiu celów strategicznych przyjętych w Lizbonie łączy się również z poważnymi zmianami paradygmatów inwestowania w edukację. Zmieniają się nie tylko modele inwestowania, ale także co ważniejsze sterujące nimi parametry. Widoczne jest to w czterech następujących obszarach: - Nowe wymagania społeczeństwa wiedzy Tworzenie w Europie sprawnej gospodarki opartej na wiedzy i społeczeństwa wiedzy wymaga upowszechnienia nowych podstawowych umiejętności i postaw, zapewnienia znacznie szerszego dostępu do edukacji (także promowania uczenia się przez całe życie) oraz stosowania ochronnych strategii społecznych (takich jak przeciwdziałanie dyskryminacji czy zapewnienie równości ze względu na płeć), które powinny towarzyszyć szybko zachodzącym zmianom. Główne elementy nowych wymagań zostały podane w Programie prac dotyczącym realizacji przyszłych celów systemów edukacji . Pomimo iż najważniejsze wyzwania związane z lizbońskim celem strategicznym w oczywisty sposób dotyczą rynku pracy, roli edukacji w funkcjonowaniu gospodarki opartej na wiedzy nie można analizować, nie biorąc pod uwagę jej znaczenia dla społeczeństwa, a także dla poszczególnych obywateli: te dwa aspekty wzajemnie się uzupełniają i są od siebie zależne. Zjawisko to widać zwłaszcza w przypadku znacznych korzyści społecznych wynikających z inwestowania w edukację zmniejszają one konieczność ponoszenia przez państwo wydatków w innych dziedzinach, jak 22 Nierówność i rozwój, Bourguignon i Morrison, Delta, Paryż, 1997 23 Plan działań Komisji dotyczący umiejętności i mobilności, op. cit., punkt 11 10 np. zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki z opieki społecznej, renty i emerytury, ubezpieczenie społeczne, opieka zdrowotna, itd.24 - Globalizacja i światowa konkurencja Szefowie państw i rządów krajów UE przyjęli nowe wyzwanie w Barcelonie w marcu 2002 roku, ogłaszając, iż edukacja w UE powinna stać się wzorem dla całego świata pod względem jakości i użyteczności społecznej, a Europa powinna być miejscem najbardziej atrakcyjnym dla studentów, nauczycieli akademickich i naukowców z innych rejonów świata. Globalizacja wywiera złożony wpływ na systemy edukacyjne i placówki oświatowe, zarówno bezpośrednio (np. wzrost nakładów na działalność badawczo-rozwojową i na uczelnie w Stanach Zjednoczonych oraz innych krajach, będących światowymi potęgami naukowymi, powoduje zwiększenie zapotrzebowania na inwestowanie w tych dziedzinach w Europie) jak i pośrednio, poprzez stymulowanie konieczności wyposażania obywateli w umiejętności i kompetencje potrzebne do podjęcia pracy oraz co najważniejsze do utrzymania swej pozycji zawodowej w obliczu gwałtownych zmian technologicznych i gospodarczych. W związku z tym, globalizacja łączy się nie tylko ze zwiększeniem skali inwestowania, ale także z równoległymi reformami mającymi na celu zwiększenie jakości i skuteczności kształcenia w szkołach, na uczelniach, w placówkach edukacji dorosłych oraz szkolnictwa zawodowego, z umocnieniem spójności europejskich systemów edukacyjnych oraz ze zwiększeniem ich przejrzystości i uznawalności za granicą. Z uwagi na te implikacje globalizacji oraz wciąż rosnącą konkurencję w dziedzinie edukacji na świecie, skala ogólnoeuropejskich wyzwań dotyczących inwestycji i reform wydaje się być niedoceniana. Uruchomienie Procesu Bolońskiego dotyczącego szkolnictwa wyższego, czy Procesu Brugijskiego dotyczącego szkolnictwa zawodowego, są działaniami we właściwym kierunku. Jednak tempo zmian nie nadąża jeszcze za tempem globalizacji i jeżeli nie zostanie zdynamizowane, będziemy zostawać w tyle za naszymi konkurentami. - Rozszerzenie Unii Europejskiej Rozszerzenie Unii Europejskiej stanowi kolejne wielkie wyzwanie. Do 2010 r. co najmniej dwanaście krajów kandydujących powinno stać się pełnoprawnymi członkami UE (w maju 2004 roku do Unii przystąpi dziesięć nowych krajów, a kolejne dwa w pózniejszym terminie). Pomiędzy przyszłymi państwami członkowskimi UE istnieją znaczne różnice w systemach gospodarczych i edukacyjnych, mają one jednak także pewną cechę wspólną są opóznione w porównaniu do obecnych krajów UE w tworzeniu gospodarki opartej na wiedzy i społeczeństwa wiedzy. Lizboński cel strategiczny i jego implikacje dla systemów edukacji określone dla Unii Europejskiej składającej się z 15 państw członkowskich będzie musiał być zrealizowany do 2010 r. już przez Unię złożoną z co najmniej 27 krajów. Najważniejszym wyzwaniem będzie więc utworzenie gospodarki opartej na wiedzy i społeczeństwa wiedzy we wszystkich nowych państwach członkowskich, niezależnie od występujących w nich różnic regionalnych, oraz zapobieżenie ruchom migracyjnym wewnątrz UE, które będą mogły mieć negatywny wpływ na edukację oraz na działalność badawczą i rozwojową w nowych państwach UE. - Demografia Wydawałoby się, że utrzymanie się niskiego poziomu liczby urodzeń w krajach UE doprowadzi do zmniejszenia liczby kształcących się osób i w efekcie do ograniczenia 24 zob. Finansowany przez UE projekt dotyczący finansowania publicznego i korzyści z inwestowania w edukację PURE, 2002 11 wydatków na edukację. Taki tok myślenia jest jednak obarczony pewnym błędem. Pomimo spadku liczebności populacji dzieci, całkowita liczba osób podejmujących kształcenie w Europie nie zmniejszyła się, co wynika z faktu, iż coraz więcej osób pozostaje dłużej na końcowym etapie systemu kształcenia. Ponadto, Unia Europejska musi rozwijać się w tempie odpowiednim do zmian technologicznych, pomimo starzenia się społeczeństw i mniejszej niż w Stanach Zjednoczonych, czy krajach azjatyckich (oprócz Japonii), liczby młodych ludzi kończących edukację po zdobyciu nowoczesnych umiejętności. Kolejne wyzwanie demograficzne dotyczy osób czynnych zawodowo, ponieważ tempo wzrostu zależy również od liczebności i aktywności tej grupy, a edukację uważa się za kluczowy czynnik determinujący te dwie cechy25. Powyższe ograniczenia demograficzne będą wymuszały zwiększanie skali inwestowania w Europie, w tworzenie możliwości uczenia się przez całe życie dla osób, które opuściły formalny system kształcenia, popularyzację kształcenia na poziomie wyższym (także wśród osób w wieku średnim i starszym), podejmowanie wysiłków zmierzających do umożliwiania i zachęcania pracowników do kontynuowania pracy w wieku starszym oraz inwestowanie w działania związane z integracją emigrantów, ich dzieci i rodzin (według szacunków ponad 70% wzrostu liczebności populacji będzie spowodowany napływem emigrantów). Ponadto, w nadchodzącym dziesięcioleciu Unia Europejska jako całość stanie przed problemem rotacji znacznej części kadry nauczycielskiej, spowodowanej tym, że obecna kadra stopniowo przechodzi na emeryturę. Warunkiem koniecznym będzie przy tym uczynienie zawodu nauczyciela atrakcyjnym dla wysoko wykształconych adeptów tego zawodu. Rozszerzenie Unii nie zatrzyma, ale wręcz pogłębi tę tendencję: we wszystkich krajach kandydujących (oprócz Cypru) obserwuje się poziom liczby urodzeń niższy od notowanego w UE, we wszystkich krajach, za wyjątkiem trzech, naturalny przyrost ludności jest ujemny26. 3.4 Wyzwanie jeszcze bardziej znaczące od tego, które określono w Lizbonie Z powyższej analizy wynika, iż wyzwania dotyczące edukacji najprawdopodobniej będą jeszcze bardziej poważne niż te, które określono w Lizbonie. Można je podsumować w sposób następujący: Konieczność zapewnienia odpowiednich warunków do tworzenia europejskiej gospodarki opartej na wiedzy i społeczeństwa wiedzy; likwidowanie narosłych opóznień i deficytów w stosunku do największych konkurentów; dostosowanie się do poważnych ograniczeń demograficznych; niwelowanie znaczących różnic regionalnych, jakie powstaną po rozszerzeniu Unii o nowe kraje, w ważnym okresie przejściowym. W odniesieniu do tak poważnych wyzwań strategia utrzymywania status quo lub dokonywania niewielkich zmian byłaby dalece nieadekwatna. Skala zjawiska jest ogromna dla niektórych regionów i obecnych krajów UE, a jeszcze zwiększy się po rozszerzeniu Unii o nowe państwa. W nadchodzących latach, do 2010 roku, niezbędne będzie przeprowadzenie radykalnych reform i podejmowanie przemyślanych decyzji związanych z inwestowaniem w edukację. Dlatego też należy uważać wydatki na edukację za rzeczywistą inwestycję przynoszącą trwałe korzyści inwestycję generującą oszczędności w szerszym kontekście opisanym powyżej a nie za regularne wydatki przeznaczane na konsumpcję. Uzasadnia się to bardzo silnym związkiem inwestowania w edukację z gospodarczymi i społecznymi czynnikami 25 Zwiększanie aktywności populacji czynnej zawodowo i promowanie aktywności w starszym wieku, wspólny raport Komisji i Rady Europejskiej przedstawiony na posiedzeniu Rady w Barcelonie w marcu 2002. 26 Eurostat, Zmiany populacji w 2001 r. 12 27 stymulującymi rozwój . Zmianie musi ulec paradygmat inwestowania: od wydatków przeznaczonych na konsumpcję do inwestowania w wiedzę, wobec przekonujących dowodów na to, że edukacja przyczynia się do rozwoju osobistego, zwiększenia spójności społecznej i wydajności pracy, ma znaczący i wymierny wpływ na wzrost gospodarczy i przyczynia się do zmniejszenia kosztów społecznych poprzez zapobieganie marginalizacji społecznej, problemom zdrowotnym i przestępczości 28. 