Ius- prawo ludzkie, wykroczenie przeciw temu prawo INIURIA
Fas- prawo boskie, wykroczenie NEFAS
Ius- prawo podmiotowe
Zasada personalności prawa
Każdy podlegał prawu państwa, którego był obywatelem, niezależnie od tego, gdzie się znajdował; przeciwieństwo zasady terytorialności
IUS
publicum
privatum
Civile własne prawo społeczeństwa (civitas), obowiązywało tylko obywateli rzymskich, może się opierać na ius naturale lub ius gentium, ale nie podlega im w pełni
Naturale
Gentium prawo, którym posługują się wszystkie narody, wywodzące się z naturalis ratio, część prawa naturalnego, lecz istniejąca jedynie dla ludzi, opiera się na słuszności(aequitas), sprawiedliwości (iustitia) i dobrej wierze (bona fides). Początkowo regulowało kontakty z peregrynami, potem także między obywatelami rzymskimi. (np. obowiązek posłuszeństwa wobec rodziców, obrona konieczna, własność wytyczanie granic)
Peregryn- obywatel nierzymski
Ius honorarium- prawo stanowione przez urzędników (pretor urbanus [pretor miejski] i praaetor peregrinus ok. 242 r. p.n.e urząd powołany po rozwoju Rzymu[pretor ds. peregrynów], aediles curules [edyl kurulny], namiestnicy prowincji i kwestorzy). Urzędnicy ci w edykcie ogłaszani program swojego działania w tym określali przypadki, w których będą udzielać ochrony prawnej i zasady udzielania tej ochrony). Nie jest odrębne od ius civile i ius gentium. Regulacja obrotu handlowego, odegrało ogromną rolę w budowaniu prawa rzymskiego. W II w. n.e. edykt został skodyfikowany przez Salviusa Julianusa (edictum perpetuum). Ma wspierać, uzupełniać lub poprawiać ius civile, samo ius honorarium jest bowiem żywym głosem ius civile (viva vox ius civilis).
Wspomaganie np. potwierdzanie ochrony istniejącej już w ius civile poprzez przyznanie alternatywnej skargi pretorskiej
Uzupełnianie (suplere) np. objęcie ochroną nowego stanu prawnego (posiadanie, własność bonitarna[własność pretorską] odwrotność EMANTIPATIO-5 świadków, waga) traditio. Związane z rozwojem społeczeństwa, spowodowane odstawaniem ius civile od rzeczywistości.
Korygowanie wprowadzenie odmiennego rozwiązania niż rozwiązanie już istniejącego w ius civile, ale bez uchylenie rozwiązania z ius civile.
W 212 r.n.e. cesarz Karakalla nadał obywatelstwo wszystkim mieszkańcom imperium co spowodowało, iż nie było żadnej różnicy między ius civile, ius gentium i ius honorarium.
Okres prawa archaicznego (753 r. pne- 264 r. pne, zakończony gwałtownym rozwojem Rzymu)
Zwyczaj- kształtuje się w wyniku ciągłości i niezmienności jakiegoś postępowania, staje się prawem, gdy jest uznawany za konieczny
Problem co do interpretacji norm prawa zwyczajowego sprawia, że pojawia się idea kodyfikacji owego prawa (np. Ustawa XII tablic)
Leges regiae- ustawy królewskie
Leges- ustawy uchwalane na comitia curatia (zgromadzeniach ludowych), dotyczyły wszystkich obywateli)
Leges rogatae- uchwalane w zwykłym trybie ustawodawczym
Leges datae- wydawane przez władzę wykonawczą upoważnianą przez zgromadzenie
Plebiscitia- uchwały wydawane na Concilia plebis (zgromadzeniach plebejskich), początkowo dotyczyło tylko plebejuszy, od lex Hortensia (287 r. p.n.e) zrównanie z leges
Rozwój nauki prawa poprzez interpretację przepisów ustawy XII Tablic, zajmowali się tym pontyfikowie od poł. III w.p.n.e. zaczyna się proces sekularyzacji nauki prawa (Tiberius Coruncanius-pierwszy najwyższy kapłan wywodzący się z plebsu, publicznie nauczał prawa XII tablic)
Emantipatio
USTAWA XII TABLIC (451-450 r. pne)
Pierwsza znana oryginalna kodyfikacja prawa
Brak podziału na prawo, publiczne i prywatne, karne i cywilne
Formalizm
Przepisy bardzo kazuistyczne
Elementy prawa sakralnego, wierzeń i przesądów (surowo karane przestępstwa związane z rolnictwem)
Karane nieadekwatne do czynów
Sankcje pozaprawne (`niech będzie przeklęty')
Tablice I, II, III - prawo procesowe (np. Jeżeli go wezwano niech idzie- Sin In ius vacat ito)
Tablice IV i część V - organizacja wewnętrzna rodziny rzymskiej (np. ojciec nie może sprzedać syna więcej niż 3 razy)
Część tablicy V - spadkobranie (np. zasady dziedziczenia testamentowego)
Tablica VI stosunki gospodarcze między rodzinami rzymskimi (np. obowiązek wykonywania oświadczeń złożonych uroczyście podczas aktu mancypacji)
Tablica VII - prawa sąsiedzkie (np. zakaz zmiany biegu wody deszczowej na niekorzyść sąsiada)
Tablica VIII - przestępstwa naruszające prawa obywatela rzymskiego (np. kara 25 asów za obrazę wolnego obywatela)
Tablice IX i X - prawa sakralne i publiczne (np. zakaz pochówku i spalania zwłok na terenie Rzymu)
Tablice XI i XII - różne przepisy
Okres prawa przedklasycznego (264 r. pne- 27 r. ne)
Zwyczaj
Leges
Edykty urzędników (pretorów, namiestników prowincji, edyli kurulnych i kwestorów)- adiuvare, supplere, corrigere; 130 r. skodyfikowanie edyktu- koniec ius honorarium
Rozwój świeckiej jurysprudencji, prawnicy nazywani przez jurystów klasycznych veteres (Quintus Mucius Scaevola, Servius Sulpicius Rufus [opracowanie nowego kontraktu spółki- jeśli jeden ze wspólników wkłada kapitał, a drugi pracę, to drugi nie uczestniczy w podziale strat, ale uczestniczy w podziale zysków -magna questio], Aquilius Gallus), ich działalność polegała na cavere (układanie formularzy aktów prawnych), agere (udzielanie pomocy stronom w procesie), respondere (udzielanie odpowiedzi na pytania prawne). Jurysprudencja nie jest źródłem prawa, jedynie wspiera to, co robili urzędnicy.
