PODZIAL ANTROPOLOGII

1. Antropologia filogenetyczna/antropogeneza - zajmująca się pochodzeniem człowieka jako gatunku( etapami i czynnikami antropogenezy). Dział ten w II połowie XIX w opierał się najpierw na pośrednich dowodach ewolucji człowieka, później rozwinął się szeroko dzięki pozyskiwaniu materiałów wykopaliskowych. Podstawową gałęzią antropologii filogenetycznej jest paleoantropologia, anatomia porównawcza, fizjologia porównawcza i psychologia porównawcza naczelnych, etologia. Należy tu dodać, że obecnie wiele nowego do antropologii filogenetycznej wnoszą badania molekularne( genetyka molekularna). Można tu przetoczyć np.; ostatnio przeprowadzone badania porównawcze sekwencji fragmentów mDNA( DNA mitochondrialny), pochodzącego z kopalnych kości człowieka neandertalskiego.

Rozwój rodowy - od momentu rozdzielenia się od wspólnego pnia zwierzęcego oraz opisem form

2. Antropologia populacyjna - zajmuje się charakterystyką odmian człowieka, migracjami, bada zróżnicowanie zewnątrz i wewnątrz gatunkowe. Jest to najstarszy historycznie dział antropologii, oparty na klasyfikacjach człowieka dokonanych w 1735 r przez K. Linneusza, w 1775r przez J.F. Blumenbacha i w 1798r przez J. Cuviera. Ten ostatni podzielił gatunek homo sapiens na trzy zasadnicze rasy: żółtą, białą i czarną. Antropologia populacyjna, opierając się na zasadach genetyki klasycznej, przyjęła poglądy o stałości i niezmienności ras. W sposób opisowy i statyczny badała zróżnicowanie rasowe człowieka, efektem procesów ewolucyjnych.

3. Antropologia ontogenetyczna - rozwój osobniczy człowieka od poczęcia do śmierci, zajmuje się uwarunkowaniem rozwoju, zmiennością rozmiarów i proporcji ciała w różnych okresach życia, tempem rozwoju fiz i motorycznego, tworzeniem norm rozwoju i dojrzewania. Jej początków można upatrywać w połowie XVIII w. Ten dział zajmuje się badaniem prawidłowości przebiegu rozwoju, wyjaśnieniem mechanizmów i praw rządzących tymi procesami, zróżnicowaniem w czasie i przestrzeni zjawisk ontogenetycznych. Głównym zadaniem jest gromadzenie i aktualizowanie wiedzy o człowieku, dlatego też wyodrębnia się: - antropologię przemysłową,- antropologię medyczną,- auksologię.

4. Antropologia stosowana- w innych dziedzinach wiedzy i praktyki- antropologia kryminalna i medyczno- sądowa, antropologia kliniczna, ergonomiczna i sportowa. Te działy wykorzystują głównie metody antropometryczne dla celów identyfikacji osobniczej, śledzenia postępowania terapeutycznego czy diagnozowania dla ergonomicznej optymalizacji środowiska pracy czy charakterystyki grup sportowych. Także antropologia stosowana zajmuje się tymi dyscyplinami, których przedmiotem zainteresowań jest człowiek i jego działalność np.; medycyna, kryminalistyka, ergonomia, archeologia itp. Według danych zebranych przez Komitet Antropologii PAN w Polsce największa liczba antropologów zajmuje się ontogenezą w szerokim słowa tego znaczeniu i morfologią człowieka, zwłaszcza w związku z uprawianymi dyscyplinami sportowymi. W następnej kolejności uprawiana jest etnogeneza, genetyka, ekologia, zagadnienia teoretyczne, antropologia stosowana. Pozostałe kierunki działań między innymi antropogeneza, paleopatologia, ergonomia nie przekraczały w roku 1987 10% całości uprawianych kierunków badań.

Głównym zadaniem antropologii jest gromadzenie i aktualizowanie danych o człowieku.

Zastosowanie antropologii:

- w medycynie: ocena wpływu chorób na rozwój somatyczny, ocena badań terapeutycznych po przez badania antropometryczne, dostarczenie norm rozwoju, co pozwala ocenić prawidłowość rozwoju w kolejnych latach życia

- w przemyśle: w projektowaniu maszyn i urządzeń, w przystosowaniu urządzeń do rozmiarów i proporcji ciała

- w sądownictwie: w dochodzeniu spornego ojcostwa

- w sporcie: w określeniu predyspozycji do uprawiania określonej dyscypliny, w badaniu biologicznym skutków uprawiania sportu.

HISTORIA ANTROPOLOGII:

- ojciec polskiej szkoły antropologicznej prof. Jan Czekanowski definiował antropologię jako naukę badającą człowieka jako biologiczne podłoże zjawisk społecznych, nauka badająca właściwości ciała ludzkiego i jego funkcje. Autorzy podręcznika „ Antropologia” rozszerzyli definicję prof. Czekanowkiego dodając ` oraz badająca skutki biologiczne tych zjawisk”. Wg Wiercińskiego antropologia to nauka polegająca na adekwatnym opisywaniu i wyjaśnianiu przebiegów procesów ewolucji właściwości biologicznych i kulturowych człowieka.