4. DŻENIE DO ZNACZNEGO ZWIKSZENIA SKALI INWESTOWANIA Ogólnie mówiąc, analiza obecnej sytuacji i pojawiających się tendencji sugeruje, iż w krajach UE występuje powszechny niedobór inwestowania w rozwój zasobów ludzkich. Dotyczy to w szczególności edukacji, ale również innych dziedzin kluczowych dla rozwoju w dobie wiedzy. Głównym zadaniem władz państwowych jest likwidowanie tych deficytów i znaczne zwiększanie skali inwestowania. Muszą przy tym korzystać ze wsparcia licznych partnerów. Dążenie do rzeczywistego i trwałego zwiększania skali inwestowania w zasoby ludzkie musi stać się udziałem wszystkich zainteresowanych stron, tj. osób prywatnych, przedsiębiorstw, partnerów społecznych i władz publicznych. 4.1. Brak wyraznej tendencji wzrostowej w publicznych wydatkach na edukację Państwa członkowskie UE wydają średnio nieco ponad 5% swego PKB na publiczne systemy kształcenia, przy czym różnice pomiędzy poszczególnymi krajami są znaczne. Liczba ta jest taka sama jak w Stanach Zjednoczonych i wyższa niż w Japonii (3,5%). Trzeba jednak zaznaczyć, że nie zwiększyła się ona przez ostatnie kilka lat. Wręcz przeciwnie obserwuje się nieznaczny spadek tej wartości: od 5,2% PKB w 1995 i 1996 r. i 5,1% w 2000 r. do 5,0% w latach 1998 i 1999, co było spowodowane poważnymi cięciami wydatków przeprowadzonymi w niektórych krajach. Jednak w tym samym czasie procentowy udział wydatków na edukację ze środków publicznych nieznacznie wzrósł (z 10% do 11%), częściowo w wyniku malejącego poziomu całkowitych wydatków publicznych w UE, ale również w związku ze zmianą priorytetów edukacyjnych w niektórych krajach. Podobne zjawisko obserwuje się w odniesieniu do wydatków publicznych per capita: po długim okresie spadku, liczba dzieci zaczynających kształcenie na szczeblu podstawowym ustabilizowała się, lecz spadek ten został zrównoważony przez tendencję studentów do pozostawania dłużej na studiach, co oznacza, że całkowita wielkość wydatków per capita pozostała na mniej więcej tym samym poziomie, zwiększyła się jedynie w odniesieniu do uczniów szkół podstawowych i średnich. Na drugim końcu procesu uczenia się przez całe życie w UE obserwuje się zapotrzebowanie na inwestycje związane z promocją aktywnego przeżywania wieku starszego, jako czynnika sprzyjającego zwiększeniu stopnia zatrudnienia i przedłużeniu wieku produkcyjnego obywateli. Europejczycy w wieku 55-64 lata mają bowiem znaczne braki edukacyjne i nie posiadają wielu praktycznych umiejętności. Inwestycje nie przynoszą identycznych korzyści na wszystkich poziomach systemu edukacji. Skala korzyści osiąganych przez osoby indywidualne (korzyści prywatnych) i przez społeczeństwo (korzyści społeczne) jest różna ze względu na kraj i płeć. Różnice w skali korzyści mogą być wynikiem ujemnych zjawisk występujących na rynku pracy (np. bezrobocie wśród robotników niewykwalifikowanych i emigrantów, ograniczone możliwości negocjacji płac, niski stopień zatrudnienia kobiet, itd.) oraz różnej skali inwestowania (większe inwestowanie zmniejsza marginalny zwrot nakładów i w ten sposób zmniejsza 27 Nowa gospodarka: po okresie początkowego entuzjazmu, OECD, 2001 28 Spotkanie grupy DG, Kopenhaga, czerwiec 2002; raport ze spotkania sporządzony przez Hansa Borstlapa z Ministerstwa Edukacji, Kultury i Nauki Królestwa Niderlandów. 13 średni zwrot nakładów). Najnowsze szacunki dla krajów UE sugerują, że korzyści z inwestowania są najniższe w krajach skandynawskich, a najwyższe w Wielkiej Brytanii i Irlandii oraz że kobiety osiągają statystycznie większe korzyści niż mężczyzni. Porównywanie szacunkowych wielkości korzyści osiąganych na poszczególnych etapach kształcenia wskazuje na to, że wykształcenie średnie (maturalne) staje się podstawowym poziomem wykształcenia w społeczeństwie wiedzy. Istnieją przekonywujące dowody na to, że czas trwania (i koszty) okresów bezrobocia znacznie się zmniejszają, gdy średni poziom wykształcenia zmienia się z poniżej średniego na średni (maturalny)29. Obecnie w krajach UE 25% obywateli w wieku 25-29 lat i 52% w wieku 55-64 lat nie posiada wykształcenia średniego (maturalnego). Po to, aby w przyszłości każdy mógł zdobyć wykształcenie na tym poziomie, konieczne jest zwiększone inwestowanie w edukację. 4.2. Wyrazny deficyt inwestycji ze zródeł prywatnych w kluczowych dziedzinach gospodarki opartej na wiedzy Pomiędzy Unią Europejską a Stanami Zjednoczonymi istnieją wyrazne różnice w poziomie finansowania edukacji ze zródeł prywatnych. Prywatne nakłady na instytucje edukacyjne w UE od 1995 r. wzrosły jedynie nieznacznie (z 0,55% do 0,66% PKB). W Japonii liczba ta jest ponad dwukrotnie wyższa (około 1,2% PKB), a w Stanach Zjednoczonych trzykrotnie wyższa (1,6%). Wydatki przedsiębiorstw na kształcenie zawodowe w trybie ustawicznym wzrosły w latach 1993-1999 (z ok. 1,6% do ok. 2,3% całkowitych kosztów pracy, tzn. z 0,8% do 1,1% PKB) i prawdopodobnie nadal rosną, jednak wciąż są to wartości niewystarczające do tego, aby zapewnić odpowiednie inwestowanie w zasoby , o które apelowano w Komunikacie nt. uczenia się przez całe życie. Unia Europejska inwestuje zdecydowanie mniej w kształcenie na poziomie wyższym niż Stany Zjednoczone. Pomimo znacznego rozwoju szkolnictwa wyższego i związanego z tym zwiększenia publicznych nakładów na ten segment systemu edukacji, obecne całkowite (publiczne i prywatne) nakłady na kształcenie wyższe w Europie wciąż są znacznie niższe niż w USA. Na każdego studenta kształcącego się na poziomie wyższym w Stanach Zjednoczonych wydaje się dwukrotnie więcej niż w Unii Europejskiej 30. W UE wydaje się na ten cel zaledwie 1,1% PKB, podczas gdy w Stanach Zjednoczonych 2,3%. Różnice w wielkości nakładów na kształcenie wyższe są więc większe niż w przypadku nakładów na działalność badawczą i rozwojową, które wynoszą 1,9% PKB w UE i 2,7% PKB w USA w tym przypadku różnicę tłumaczy się mniejszymi wydatkami ponoszonymi na tę działalność przez firmy europejskie. Biorąc pod uwagę podwójną rolę uczelni jako placówek kształcących i prowadzących działalność badawczą, deficyt inwestowania dotyka ich najsilniej i utrudnia uczelniom europejskim promowanie się wśród potencjalnych studentów i pracowników naukowych z innych rejonów świata, utrudnia też przeciwdziałanie odpływowi najzdolniejszych studentów i kadr. Należy uświadomić sobie, że w dużej mierze deficyt ten wynika z niskiego poziomu prywatnych nakładów na szkolnictwo wyższe i działalność badawczą i rozwojową, jaki obserwuje się w UE w porównaniu do Stanów Zjednoczonych. Jednocześnie skala prywatnych korzyści z inwestycji w edukację na poziomie wyższym jest wysoka w większości krajów UE, ponieważ zapotrzebowanie na wysoko wykwalifikowanych pracowników wzrosło szybciej niż rozwój kształcenia na poziomie wyższym. Zapotrzebowanie to jest jednak różne dla poszczególnych krajów, co może zachęcić absolwentów do większej mobilności w granicach poszerzonej Unii Europejskiej, a to z kolei może doprowadzić do odpływu dobrze wykształconych ludzi z mniej rozwiniętych regionów lub krajów. 29 Kształcenie i zdobywanie kompetencji, CEDEFOP, 2001 (tabele ze stron 334 i 246) 30 W Stanach Zjednoczonych 19.200 $, W UE 8.600 $ (średnio). Spojrzenie na edukację, OECD, 2002 14 W obliczu względnie niskiego poziomu inwestycji ze zródeł prywatnych i wysokiej skali korzyści prywatnych z inwestowania w kształcenie na poziomie wyższym, głównym zadaniem władz jest nie tylko kontynuacja w zapewnianiu uczelniom i studentom odpowiedniego finansowania ze zródeł państwowych, ale również znajdowanie sposobów uzupełniania go poprzez zwiększenie i zróżnicowanie prywatnego inwestowania w szkolnictwo wyższe. Nowy ogólnoeuropejski cel, zmierzający do zwiększenia poziomu 31 inwestowania w działalność badawczą i rozwojową do 3% PKB w 2010 r. , będzie miał znaczny wpływ na sytuację uczelni, które będą należeć do grupy beneficjentów tych dodatkowych nakładów. Jednocześnie obserwuje się wzrost oczekiwań, że dodatkowe nakłady przyczynią się do polepszenia jakości i skuteczności kształcenia, zmniejszą odsetek osób rezygnujących z kształcenia, oraz poprawią społeczną równość w dostępie do kształcenia na poziomie wyższym i płynących z niego korzyści. Kolejną dziedziną, w której obserwuje się wyrazną potrzebę zwiększenia nakładów inwestycji prywatnych jest ustawiczne kształcenie zawodowe i kształcenie dorosłych. Wciąż nie wszyscy zainteresowani mają możliwość uczenia się przez całe życie, istnieją również znaczne różnice w podejmowaniu dalszego kształcenia przez osoby nisko wykwalifikowane i osoby dobrze wykształcone oraz przez osoby młode i starsze. W związku z tym należy podjąć działania zmierzające do ułatwienia dostępu i zwiększenia uczestnictwa w tym trybie kształcenia. Działania te powinny być skierowane zwłaszcza na osoby dorosłe najmniej przygotowane lub najmniej chętne do podjęcia dalszego kształcenia. Należy również analizować sytuację rynku edukacyjnego i zachęcać grupy osób defaworyzowanych do 32 podejmowania kształcenia . Pomimo