Za twórcę świeckiej jurysprudencji uważany jest Sextus Aelius Catus, autor Tripertita (teksty ustawy XII Tablic i interpretacja formuły legis actiones)
Okres prawa klasycznego (27 r. ne- 284 r. ne- koniec okresu republikańskiego, początek pryncypatu)
Leges- zanikają w I w.n.e.
Edicta- do 130 rne (edictum perpeetum)
Senatus consulta (uchwały senatu)
Constitutiones (konstytucje cesarskie):
Edicta- skierowane do ogółu ad kwestii administracyjnych
Mandata- instrukcje dla urzędników
Decreta- wyroki sądu cesarskiego (cognitio extra ordinem)
Rescripta- odpowiedzi na zapytania prawne
Opinie prawników mających ius publicae respondendi ex auctoritatis principis (prawo udzielania odpowiedzi na pytania prawne pod autorytetem cesarza). Jurysprudencja jako źródło prawa.
Okres największego rozwoju prawa rzymskiego głównie dzięki rozkwitowi jurysprudencji. Juryści zajmuję się interpretacją prawa, pracują w kancelarii cesarza a jednocześnie zajmują się działalnością naukową, Pisza komentarze do prawa cywilnego (libri ab Sabinum), do edyktu (ad edictum), do obu działów prawa (digesta), podręczniki (institutiones), rozprawy naukowe (questiones-pytania i odpowiedzi, disputationes-rozważania), responsa, epistulae-listy. Najsłynniejsi juryści klasyczni to : Celsus, Iulianus, Pomponius, Gaius, Papinianus, Ulpianus, Paulus, Modestinus. Ich dzieła nie zachowaly się, znamy ich fragmenty z Digestów justyniańskich. Wyjątkiem są Institiutiones Gaiusa.
Szkoła sabinianów- szkoła prawa natury i prokulianów- pozytywiści prawniczy (istniały małe różnice między nimi)
Okres prawa poklasycznego (284 r.ne- 565)
Konstytucje cesarskie nazywane leges- główne źródło prawa
Próba kodyfikacji leges, najpierw nieoficjalnie (Codex Gregorianus z 293 r.ne i Kodex Hermogenianus z 295 rne) potem oficjalnie Codex Theodasianus z 438 r.ne
Próby uporządkowania ius tzw. ustawy o cytowaniu, stanowiące wskazówki dla sędziego w jaki sposób powinien rozstrzygać w przypadku, gdy strony przedstawiają różne opinie jurystów mających ius publice repondendi; najsłynniejsza z nich to Konstytucja Raweńska z 426 r.n.e. Konstytucja stanowiła, iż moc wiążącą mają pisma 5 jurystów (Gaius, Papinian, Ulpian, Paulus, Modestinus). W przypadku różnic zawsze decydowało zdanie większości. Jeżeli większości nie dało się ustalić to sędzia winien przychylić się do opinii Papiniana, a jeżeli Papinian nie wypowiadał się w tej kwestii mógł wybrać dowolną z opinii.
Konstytucja nie spełniała swej roli, gdyż została włączona do CTh z zastrzeżeniem, że sędzia może stosować się o opinii jurysty cytowanego przez tych 5 jurystów wymienionych w konstytucji- zniweczyło to sens całej reformy.
Upadek jurysprudencji i kultury prawnej. Proces wulgaryzacji prawa.
Okres prawa justyniańskiego (527-565)
Kodyfikacja justyniańska
Digesta (533 r.)- wybór pism jurystów głownie z okres klastycznego, pisma 38 prawników, tylko 3 przedklasycznych i 2 poklasycznych; 50 ksiąg podzielonych na tytuły (w średniowieczu dodano podział na paragrafy), większość ksiąg zawiera kodyfikację prawa cywilnego tylko 2 poświęcone są prawu karnemu (libri terribiles). Teksty ulegały interpolacji (zmianie), dostosowane były do współczesności (np. nie ma wzmianki o emantipatio, zamienione zostały przez kompilatorów na traditio)
Institutiones (533 r.)- podręcznik wzorowany na Instytucjach Gaiusa
Codex (534 r.)- zbiór konstytucji od Hadriana do Justyniana, 12 ksiąg ułożonych w porządku chronologicznym, głownie prawo publiczne.
Justynian nakazał dokonywać zmian w kodyfikowanych tekstach tak, by odzwierciedlały stan prawny z połowy Vi w ne- tzw. Interpolationes
Konstytucje wydawane później zostały zebrane w tzw. Nowele, które są zwyczajowo dołączone do kodyfikacji, choć nie stanowią jej części.