wspomnianego wcześniej wzrostu inwestowania prywatnych przedsiębiorstw w szkolenia zawodowe (z 1,6% do 2,3% kosztów pracy w 1993 i 1999 r.), obecny poziom finansowania nie jest wystarczający z punktu widzenia skali wyzwań w tej dziedzinie, przed którymi stoi Europa. Wciąż obserwuje się znaczne różnice pomiędzy poszczególnymi krajami (np. wspomniana wartość procentowa waha się w zakresie 3:1). Zaledwie 40% europejskich pracowników uczestniczy w kursach ustawicznego kształcenia zawodowego (23% w małych i średnich przedsiębiorstwach), a tylko 62% wszystkich pracodawców oferuje swym pracownikom jakiegokolwiek rodzaju szkolenia (56% małych i średnich przedsiębiorstw) 33 . Powyższe obserwacje stanowią ważny argument w dyskusji na temat dialogu i współpracy władz publicznych i partnerów społecznych. Kolejnym ważnym zagadnieniem są zasady finansowania uczenia się przez całe życie oraz inne czynniki zachęcające do inwestowania w edukację (łącznie z kwestią uznawalności poprzednich doświadczeń edukacyjnych). Według OECD pod koniec lat 90. istniała zgoda co do tego, że władze publiczne nie będą w stanie samodzielnie zapewnić zasobów niezbędnych do rozwoju uczenia się przez całe życie, oraz że pracownicy i pracodawcy powinni sfinansować co najmniej jego część z uwagi na to, że tego rodzaju inwestycje generują znaczne korzyści prywatne, oraz że dotychczas stosowane zachęty finansowe nie zdołały przyczynić się do zwiększenia bardzo niskiego udziału nisko wykształconych osób w tego rodzaju kształceniu 34. 4.3. Spodziewany wpływ rozszerzenia Unii Europejskiej na skalę inwestowania 31 Zwiększenie skali nakładów na badania w Europie do 3% PKB. Komunikat Komisji Europejskiej, DG RTD, 2002 32 Zatrudnienie w Europie 2002, Komisja Europejska, DG ds. Zatrudnienia i Spraw Socjalnych, 2002 33 CVTS 1 i CVTS 2, Eurostat 34 Nowe mechanizmy finansowania uczenia się przez całe życie, OECD, 2002 15 Podczas gdy w niektórych krajach kandydujących do UE (np. krajach bałtyckich czy Słowenii) wydatki na edukację są większe niż średnia notowana w UE, w większości tych krajów i we wszystkich największych krajach skala wydatków jest niższa niż średnia UE obliczana jako wysokość publicznych nakładów na edukację wyrażona w procentach PKB 35. Wartości te są jeszcze bardziej widoczne w odniesieniu do wydatków na jednego studenta lub pracownika 36. Jednak w kilku krajach, w porównaniu do danych z UE, wartości te stanowią identyczną lub większą część całkowitych wydatków publicznych (różnią się od mniej niż 10% do ponad 15%). Niemalże we wszystkich krajach kandydujących (oprócz dwóch) poziom inwestowania ze zródeł prywatnych jest bardzo niski, szczególnie w odniesieniu do szkoleń w miejscu pracy. Stopień uczestnictwa w kształceniu na poziomie średnim (maturalnym) jest wysoki (często nawet wyższy niż w krajach UE), lecz w kształceniu na poziomie wyższym - maleje gwałtownie. Uczestnictwo w kształceniu na poziomie wyższym (szczególnie w dziedzinach kluczowych dla gospodarki opartej na wiedzy), w ustawicznym kształceniu zawodowym (pod względem liczby beneficjentów, różnorodności kursów i udziału firm szkoleniowych), jak również wielkość aktywnych działań rynku pracy w większości przypadków jest mniejsza niż średnia UE, chociaż w niektórych krajach kandydujących wartości te mogą być wyższe niż w niektórych spośród obecnych krajów UE. W ostatnim dziesięcioleciu w wielu krajach nastąpił spadek publicznych nakładów na kształcenie dorosłych. Obserwowany obecnie w krajach UE deficyt inwestowania w edukację na poziomie wyższym i ustawiczne kształcenie zawodowe, po rozszerzeniu UE jeszcze się zwiększy. W odniesieniu do całego systemu edukacji, w niektórych krajach kandydujących wystąpi potrzeba zwiększenia inwestycji publicznych, co dla niektórych z tych krajów będzie szczególnym wyzwaniem, ze względu na ich trudności budżetowe oraz już istniejącą znaczną skalę publicznych nakładów na kształcenie w trybie formalnym. Pomimo wielu osiągnięć, międzynarodowe badania, takie jak IALS czy PISA, wykazują istnienie różnic jakościowych, przy czym kraje kandydujące znajdują się na niższych pozycjach w zestawieniach porównawczych 37. Z badań tych wynika jasno, że bez względu na już zrealizowane działania i priorytety związane z rozwijaniem zasobów ludzkich (zarówno przez same kraje kandydujące, jak i dzięki wsparciu z UE, udzielanemu za pośrednictwem Europejskiej Fundacji Kształcenia czy PHARE), w większości krajów kandydujących niezbędny będzie znaczny wzrost inwestowania w edukację, realizowanego w postaci bezpośredniego finansowania, jak również reformy jakościowe i strukturalne, mające na celu sprostanie wymogom gospodarki opartej na wiedzy i społeczeństwa wiedzy38. 4.4. Zwiększanie celowych nakładów publicznych i inwestycji prywatnych Powyższa analiza obecnej sytuacji i pojawiających się tendencji prowadzi do uzasadnionych wątpliwości związanych z szansami osiągnięcia znaczącego wzrostu inwestowania w zasoby ludzkie, o który apelowano w Lizbonie. Problem ten staje się jeszcze bardziej wyrazny w obliczu faktu, że w Lizbonie cel ten określono dla 15 krajów UE, a realizować go będzie do 2010 r. Unia złożona z co najmniej 27 państw. Z uwagi na zwiększony nacisk na zasoby publiczne, spowodowany przez niewielkie tempo wzrostu notowane od 2001 r., pogarszającą się sytuację gospodarczą i poważne ograniczenia 35 Przygotowania krajów kandydujących do uczestniczenia w europejskiej polityce uczenia się przez całe życie: osiągnięcia, braki i wyzwania, raport cząstkowy (synteza inicjatyw monograficznych), Europejska Fundacja Kształcenia, 2002 36 CVTS2, Eurostat 2002 37 Przygotowania krajów kandydujących do uczestniczenia w europejskiej polityce uczenia się przez całe życie, op. cit. 38 Prof. Erich Gundlach (Instytut Gospodarki Światowej w Kilonii), cytowany przez De la Fuente i Ciccone, op. cit. 16 budżetowe, obecny poziom inwestowania już jest wynikiem wielu wysiłków. Mimo tego, argumenty przemawiające za koniecznością dążenia do osiągnięcia określonego w Lizbonie znaczącego wzrostu inwestowania w edukację wciąż są aktualne i przekonywujące, zwłaszcza biorąc pod uwagę fakt, że tego rodzaju inwestowanie jest wyznacznikiem przyszłego tempa wzrostu. W niektórych regionach i krajach UE szczególnie pożądane będzie zwiększenie skali inwestowania w edukację oraz działalność badawczą i rozwojową po to, aby cała Unia Europejska mogła stać się najbardziej na świecie zaawansowaną gospodarką i społeczeństwem wiedzy. Wniosek ten nie stanowi jednak apelu do wszystkich krajów UE o dodatkowe inwestowanie funduszy publicznych, ponieważ jest mało prawdopodobne, aby przyniosło to większe rezultaty, a mogłoby zaburzyć równowagę finansów publicznych oraz obniżyć produktywność i konkurencyjność. Wzrost inwestowania powinien pochodzić z połączenia celowych nakładów publicznych z większym inwestowaniem ze zródeł prywatnych. W przypadku europejskich systemów edukacji, największy deficyt finansowania występuje w związku z małą skalą inwestowania ze zródeł prywatnych (od osób prywatnych i przedsiębiorstw), uzupełniających (a nie zastępujących) nakłady publiczne, gwarantujące ciągłość europejskiego modelu społecznego w odniesieniu do edukacji. Zadaniem władz publicznych państw członkowskich UE oraz krajów do niej kandydujących jest dążenie do osiągnięcia znaczącego wzrostu całkowitej skali inwestowania. W niektórych krajach niezbędne jest zwiększenie celowych nakładów publicznych, związane z zapewnianiem powszechnego dostępu do edukacji, promowaniem wykształcenia średniego (maturalnego) jako standardu dla wszystkich, oraz dostarczaniem odpowiedniego wsparcia regionom słabiej rozwiniętym. Zwiększenie celowych nakładów publicznych można zrealizować nawet w ramach istniejących ograniczeń budżetowych, np. poprzez skierowanie funduszy z dziedzin, w których inwestowanie jest nieefektywne, do obszaru inwestowania w 39 zasoby ludzkie . Niezbędne będzie również określenie standardów dotyczących monitorowania postępu w zakresie podejmowanych działań 40. Fundusze Strukturalne, stanowiące finansowe narzędzie Europejskiej Strategii Zatrudnienia, w ramach których w obecnych programach (2000-2006) dostępnych jest 60 mld euro z samego Europejskiego Funduszu Socjalnego, odgrywają również znaczącą rolę we wspieraniu doskonalenia polityk i systemów oraz wysiłków związanych z zapewnieniem pomocy regionom słabiej rozwiniętym. Zbliżający się przegląd dotychczasowego wykorzystania programów Funduszy Strukturalnych dostarczy informacji na temat charakteru i kierunku inwestycji finansowanych ze zródeł wspólnotowych. Rządy poszczególnych państw będą musiały również pozyskać dodatkowe wsparcie z innych zródeł oraz zachęcić przedsiębiorstwa (także małe i średnie) i osoby prywatne do tworzenia partnerskich przedsięwzięć publiczno-prywatnych oraz do systematycznego inwestowania w edukację. Przedsiębiorstwa mogłyby np. finansować lub współfinansować sprzęt, wyposażenie szkół, stypendia, działania stymulujące zmiany w programach nauczania, sponsorować katedry lub wydziały uniwersytetów, jednostki badawcze, oferować kursy szkoleniowe dla studentów i absolwentów w dziedzinach, w których brakuje dobrze wyszkolonych pracowników, itd. 39 Finanse publiczne w EMU 2002, European Economy nr 3/2002 40 Europejskie standardy kształcenia: określone po posiedzeniu Rady Europejskiej w Lizbonie, Komunikat Komisji Europejskiej, COM(2002) 629 ostat. 17 Działania te mogłyby przyczynić się do odwrócenia najgorszego scenariusza zdarzeń , w którym niewystarczające nakłady publiczne nie są równoważone zwiększaniem skali inwestowania ze zródeł prywatnych, co prowadziłoby do stałego niedofinansowania, zmniejszenia jakości i ograniczenia dostępu niektórych grup społecznych do edukacji. 5. BARDZIEJ EFEKTYWNE ZARZDZANIE ISTNIEJCYMI ZASOBAMI Niniejszy rozdział dotyczy celu strategicznego 1.5 - Optymalne wykorzystywanie zasobów , zawartego w Programie prac dotyczącym realizacji przyszłych celów systemów edukacji, oraz adekwatnej dystrybucji zasobów w rozumieniu Komunikatu na temat uczenia się przez całe życie. Określa on niektóre obszary działań zmierzających do zapewnienia trwałej efektywności systemów edukacyjnych, które to obszary są priorytetowe z uwagi na swoje znaczenie dla realizacji celu strategicznego przyjętego na posiedzeniu Rady w Lizbonie. Obecna inicjatywa wiąże się ściśle z polityką uczenia się przez całe życie oraz z Europejską Strategią Zatrudnienia. Komunikat na temat uczenia się przez całe życie podkreślał konieczność zapewnienia inwestowania dla całego spektrum działań edukacyjnych w trybie formalnym, nieformalnym i incydentalnym, we wszystkich grupach wiekowych. Wszystkie decyzje, których celem jest optymalizacja efektywności inwestycji w edukację, powinny być weryfikowane pod względem zgodności z tą polityką. Określone w ten sposób priorytety mogą mieć również znaczenie dla podniesienia efektywności inwestycji Europejskiego Banku Inwestycyjnego i Funduszy Strukturalnych, zarówno w obecnych, jak i w przyszłych państwach członkowskich. 5.1. Implikacje Procesu realizacji celów edukacji dla inwestycji w edukację Program prac dotyczący realizacji przyszłych celów systemów edukacji postuluje inwestycje w pewnych obszarach, które zostały zidentyfikowane jako wspólne priorytety państw członkowskich. Uwzględnia on priorytety strategii uczenia się przez całe życie i Europejskiej Strategii Zatrudnienia, jak również priorytety wskazane przez samą Radę Europejską na posiedzeniu w Lizbonie, w szczególności zmniejszenie o połowę liczby młodych osób, które nie posiadają wykształcenia na poziomie średnim (maturalnym), przekształcanie szkół i placówek edukacyjnych w wielofunkcyjne ośrodki edukacyjne, aktualizowanie programów nauczania, a także rozwój umiejętności z zakresu informatyki, kształcenie drogą elektroniczną oraz naukę języków obcych, jak również zwiększanie mobilności. Program ten stanowi więc dobrą podstawę do efektywnej dystrybucji zasobów z uwzględnieniem sytuacji, potrzeb i priorytetów polityki edukacyjnej w każdym z krajów. Z analizy Programu wynika, iż zaleca on głównie inwestycje w następujących obszarach: - Inwestowanie w kształcenie i utrzymanie kadry edukacyjnej Dotyczy to głównie: (a) nauczycieli na początkowych i dalszych etapach kariery zawodowej oraz osób prowadzących szkolenia, zatrudnionych w placówkach kształcenia początkowego i kształcenia dorosłych; w szczególności chodzi tu o szkolenie w stosowaniu otwartych i elastycznych metod nauczania oraz kształcenia drogą elektroniczną, o wykorzystywanie możliwości nowoczesnych technologii informacyjno komunikacyjnych; o modernizację programów nauczania dla kształcenia i doskonalenia zawodowego oraz o dostępność multimedialnych programów edukacyjnych; (b) kierowników i personelu administracyjnego 18 na wszystkich szczeblach; celem jest wzmocnienie decentralizacji zadań związanych z zarządzaniem i programami nauczania; oraz (c) personelu zajmującego się dostosowanym do indywidualnych potrzeb poradnictwem. Profil starzenia się nauczycieli, osób prowadzących szkolenia i personelu pomocniczego w całej UE sprawia, że szczególnie potrzebne jest inwestowanie w kształcenie kadr i inne działania mające zachęcić nowe osoby do zawodu nauczyciela41. Z podobnych powodów należy dążyć do tego, by szkolnictwo wyższe pozostawało atrakcyjnym wyborem dla młodych badaczy i dojrzałych utalentowanych osób. Cel ten należy realizować w szczególności przez budowanie kontaktów i rozwój współpracy między uniwersytetami, laboratoriami badawczymi i przemysłem oraz przez wspieranie mobilności. - Inwestowanie w nowe umiejętności podstawowe Nowe umiejętności podstawowe, to między innymi znajomość technologii cyfrowych, umiejętność uczenia się, kompetencje społeczne, przedsiębiorczość oraz znajomość języków obcych. Powinny one być dostępne dla wszystkich grup wiekowych. Potrzeba podniesienia poziomu umiejętności podstawowych dostosowanych do nowego rynku pracy i wymogów społeczeństwa wiedzy dotyczy zarówno osób młodych jak i dorosłych, pracujących i bezrobotnych. Jest ona szczególnie ważna dla pewnych kategorii osób (np. pracownicy o niskim poziomie umiejętności lub osoby starsze, nieaktywne zawodowo kobiety pragnące powrócić do pracy) oraz w określonych regionach lub krajach. Potrzebne jest głębsze zbadanie i szersze wykorzystanie potencjału technologii informacyjno komunikacyjnych oraz nowych metod kształcenia drogą elektroniczną w zakresie doskonalenia procesów edukacyjnych, dotarcie do szerszej liczby osób i zmniejszenie kosztów dalszej nauki. - Inwestowanie w powszechny dostęp do edukacji ustawicznej Wydatki publiczne w tym obszarze wzrosły, i istnieją dane wskazujące na to, że odpowiedzialność za finansowanie edukacji ustawicznej jest w coraz większym stopniu dzielona przez różne podmioty, w tym przedsiębiorstwa, które zwiększyły swoje wydatki na kształcenie ustawiczne. Od 1997 roku państwa członkowskie UE podejmowały wysiłki zmierzające do stworzenia spójnych strategii uczenia się przez całe życie oraz zwiększonego inwestowania w jakość i dostępność kształcenia, zgodnie z Europejską Strategią Zatrudnienia. Komunikat na temat uczenia się przez całe życie zawiera apel o zapewnienie adekwatnych zasobów i ich właściwą dystrybucję we wszystkich możliwych formach kształcenia ustawicznego. Kluczowymi warunkami sukcesu są: dalszy rozwój finansowych i innych stymulatorów do podejmowania kształcenia ustawicznego oraz zaangażowanie w te strategie partnerów społecznych. - Inwestowanie w technologie informacyjno komunikacyjne Zgodnie z nowym programem uczenia się drogą elektroniczną, ogłoszonym przez Komisję w 2000 roku, potrzebne są inwestycje w sprzęt, oprogramowanie, utrzymanie odpowiedniej infrastruktury oraz w szkolenia kadry, a także w podnoszenie atrakcyjności kształcenia drogą elektroniczną i opracowanie multimedialnych programów edukacyjnych dla nauczycieli42. W ciągu ostatnich kilku lat we wszystkich krajach dokonano istotnych inwestycji w tym zakresie, dostarczając szkołom programy wykorzystujące nowoczesne technologie informacyjno komunikacyjne, wyposażając prawie sto procent z nich w połączenia internetowe, tworząc sieciowe zasoby informacyjne i edukacyjne, etc. Mimo tego, 41 Raport o nauczycielach wydany przez Eurydice, w szczególności Raport 1 o kształceniu i Raport 3 o warunkach pracy 42 Uczenie się drogą elektroniczną: Edukacja jutra, Komisja Europejska, 2000 19 technologie informacyjno komunikacyjne prawdopodobnie nadal pozostaną istotną pozycją w kosztach, aż do czasu, gdy nastąpi spowolnienie tempa zmian technologicznych i technologie te staną się powszechnie dostępnym dobrem, takim jak tradycyjne materiały biurowe. Może to nastąpić przed 2010 rokiem. Wydaje się, że potencjał tworzenia wspólnych sieci obejmujących edukację publiczną i inne placówki kształcenia, a także podejmowanie partnerskich przedsięwzięć publicznych i prywatnych, jako uzupełniającego zródła finansowania w tym obszarze, nie został jeszcze w pełni wykorzystany43. - Inwestowanie w działania zapobiegające marginalizacji społecznej i promujące aktywne postawy obywatelskie Działania, których celem jest wspieranie włączania do społeczeństwa grup marginalizowanych, zapobieganie społecznemu wykluczeniu, dotyczą kluczowych aspektów, takich jak: edukacja przedszkolna, kształtowanie aktywnych postaw obywatelskich, likwidowanie nierówności ze względu na płeć, zapobieganie niepowodzeniom w nauce i przerywaniu nauki, szkoły drugiej szansy dla dorosłych, etc. Działania te wykraczają daleko poza kwestie związane z zatrudnieniem i są bardzo mocno podkreślone zarówno w Komunikacie nt. uczenia się przez całe życie, jak i w Programie prac dotyczącym realizacji przyszłych celów systemów edukacji. Być może właśnie te długofalowe działania mają najbardziej fundamentalne znaczenie. Wymagają one dogłębnych reform programów nauczania i reform strukturalnych, które umożliwią powszechny dostęp do edukacji, a także poprawią jej jakość. Działania te wymagają również ukierunkowanego wzrostu inwestycji publicznych, które wzmocnią reformy, a będą również wsparciem dla właściwych organizacji rozwijających się w społeczeństwie obywatelskim, które odegrały i muszą nadal odgrywać istotną rolę w rozszerzonej Unii Europejskiej. Inwestycje takie są naturalnym priorytetem we wszystkich krajach, które potrzebują zwiększenia wysiłków na rzecz rozwoju systemów edukacji, dla dobra wszystkich. - Inwestowanie w poradnictwo Inwestycje w usługi poradnictwa powinny być postrzegane jako strategia wczesnego zapobiegania, dzięki której możliwe będzie znaczne ograniczenie różnic pomiędzy ofertami edukacyjnymi, a potrzebami rynku pracy44, zwiększenie odsetka osób kończących edukację na poziomie średnim i wyższym oraz ułatwienie zarówno podjęcia pracy, jak i powrotu na studia45. Rozwój tych usług jest również niezbędny z uwagi na konieczność zwiększenia liczby młodych osób, a w szczególności młodych kobiet, które wybierają dalsze studia i karierę w dziedzinie matematyki, nauk ścisłych i technicznych46. 5.2. Eliminacja obszarów nieefektywności Niezależnie od priorytetowych obszarów inwestowania wskazanych w Programie prac dotyczącym realizacji celów... , w poszczególnych krajach konieczne jest podjęcie decyzji inwestycyjnych uwzględniających specyficzną sytuację tych krajów. Jednym ze sposobów zwiększania skuteczności inwestycji na poziomie państw członkowskich UE jest bieżące identyfikowanie i eliminacja przypadków nieefektywnego wydatkowania środków. Zasoby, których to dotyczy, można zaoszczędzić i zainwestować bardziej celowo w inne obszary. W 43 Plan działań Komisji dotyczący umiejętności i mobilności, op. cit., punkt 8 44 Plan działań Komisji dotyczący umiejętności i mobilności, op. cit., punkt 1 45 Why Guidance matters (Dlaczego poradnictwo jest tak ważne), Uzasadnienie dokumentu roboczego OECD, 2002 46 Program prac dotyczący reralizacji przyszłych celów systemów edukacji, op. Cit., Cel 1.4. 20 poniższych akapitach przedstawiona jest lista powszechnych symptomów i możliwych przyczyn nieefektywnego wydatkowania środków. Wyższy niż przeciętny odsetek niepowodzeń w nauce i osób niekończących szkoły W Unii Europejskiej nadal około 30 % uczniów porzuca szkołę przed osiągnięciem wykształcenia na poziomie średnim (maturalnym), a w niektórych krajach odsetek osób porzucających kształcenie na poziomie wyższym przed jego ukończeniem jest również wysoki. Wyższy niż gdzie indziej odsetek osób doświadczających niepowodzeń w nauce lub przedwcześnie kończących edukację może być spowodowany zmuszaniem uczących się (lub ich rodziców) do zbyt wczesnego dokonania wyboru przyszłych ścieżek edukacyjnych. Sytuacja taka może wynikać bądz to z niedostatecznej elastyczności systemów, bądz z warunków socjo-ekonomicznych. Decyzje przedwczesne lub podejmowane na podstawie niedostatecznych informacji mogą powodować, że wyższy odsetek uczących się doświadcza niepowodzeń, przedwcześnie porzuca naukę lub wykazuje inne symptomy braku motywacji do nauki. W tym kontekście należy zwrócić uwagę na pośrednie koszty dopuszczenia do tego, aby różne opcje kształcenia zawodowego były postrzegane jako gorsza możliwość, zarówno na średnim jak i na wyższym szczeblu kształcenia. Taka sytuacja często zniekształca wybory dotyczące kierunku kształcenia, odciągając uczących się od studiów bardziej dla nich odpowiednich, na rzecz kierunków uważanych za bardziej prestiżowe lub bardziej odpowiadające stereotypowym wyobrażeniom na temat kobiet lub mężczyzn. Lepsze poradnictwo, dzięki któremu wyższy odsetek osób ukończy edukację, to oszczędność nakładów dokonywanych przez społeczeństwo, które można wykorzystać w bardziej produktywnych inwestycjach w obszarach takich, jak edukacja dla osób ze specjalnymi potrzebami lub regularna aktualizacja programów nauczania47. - Stosunkowo wysokie bezrobocie wśród absolwentów W bezrobociu absolwentów istotną rolę odgrywają ogólne czynniki ekonomiczne, jednak w pewnych krajach może ono być wyższe niż gdzie indziej, z powodu zbyt sztywnych programów nauczania lub programów, które jedynie częściowo odpowiadają potrzebom pracodawców. Rozwiązanie tego problemu może polegać na przeniesieniu funduszy do innych sektorów systemu edukacji lub na uzależnieniu dalszych inwestycji od poprawy adekwatności i elastyczności programów. Mogą również istnieć inne, bardziej ukryte przyczyny powodujące nieefektywne wykorzystanie zasobów i związane z tym koszty, np. systemy kształcenia otwarcie lub pośrednio utrwalające unikanie ryzyka i tłumiące ducha przedsiębiorczości48. - Niższy poziom osiągnięć Istnieje na ogół pozytywna korelacja pomiędzy poziomem inwestycji a poziomem osiągnięć, jednak nie we wszystkich krajach jest ona obserwowana. W niektórych przypadkach poziom osiągnięć (mierzony narzędziami takimi jak PISA czy IALS) jest niższy niż w innych krajach, w których poziom wydatków jest porównywalny lub nawet niższy. Sytuację taką może powodować szereg czynników, między innymi niska jakość kształcenia, niska jakość innych ofert edukacyjnych, brak zdolności rozwiązywania problemów specyficznych dla grup lub regionów defaworyzowanych, a także nieefektywna alokacja zasobów. - Nadmiernie wydłużony czas trwania kształcenia prowadzącego do uzyskania stopnia naukowego lub innych kwalifikacji 47 Plan działań Komisji dotyczący umiejętności i mobilności, op. cit., punkt 3 48 Przedsiębiorczość w Europie, Zielona Księga Komisji Europejskiej, 2002 21 Czas, jakiego potrzebują studenci w poszczególnych państwach członkowskich UE na uzyskanie określonego stopnia na poziomie wyższym, może się różnić nawet o 100 %. Aączny koszt wykształcenia jednego absolwenta jest bardzo zróżnicowany w UE, co może wyjaśniać znaczną część obserwowanych różnic w poziomie finansowania, tak w niektórych krajach, jak i instytucjach. W całej Europie poświęca się ostatnio wiele uwagi uznawalności kształcenia w trybie nieformalnym i incydentalnym, które jest postrzegane jako skuteczna inwestycja. Tym ważniejsze dla efektywnego wydatkowania funduszy staje się monitorowanie czasu trwania kształcenia. Uznawalność wspomnianych form kształcenia ułatwia realizację koncepcji uczenia się przez całe życie oraz zwiększa korzyści wynoszone z edukacji przez daną osobę, pracodawcę i społeczeństwo. Kiedy na uzyskanie kwalifikacji czy dyplomu potrzeba mniej czasu, organizatorzy różnych form kształcenia stają przed koniecznością stworzenia modułów bardziej dostosowanych do potrzeb, krótszych i bardziej ukierunkowanych, zaś osoba ucząca się musi finansować swoją naukę przez krótszy czas i krócej jest nieobecna w pracy, a ponadto zyskuje dodatkową motywację wynikającą ze świadomości, że na bazie dotychczasowych osiągnięć będzie mogła szybciej robić postępy. - Ślepe uliczki systemów edukacji Sytuacja ślepej uliczki w edukacji ma miejsce, gdy poszczególnym elementom składowym systemów edukacji brak elastyczności i drożności, a czasem również gdy brak porozumienia pomiędzy środowiskiem edukacyjnym i rynkiem pracy. W takich sytuacjach uczący się nie mają możliwości zmiany ścieżki edukacyjnej, nawet kiedy odkrywają, że są na ścieżce niewłaściwej, lub kiedy na pózniejszym etapie życia chcą ponownie podjąć kształcenie lub kształcić się na wyższym poziomie. Zazwyczaj wynika to z braku możliwości uznania wykształcenia uzyskanego wcześniej lub w trybie incydentalnym przez osoby starające się o podjęcie dalszej nauki, w szczególności kiedy zmieniają one ścieżkę edukacyjną, gdy zamierzają kontynuować kształcenie zawodowe lub podejmować naukę w placówkach edukacji dorosłych. Oczywiście istnieją również inne obszary, co do których zachodzi obawa o efektywne wydatkowanie środków. Dotyczy to na przykład Aktywnej Polityki Rynku Pracy i jej postulatu przekwalifikowania osób bezrobotnych i nieaktywnych zawodowo, tak aby mogły podjąć pracę. Badania sugerują, że niezbędnym warunkiem sukcesu jest połączenie kształcenia z innymi elementami, takimi jak doświadczenie w pracy, a także uwzględnianie zarówno cech danej osoby jak i warunków na rynku pracy. Ogólnie rzecz ujmując, większe inwestycje zwracają się jedynie wtedy, gdy towarzyszy im podwyższona jakość, zwiększony poziom adekwatności kształcenia do potrzeb uczących się, wyższa efektywność społeczna i ekonomiczna, wyższy stopień demokratyzacji i / lub większa dostępność. Zwiększanie inwestycji w nieadekwatne lub zbyt długie programy edukacyjne, bez wcześniejszego ich zreformowania, utrwala nieefektywność, zamiast ją eliminować. Efektywne inwestycje powinny stymulować i nagradzać jakość i innowacje w edukacji. Wymaga to starannego monitorowania nakładów i rezultatów na poziomie europejskim, krajowym i na szczeblu poszczególnych instytucji, przy czym szczególną uwagę należy zwracać na równość dostępu do kształcenia dla wszystkich grup społeczno-ekonomicznych i wiekowych, uwzględniając zróżnicowanie ich potrzeb edukacyjnych. 5.3. Efektywne zarządzanie zasobami Istnieje pozytywny związek pomiędzy decentralizacją edukacji (tzn. nie tyle samą dekoncentracją centralnej administracji, ale również możliwością zmieniania i adaptowania programów i metod nauczania oraz sposobu zarządzania) a wynikami. Ten związek staje się 22 coraz bardziej oczywisty w świetle rezultatów TIMSS i PISA. Znaczenie lokalnego zarządzania zasobami podkreślają same państwa członkowskie w swojej odpowiedzi na Memorandum Komisji na temat uczenia się przez całe życie. Jednak skuteczna decentralizacja wymaga nowych inwestycji w: (a) szkolenie lokalnych władz, administratorów szkół i nauczycieli w zakresie zarządzania zasobami i efektywnego ich wykorzystywania; (b) ustanowienie systemu zapewniania jakości, obejmującego wszystkie etapy edukacji, tzn. systemu promującego świadomość jakości w całym systemie kształcenia, w oparciu o zaufanie do podmiotów lokalnych działających zgodnie ze wspólnymi podstawowymi standardami jakości i w oparciu o autonomię tych podmiotów; w szczególności należy upewnić się, że przekazanie większej odpowiedzialności na szczebel lokalny / szkolny nie wpłynie negatywnie na sprawiedliwe traktowanie, uwzględnianie kwestii równości płci w głównym nurcie kształcenia oraz na motywację uczących się; oraz (c) przejrzyste standardy kwalifikacji, obejmujące kwalifikacje ogólne i zawodowe, dostosowane do potrzeb danego kraju, ale jednocześnie kompatybilne z podobnymi standardami na poziomie europejskim (por. rozdział 6 poniżej). Innym ważnym aspektem tego procesu jest zaangażowanie weń wszystkich właściwych podmiotów poprzez podejście partnerskie. W szczególności, rządy i partnerzy społeczni powinni zbadać możliwość stworzenia różnych typów publiczno prywatnego partnerstwa, w celu zmobilizowania większych zasobów ludzkich i finansowych49. W świetle polityki uczenia się przez całe życie, praca oparta na partnerstwie została określona jako czynnik o kluczowym znaczeniu dla motywacji, otwartości, adekwatności i jakości kształcenia50. Partnerstwa z udziałem właścicieli prywatnych zródeł finansowania mogą również potencjalnie zachęcać studentów, rodziny i personel edukacyjny do bardziej odpowiedzialnych zachowań, w ten sposób podnosząc ogólną efektywność wydatków. Nie może to jednak w żadnych okolicznościach ograniczać dostępu do kształcenia osobom z defaworyzowanych środowisk. Dla zwiększenia efektywności niezbędne jest również skoordynowanie działań poszczególnych ministerstw. Obniżenie barier istniejących na poziomie europejskim i krajowym pomiędzy ministerstwami odpowiedzialnymi za edukację, zatrudnienie, gospodarkę, badania, sprawy młodzieży, środowisko, zdrowie, etc. pozwoliłoby uniknąć powielania tej samej pracy i rozproszenia wysiłków i funduszy. Dzięki temu, reformy mogłyby przynieść lepsze rezultaty. Szczególnie wymowny przykład tego można znalezć w dziedzinie dostosowanego do indywidualnych potrzeb poradnictwa dla uczących się oraz pracujących i bezrobotnych przedstawicieli młodzieży i dorosłych, z których część znajduje się w trudnej sytuacji. Mimo, że chodzi o podobne zadania, często ta kluczowa działalność znajduje się w gestii różnych ministerstw, w zależności od tego, o którą grupę lub o jakie działania chodzi (studia, pierwsza praca, szkolenie dla rynku pracy, etc.). Taka fragmentacja często powoduje poważne trudności dla użytkowników i zmniejsza ogólną efektywność i skuteczność świadczonych usług. Efektywne inwestycje na rzecz społeczeństwa wiedzy wymagają również skoordynowania działań władz odpowiedzialnych za kształcenie oraz władz odpowiedzialnych za badania i innowacje, zgodnie z ambitnym blizniaczym celem przyjętym w Barcelonie, który mówi, że należy podnieść wydatki na badania i rozwój oraz zwiększyć udział biznesu w ich finansowaniu. Na poziomie europejskim również trwają wysiłki koordynacyjne w tym kierunku. Polegają one w szczególności na zintegrowanym 49 Finansowanie edukacji, Eurydice, 2002 50 Urzeczywistnianie europejskiego obszaru uczenia się przez całe życie, Komunikat Komisji Europejskiej, op. cit. 23 podejściu do wdrożenia Programu prac dotyczącego realizacji przyszłych celów systemów edukacji oraz innych stosownych polityk europejskich. Niezbędne jest także ustalenie krajowych i europejskich standardów edukacyjnych, dzięki którym każdy kraj będzie mógł porównać swoje osiągnięcia z osiągnięciami innych. Na drodze do realizacji ogólnego celu strategicznego ustalonego w Lizbonie oraz szczegółowych celów przyjętych dla europejskich systemów edukacji, mierzenie postępów ma kluczowe znaczenie51. 6. EFEKTYWNE INWESTYCJE MUSZ UWZGLDNIAĆ EUROPEJSKI KONTEKST Potrzeba reform w dziedzinie edukacji w poszczególnych krajach zależy od istniejących tam struktur, poziomu osiągnięć, mocnych i słabych stron danego kraju oraz kierunków jego polityki. Za reformy te odpowiadają państwa członkowskie i kraje kandydujące, zgodnie z zasadą subsydiarności. Stąd celem niniejszego rozdziału nie jest omawianie możliwych reform w poszczególnych krajach, lecz wykazanie, iż reformy te, mimo że podejmowane i realizowane na poziomie krajowym, muszą coraz bardziej uwzględniać wymiar europejski, który staje się aktualnie warunkiem ich efektywności. Znaczenie inwestowania w europejski wymiar edukacji zostało podkreślone w Komunikacie na temat uczenia się przez całe życie oraz w Planie działań dotyczącym umiejętności i mobilności, jak również w Programie prac dotyczącym realizacji przyszłych celów (w szczególności w celu 3.5). Ustanowienie jasnych i stabilnych celów na poziomie europejskim jest ponadto niezbędnym warunkiem sukcesu strategii inwestycyjnych w krajach kandydujących. Pozwala uniknąć niebezpieczeństwa zmienności celów, które może łatwo zniweczyć wyniki nawet bardzo hojnej polityki inwestycyjnej. Fakt, że wszystkie państwa członkowskie (obecne i nowe) wprowadzają zbieżne zmiany / reformy, których cele są wspólne dla wszystkich, może sam w sobie stać się potężnym czynnikiem motywacyjnym i integracyjnym. Tym większe jest zatem znaczenie włączenia państw kandydujących zarówno w Europejską Strategię Zatrudnienia jak i we wdrożenie Programu prac dotyczącego realizacji przyszłych celów... zgodnie z tym, co ustalili ministrowie edukacji w Bratysławie w czerwcu 2002. 6.1. Reformy krajowe a europejski obszar wiedzy W miarę jak postępuje integracja Europy, inwestycje w edukację zyskują coraz istotniejszy wymiar europejski. Inwestycje i reformy będą znacznie mniej efektywne, jeśli będą brać pod uwagę wyłącznie krajowe i regionalne potrzeby, bez uwzględniania wymiaru europejskiego, natomiast, w kontekście europejskiego obszaru edukacyjnego, ich skuteczność może być znacznie wyższa. Kryteria oceny jakości i adekwatności programów kształcenia oraz instytucji muszą być kompatybilne na poziomie europejskim i muszą przyczynić się do podniesienia Europy do rangi światowego lidera w tych obszarach. Innymi słowy, inwestycje i reformy muszą być podejmowane w sposób pozwalający na uzyskanie niezbędnego stopnia zbieżności (z jednoczesnym zachowaniem możliwie jak największej różnorodności), zgodnie z komunikatem przekazanym przez ministrów edukacji w założeniach do Programu prac dotyczącego realizacji przyszłych celów 52. Takie skoordynowane działanie może potencjalnie wytworzyć dodatkową wartość europejską, wynikającą ze współpracy 51 Europejskie standardy kształcenia: kontynuacja postanowień posiedzenia Rady Europejskiej w Lizbonie, op. cit. 52 Program prac dotyczący realizacji przyszłych celów systemów edukacji, op. cit. (wstęp) 24 międzynarodowej w całej Europie, tak w szkolnictwie wyższym, jak i edukacji dorosłych, ustawicznym kształceniu zawodowym oraz w innych obszarach polityki, np. w obszarze zatrudnienia czy rozwoju regionalnego. Reformy takie mają również kluczowe znaczenie dla wzrostu gospodarczego i polityki zatrudnienia oraz dla efektywności inwestycji Europejskiego Banku Inwestycyjnego i Funduszy Strukturalnych, tzn. dla ogólnej realizacji celu wyznaczonego w Lizbonie. 6.2. Inwestowanie w aktualizację programów nauczania, zapewnienie jakości kształcenia i szkolenia oraz uznawalności kwalifikacji w kontekście europejskiego obszaru wiedzy W związku z tworzeniem się społeczeństwa wiedzy, najbardziej fundamentalną potrzebą reform w edukacji jest potrzeba aktualizacji programów nauczania w kształceniu ogólnym, zawodowym, wyższym i kształceniu dorosłych, czyli innymi słowy w całym spektrum form uczenia się przez całe życie. Taka aktualizacja musi uwzględniać: priorytety nadane umiejętnościom podstawowym, dywersyfikację ścieżek i metod kształcenia, tak by odpowiadały różnym kategoriom uczących się; efektywne wykorzystanie technologii informacyjno komunikacyjnych w uczeniu się i nauczaniu; promocję trwałej możliwości zatrudnienia dla kobiet i mężczyzn; włączenie wymiaru europejskiego do wszystkich ofert edukacyjnych, między innymi poprzez efektywne nauczanie języków obcych oraz umożliwienie studentom i stażystom podjęcia części nauki w innym kraju; a także większą elastyczność przy opracowywaniu ofert szkoleniowych i większą komplementarność różnych ścieżek kształcenia. Taka wielowymiarowa odnowa programów edukacyjnych stanowi rdzeń Programu prac dotyczącego realizacji przyszłych celów (por. rozdział 5.1). Jest ona także podstawowym wymogiem w Procesie Bolońskim dotyczącym szkolnictwa wyższego oraz w nowoprzyjętej rezolucji nt. zwiększenia współpracy w obszarze kształcenia zawodowego (Deklaracja Kopenhaska)53. W obu przypadkach kontakty pomiędzy środowiskami edukacji i pracy (organizacje zawodowe, pracodawcy, jednostki badawcze, etc.) mogą przyczynić się do opracowania lepszych programów kształcenia i stanowić dla podmiotów prywatnych zachętę do wnoszenia wkładu w finansowanie edukacji. Kwestia aktualizacji programów nauczania dotyczy wszystkich krajów, ale dla szeregu krajów kandydujących jest ona szczególnie ważna i pilna, ponieważ istnieje tam ryzyko, że w przypadku, gdy reforma programów nauczania będzie nadal opózniana, fundusze mogą trafić do niewłaściwych, nieefektywnych części systemów edukacyjnych. Z reformą programów nauczania wiąże się problem zapewnienia jakości. Nie wszystkie inwestycje w zapewnienie jakości przyniosą zyski. Będzie tak wyłącznie tam, gdzie najwyższy priorytet nada się reformie programów nauczania, odzwierciedlającej potrzeby gospodarki i społeczeństwa, i tam, gdzie w pełni rozumie się potrzebę wdrożenia takich mechanizmów zapewnienia jakości, które wzbudzą zaufanie również poza granicami kraju. Jakość w perspektywie europejskiej nie może zostać narzucona przez ustawę czy władze. Istnieje tylko tam, gdzie jest jako taka postrzegana przez innych (użytkowników, pracodawców, inne instytucje, inne kraje). Stąd głównym imperatywem dla systemów zapewnienia jakości, tworzonych na poziomie krajowym, powinno być uczynienie ich adekwatnymi i wiarygodnymi (np. poprzez włączanie osób zainteresowanych wynikami ich działania i osób spoza kraju w skład organów zapewniania jakości) oraz kompatybilnymi z innymi systemami funkcjonującymi gdzie indziej w Europie. Te aspekty mają fundamentalne znaczenie dla przyszłego rozwoju edukacji na poziomie wyższym (co podkreśla Proces Boloński) oraz kształcenia zawodowego (co podkreślają działania zainicjowane przez Forum 53 Rezolucja Rady nt. promowania lepszej współpracy w dziedzinie kształcenia zawodowego (VET), Dokument 14343-2002 oraz Deklaracja Kopenhaska europejskich Ministerstw odpowiedzialnych za VET i Komisji Europejskiej z dnia 30 listopada 2002. 25 Jakości i Deklaracja Kopenhaska). W obu tych obszarach potrzebne są wspólne podstawowe kryteria jakości sformułowane na poziomie europejskim, które zagwarantują przejrzystość, porównywalność i kompatybilność. Prace w tym kierunku już się rozpoczęły, ale należy je zintensyfikować i przyspieszyć. Dla osiągnięcia większej efektywności inwestowania w edukację w Europie, oraz ukończenia budowy europejskiego rynku pracy, niezbędne są stopniowe zmiany w zakresie uznawalności kwalifikacji i kompetencji nabywanych w dowolnym miejscu w Unii Europejskiej. Na posiedzeniu w Barcelonie w marcu 2002 roku, Rada Europejska z zadowoleniem przyjęła Plan Działań Komisji, którego celem jest wyeliminowanie barier istniejących wewnątrz europejskiego rynku pracy do 2005 roku, włączając w to również bariery wynikające z nieuznawalności formalnych kwalifikacji i wykształcenia uzyskiwanego w trybie nieformalnym. Mimo, iż w tym obszarze podjęto istotne kroki polityczne (np. Dyrektywy nt. uznawalności kwalifikacji zawodowych, Plan Działań Komisji dotyczący umiejętności i mobilności oraz Plan Działań dla mobilności przyjęty przez nicejskie posiedzenie Rady Europejskiej) oraz wdrożono liczne instrumenty mające wspierać tę politykę (europejskie curriculum vitae, EuroPass, system punktów kredytowych ECTS, NARIC, Suplement do dyplomu), postępy są dużo wolniejsze niż oczekiwano. Powolne i zbiurokratyzowane procesy uznawania kwalifikacji, obowiązujące w wielu krajach i w wielu instytucjach, pozostają największą przeszkodą na drodze do stworzenia płynnego i efektywnego europejskiego rynku pracy oraz perspektyw na zatrudnienie w dowolnej części Europy dla posiadaczy tych kwalifikacji54. Bez przejrzystego, przyjaznego i przewidywalnego systemu uznawania stopni naukowych i kwalifikacji, funkcjonującego ponad wewnętrznymi granicami w obecnej i w rozszerzonej Unii Europejskiej, nie może istnieć ani europejski obszar wiedzy, ani europejski rynek pracy. Dla zapewnienia efektywności inwestowania w edukację i dla postępów na drodze do realizacji wyznaczonego w Lizbonie celu strategicznego, niezbędne jest podjęcie w powyższych obszarach stanowczych decyzji opartych na jasnych priorytetach. W czasie, gdy integracja rynków pracy i gospodarek postępuje w coraz szybszym tempie, nie można pozwolić, by edukacja pozostawała w tyle. Co więcej, europejscy studenci i stażyści są coraz bardziej świadomi tych potrzeb i prawa do studiów dających kwalifikacje, które można skutecznie wykorzystać w całej UE. Instytucje i krajowe organy akredytacyjne będą coraz częściej zmuszone do szukania sposobów nadawania takich właśnie kwalifikacji, a te z nich, które tego nie zrobią, będą ryzykować karanie własnych obywateli przez ograniczenie ich szans w europejskiej gospodarce i w europejskim społeczeństwie wiedzy. 6.3. Podnoszenie wartości europejskiego wykształcenia na świecie Aby uczynić Europę światowym liderem w zakresie jakości i atrakcyjności programów nauczania oraz poziomu funkcjonowania instytucji edukacyjnych, konieczne jest podjęcie określonych działań i inwestycji. Jest to wyjątkowo ambitny cel dla Unii Europejskiej w jej obecnym kształcie, a tym bardziej dla Unii rozszerzonej. Inicjatywy, takie jak Erasmus - World oraz wprowadzenie wspólnej polityki wizowej dla studentów i stażystów spoza UE, w połączeniu z podobnymi działaniami w dziedzinie badań, mogą poprawić światowy wizerunek Europy i uczynić ją atrakcyjnym miejscem dla studentów, naukowców i badaczy. Jednak trwałe sukcesy w tej dziedzinie będą zależeć od aktualizacji programów nauczania, ustanowienia zrozumiałych i spójnych standardów kwalifikacji oraz promowania 54 Plan działań Komisji dotyczący umiejętności i mobilności, op. cit., punkty 10, 15, 19 i 20 26 europejskich instytucji i stopni naukowych na całym świecie55. Oczywiście, dopóki Europejczycy sami nie zaczną wzajemnie uznawać swoich stopni naukowych, małe jest prawdopodobieństwo, że europejskie tytuły i stopnie naukowe będą lepiej przyjmowane na całym świecie i że świat zacznie widzieć Europę jako lidera w tej dziedzinie. 7. WNIOSEK: PILNA POTRZEBA PODJCIA ZDECYDOWANYCH DZIAAAC Cele polityczne wyznaczone przez szefów państw i rządów wskazują, że oczekiwania wobec edukacji są bardzo wysokie. Są one w pełni uzasadnione w świetle roli, jaką edukacja odgrywa w realizacji ustalonego w Lizbonie strategicznego celu, co wyraznie uznała Rada Europejska. Cele wyznaczone w Lizbonie oraz uzgodniony program ich realizacji w systemach edukacji europejskiej nabrały obecnie znacznie większej wagi niż kiedykolwiek wcześniej. Celem niniejszego Komunikatu nie jest wyznaczenie działań, które należy podjąć w poszczególnych krajach, a zasygnalizowanie ważnych problemów, które z pewnością mają różną wagę w poszczególnych krajach. Główna odpowiedzialność za zrealizowanie uzgodnionych celów spoczywa na władzach edukacyjnych w obecnych i przyszłych państwach członkowskich. Oczywiste jest to, że jeżeli regiony i kraje nie zwiększą inwestycji w zasoby ludzkie i nie uczynią ich bardziej efektywnymi, staną w obliczu spadku siły ekonomicznej i społecznej całej Europy. W związku z tym, Komisja podkreśla fundamentalną rolę realizacji uzgodnionych celów oraz polityki inwestycyjnej pozwalającej na kierowanie dostatecznych funduszy w te obszary, w których najlepiej przyczynią się do realizacji celów ustalonych na krajowym i europejskim poziomie. Osiągnięcie tych celów będzie trudniejsze niż początkowo sądzono, z uwagi na wzrost ambicji Europy, silniejszą konkurencję stworzoną poprzez zwiększone inwestycje w rozwijające się obszary wiedzy w innych regionach świata oraz wyzwania związane z demografią i rozszerzeniem Unii. Mając na uwadze te wyzwania oraz bieżące sygnały o stosunkowo powolnym rozpoczęciu działań, Komisja obawia się, że cel, jakim są zwiększone i bardziej efektywne inwestycje w edukację, może nie zostać osiągnięty do 2010 roku: a z uwagi na to, że edukacja ma zasadniczy wkład w pozostałe obszary polityki, może to poważnie zagrozić realizacji ogólnego celu UE wyznaczonego w Lizbonie. Aby tego uniknąć, Komisja apeluje do państw członkowskich i krajów kandydujących, aby - w zależności od specyficznej sytuacji w poszczególnych krajach: - dokonały ogólnego przeglądu inwestycji publicznych oraz inwestycji w ważne sektory systemu edukacyjnego, zwiększając inwestycje w ukierunkowany sposób tam, gdzie jest to niezbędne, również przez przeniesienie istniejących już inwestycji w obszar rozwoju zasobów ludzkich w całym cyklu życiowym. W rozszerzonej Unii Europejskiej będzie to miało zasadnicze znaczenie dla zapewnienia jakości, sprawiedliwego traktowania, spójności społecznej i równowagi regionalnej (w zakresie wzrostu gospodarczego i zatrudnienia), czyli celów wyznaczonych we wnioskach z Lizbony, Programie prac dotyczącym realizacji przyszłych celów systemów edukacji (i polityce uczenia się przez całe życie), Europejskiej Strategii Zatrudnienia i strategii zapobiegania marginalizacji społecznej oraz w europejskim modelu społecznym . 55 Globalizacja kształcenia: Zalecenia dotyczące spójnej odpowiedzi UE, raport przygotowany przez Stowarzyszenie Współpracy Akademickiej (ACA) dla Komisji Europejskiej, DG EAC, wrzesień 2000 27 - wdrożyły politykę i mechanizmy, które przyciągną więcej prywatnych inwestycji w edukację, stanowiących uzupełnienie, a nie środek zastępczy w stosunku do niezbędnych wydatków publicznych. Powinno to być skoordynowane z podobnymi wysiłkami w dziedzinie badań i rozwoju, zgodnie z celem przyjętym w Barcelonie, przewidującym zwiększenie łącznych wydatków na badania i rozwój oraz spowodowanie tego, by 2/3 z nich było finansowane przez biznes. Osiągnięcie takiego stanu będzie wymagało partnerskiego podejścia i działań ze strony wszystkich stosownych podmiotów: osób, przedsiębiorstw, partnerów społecznych i władz publicznych. Państwo ponosi odpowiedzialność za przeciwdziałanie sytuacjom niedofinansowania, które mogą negatywnie wpłynąć nie tylko na jakość i atrakcyjność jego własnych systemów edukacji, ale także na realizację wewnętrznych celów UE i jej konkurencyjność na arenie międzynarodowej. - ukierunkowały inwestycje na długofalową efektywność systemów edukacyjnych, tzn. skoncentrowały finansowanie na obszarach, w których z dużym prawdopodobieństwem przyniesie ono największy wzrost jakości, adekwatności, wydajności i dostępności do edukacji. Wymaga to przyjrzenia się aktualnej praktyce rozdzielania środków i zarządzania nimi. Należy zidentyfikować miejsca, gdzie bieżące wydatki nie przynoszą efektów i oszacować wszystkie koszty. Krokiem nieodzownym dla każdego kraju jest wprowadzenie krajowych i europejskich standardów, dzięki którym kraj taki będzie mógł ocenić swoje osiągnięcia w porównaniu z osiągnięciami innych, i które odegrają kluczową rolę w mierzeniu postępów realizacji ogólnego celu strategicznego wyznaczonego w Lizbonie, oraz szczegółowych celów przyjętych dla europejskich systemów edukacyjnych. - tworzyły warunki dla optymalizowania efektywności inwestycji poprzez aktualizację programów, zapewnienie jakości i uznawalność kwalifikacji, co jest szczególnie wymagane w świetle nowej sytuacji w Europie, zarówno na polu edukacji, jak i zatrudnienia. Reformy i inwestycje pomyślane i wdrażane wyłącznie w kontekście krajowym, z pominięciem szerszych kwestii europejskich, nie zrealizują w pełni swojego potencjału. Instytucje i systemy, które nie dostrzegą, że uczący się potrzebują i żądają takich kwalifikacji, które można wykorzystywać w całej Europie, zmniejszą szansę swoich własnych obywateli i zredukują efektywność własnych inwestycji. Jak wykazano w niniejszym dokumencie, optymalne wykorzystywanie zasobów (cel 1.5.) będzie mieć kluczowe znaczenie dla umożliwienia edukacji osiągnięcia jej celów i odegrania kluczowej roli w Europejskiej Strategii Zatrudnienia i Włączania do Społeczeństwa / Zapobiegania Marginalizacji Społecznej, oraz dla realizacji podstawowego założenia wyznaczonego w Lizbonie. Komisja pragnie omówić te sprawy z państwami członkowskimi i krajami kandydującymi oraz zachęca je do przyjrzenia się narodowym politykom inwestycyjnym i podejmowanym zmianom w systemach edukacji, jako fundamentalnym czynnikom determinującym pomyślną przyszłość w rozszerzonej Unii Europejskiej oraz w przyszłości - sukces Europy w świecie. 28 ZAACZNIK Tabela 1: Wydatki publiczne na edukację Wydatki publiczne na edukację jako odsetek PKB 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 EU 5.2i 5.2i 5.1i 5.0i 5.0i 5.1i (:) B 5.0i 5.0i 4.9i 5.2 5.5I (:) (:) DK 7.7 8.1 7.9 8.2 8.0I (:) (:) D 4.7 4.8 4.7 4.7 4.7 (:) (:) EL 2.9 3.1 3.4 3.5 3.7 3.5e 3.5e E 4.7 4.7 4.5 4.5 4.5 4.5e 4.4e F 6.0i 5.9i 6.0i 5.9i 5.9i 5.8e 5.7e IRL 5.5 5.3 5.2 4.9 4.6 4.5e (:) I 4.9 4.9 4.6 4.6 4.5 4.6e 4.5e L 4.3 4.0 4.1 (:) (:) (:) (:) NL 5.0 5.0 4.8 4.9 4.8 4.9e 4.9e A 6.5 6.4 6.3 6.3 6.3 (:) (:) P 5.4 5.5 5.6 5.6 5.7 (:) (:) FIN 6.9 7.0 6.5 6.2 6.2 6.0e (:) S 7.5 7.6 7.9 8.0 7.7 8.4e 8.3e UK 5.0i 4.8i 4.7i 4.6i 4.6i 4.9e (:) USA 4.9 : 5.2 5.0 4.9 : : JAP 3.5 : 3.5 3.5 3.5 : : Dane za rok 1999 dla wybranych krajów kandydujących BG CZ EE CY LV LT HU MT PL RO SK 3.8 4.4 7.4 5.7 6.3 6.5 4.7 4.7 5.2 3.4 4.3 yródło: Eurostat, dane dotyczące USA i Japonii: OECD e = dane za rok 2000 i 2001 są szacunkowe i = patrz przypisy (:) = Brak danych Kraje kandydujące: prezentowane są tylko te kraje, dla których dane były dostępne B: tylko Wspólnota Flamandzka dla lat 1995-1997 FR: wydatki na edukację z wyłączeniem OD's (Departamentów Zamorskich). K: dane szacunkowe, oparte na danych dla brytyjskich lat finansowych, to znaczy od 1 kwietnia od 31 marca 29 Tabela 2: Wydatki niepubliczne na edukację Wydatki niepubliczne na instytucje Wydatki firm na zawodowe kształcenie edukacyjne ustawiczne jako % PKB jako % kosztów pracy 1995 1999 1993 1999 EU 0.6 0.7 EU 1.6 2.3 B : 0.3i B 1.4 1.6 DK 0.3i 0.3i DK 1.3 3.0 D 1.3 1.2 D 1.2 1.5 EL : 0.3i EL 1.1 0.9 E 1.0 0.9 E 1.0 1.5 F 0.4 0.4 F 2.0 2.4 IRL 0.5 0.4 IRL 1.5 2.4 I 0.1 0.4 I 0.8 1.7 L : : L 1.3 1.9 NL : 0.4 NL 1.8 2.8 A 0.3i 0.3i A : 1.3 P 0.0i 0.1i P 0.7 1.2 FIN : 0.1 FIN : 2.4 S 0.1 0.2 S : 2.8 UK 0.2 0.7 UK 2.7 3.6 USA 1.7 1.6 USA : : JAP 1.2 1.1 JAP : : Dane dotyczące wydatków firm na zawodowe kształcenie ustawiczne dla wybranych krajów kandydujących (i), % kosztów pracy, 1999 BG CZ EE LV LT HU PL RO SI 1.0 1.9 1.8 1.1 0.8 1.2 0.8 0.5 1.3 yródło: Wydatki niepubliczne na instytucje edukacyjne: OECD (Education at a Glance 2002) Wydatki firm na zawodowe kształcenie ustawiczne: Eurostat i = patrz przypis A, B, EL, P: Subsydia publiczne dla gospodarstw włączone w wydatki niepubliczne Kraje kandydujące: prezentowane są tylko te kraje, dla których dane były dostępne 30 Tabela 3: Całkowite wydatki na ucznia/studenta wg poziomów edukacji, 1999 w tysiącach dolarów US przeliczonych przy użyciu siły nabywczej pieniądza (PPS) Szkolnictwo Szkolnictwo średnie Szkolnictwo wyższe podstawowe (ISCED 2-4) (ISCED 5-6) (ISCED 1) EU 4.1 6.2 8.5 B 4.0 6.4 9.7 DK 6.7 7.6 10.7 D 3.8 6.6 10.4 EL 2.2 2.9 4.3 E 3.6 4.9 5.7 F 4.1 7.2 7.9 IRL 3.0 4.4 9.7 I 5.4 6.5 7.6 L : : : NL 4.2 5.7 12.3 A 6.6 8.5 12.1 P 3.5 5.2 4.8 FIN 4.1 5.9 8.1 S 5.7 5.9 14.2 UK 3.6 5.6 9.6 USA 6.6 8.2 19.2 JAP 5.2 6.0 10.3 yródło: OECD Holandia: Wyłącznie instytucje publiczne i prywatne zależne od budżetu centralnego Grecja, Włochy: Wyłącznie instytucje publiczne USA: Wyłącznie instytucje publiczne i niezależne prywatne Austria: Dane dotyczące uczniów za rok 1998/99 Dane dla wybranych krajów kandydujących: Czechy 1.8 3.4 5.7 Węgry 2.2 2.4 5.9 Polska 1.9 1.6 3.9 Słowacja : 2.2 5.3 31 Tabela 4: Wydatki na szkolnictwo wyższe ze zródeł publicznych i niepublicznych jako % PKB 1995 1999 razem razem publiczne niepubliczne EU 1.1 1.1 1.0 0.2 B : 1.3 : : DK 1.6 1.6 1.5 < 0.1 D 1.1 1.1 1.0 0.1 EL 0.7 1.0 1.0 < 0.1 E 1.0 1.1 0.9 0.3 F 1.1 1.1 0.0 0.1 IRL 1.3 1.4 1.1 0.3 I 0.8 0.8 0.7 0.1 L : : : : NL 1.2 1.3 1.0 0.3 A 1.5 1.5 1.4 < 0.1 P 0.9 1.1 1.0 0.1 FIN 1.9 1.8 1.8 < 0.1 S 1.6 1.7 1.5 0.2 UK 1.2 1.1 0.8 0.3 USA : 2.3i 1.1i 1.2i JAP 1.0i 1.0i 0.5i 0.6i yródło: OECD i = patrz przypisy Z powodu zaokrągleń wydatki publiczne i niepubliczne nie zawsze dają w wyniku dodawania sumę podaną w kategorii razem USA, Japonia: szkolnictwo policealne włączone w szkolnictwo wyższe Dane dla wybranych krajów kandydujących, razem, 1999: Czechy 0,9 Węgry 1,1 Polska 1,0 Słowacja 1,1 32 Tabela 5: Uczenie się przez całe życie udział dorosłych w edukacji Ludność w wieku od 25 do 64 lat odsetek osób, które uczestniczyły w odsetek osób biorących udział w jakimkolwiek szkoleniu w czasie 4 tygodni formach kształcenia poprzedzających badanie ustawicznego w ciągu roku w % w % 1996 1999 2000 2001 Rok Kształcenie Całe badania związane z kształcenie wykonywanym ustawiczne zawodem EU 5.7e 8.2 8.5e 8.4e : : B 2.9 6.9 6.8 7.3 95/96 14 22 DK 18.0 19.8 20.8 17.8 98/99 49 56 D 5.7 5.5 5.2 5.2 2000 29 42 EL 0.9 1.2 1.1 1.4 : : E 4.4 5.1 5.1 4.9 : : F 2.7 2.6 2.8 2.7 : : IRL 4.8 : : : 95/96 16 22 I 4.4 5.5 5.5 5.1 98/99 16 22 L 2.9 5.3 4.8 5.3 : : NL 12.5 13.6 15.6 16.3 94/95 24 36 A 7.9 9.1 8.3 8.2 : : P 3.4 3.2 3.3 3.3 98/99 : 13 FIN 16.3 17.6 19.6 19.3 2000 43 55 S 26.5 25.8 21.6 17.5 94/95 : 54 UK : 19.2 21.1 21.7 95/96 40 45 USA : : : : 2001 40 51 yródło: Odsetek osób, które uczestniczyły w jakimkolwiek szkoleniu w czasie 4 tygodni poprzedzających badanie: Eurostat: Odsetek osób biorących udział w formach kształcenia ustawicznego w ciągu 1 roku: OECD (:) = Brak danych e = dane szacunkowe 33 Tabela 6: Zmiany w populacji młodzieży ( w milionach) w Unii Europejskiej , 1975-2000 0-9 lat 10-19 lat 20-29 lat 0-29 lat 1975 54.2 55.6 50.5 160.4 1980 48.5 58.0 52.2 158.8 1985 44.7 54.9 55.8 155.4 1990 43.6 49.1 58.4 151.1 1995 42.9 46.0 56.6 145.4 2000 41.4 44.9 51.0 137.2 Przewidywania 2005 40.1 43.9 46.7 130.7 2010 39.2 42.4 45.3 126.9 yródło: Eurostat, przewidywania dla UE w oparciu o dane Eurostatu dla 14 krajów UE Tabela 7: Zmiany w populacji uczniów i studentów ( w milionach) w UE,1996-2000 Uczniowie i studenci Szkolnictwo Szkolnictwo wyższe razem podstawowe i średnie 1996 83.5 71.6 11.9 1997 83.4 71.1 12.3 1998 83.7 71.4 12.3 1999 85.1 72.6 12.5 2000 85.1 72.5 12.6 yródło: Eurostat 34