- pierwszy polski antropolog to Jan z Głogowa żyjący w XV w, interesował się kranioskopią i fizjogomiką w związku z cechami charakteru i psychiki. Innymi pionierami antropologii byli Jan de Novo Domo, Szymon z Łowicza i Andrzej Kobylina.

- nowoczesną antropologię zaczęli uprawiać Jan Frycz Foster, Józef Głuchowski, Jędrzej Śniadecki. W 1818 r ukazała się książka” Antropologia- o właściwościach fizycznych i moralnych” przez lekarza Józefa Jasińskiego, gdzie porównal organizm człowieka i zwierząt.

- od połowy XIX w głównym ośrodkiem antropologicznym w Polsce staje się Kraków. Józef Majer w 1856 r rozpoczyna nauczanie antropologii. W 1874r utworzono przy Akademi Umiejętności w Krakowie Komisję Antropologiczną.

- w 1905r Kazimierz Stahyło zorganizował pracownię Antropologii w Warszawie a w 1920 przekształcona została na Instytut nauk Antropologicznych. W 1908r powstał Zakład Antropologii na UJ w Krakowie, którym kieruje Julian Talko- Hryncewicz. W latach 1933- 1960 Katedrą Antropologii w UJ kierował Kazimierz Stołyhwo. W 1931 r w Centralnym Instytucie Wychowania Fizycznego w Warszawie powstał Zakład Antropologii. Po II wojnie światowej powstawały dalsze zakłady antropologii: w Poznaniu, Krakowie, Wrocławiu, Katowicach, Gdańsku oraz liczne laboratoria i pracownie.

HIRSUTYZM -występowanie owłosienia u kobiet w miejscach właściwych mężczyznom. WIRYLIZM- cechy maskulinacji u kobiet. GEANTROMORFIZM - występowanie cech płci przeciwnych.

AUKSOLOGIA - nauka o wzrastaniu i rozwoju fizycznym człowieka

AUKSJOLOGIA - czynniki rozwoju, trend sekularny, okres dojrzewania

EKOLOGIA CZŁOWIEKA- zajmuje się wzajemnym oddziaływaniem środowiska i populacji ludzkich. Wiąże się ona między innymi z biologią człowieka, geografia, antropologia i socjologia. Naturalne środowisko odgrywało od zarania ludzkości podobna rolę w życiu człowieka jak i innych organizmów, decydowało o jego bytowaniu, a zachodzące w nim zmiany( głównie klimatyczne) powodowały bądź migrację grup ludzkiej bądź ich wymieranie w przypadku braku adaptacji. Zmiany w środowisku naturalnym były zawsze przyczyna zmian kierunku ostrej selekcji naturalnej.

ANTROPOMOTORYKA- nauka zajmująca się badaniem ruchu człowieka. Sprawność fizyczna to zdolność do efektywnego wykonywania pracy mięśniowej-1968r. Współczesne definicje: - właściwość organizmu, poprzez którą charakteryzujemy nie tylko poziom aktualnych możliwości i zachowań ruchowych, ale też podłoże strukturalne, funkcjonalne, cechy codziennej aktywności fizycznej danego osobnika. Te elementy stanowią niezbędny komplet do aktywnego i twórczego stylu życia.

GENETYCZNE UWARUNKOWANIA MOTORYCZNOŚCI: predyspozycje są to względnie elementarne cechy strukturalne i funkcjonalne organizmu w znacznym stopniu uwarunkowanie genetyczne i możliwe do pomiaru. W różnych kombinacjach i różnym stopniem udziału składają się one na potencjalne możliwości ruchowe człowieka, a więc warunkujące uzyskanie określonych wyników w próbach sprawności, czyli efektach motorycznych. 4 grupy predyspozycji:- predyspozycje morfologiczno- strukturalne,- proporcja ciała,- masa mięśni,- proporcje włókien mięśniowych( włókna szybko kurczliwe, włókna wolno kurczliwe).

AKCELERACJA- zjawisko przyśpieszania się naturalnego tempa rozwoju dzieci i młodzieży w kolejnych pokoleniach( tzw. Trend sekularny): dotyczy głównie rozwoju fizycznego i przejawia się osiągnięciem w coraz wcześniejszym wieku określonych etapów rozwojowych i wskaźników dojrzałości( m. in. wcześniejsze ząbkowanie, szybszy postęp procesów kostnienia, intensywny przyrost wysokości i wagi ciała, wcześniejsze dojrzewanie płciowe): zmiany te obserwowane w wielu krajach przypisuje się wzrostowi poziomu kultury materialnej i poprawie warunków bytowych społeczeństw.

RETARDACJA- to zawiązanie się i wykształcenie narządu lub układu późniejsze i powolniejsze niż u przodków ewolucyjnych danego organizmu, czyli zwolnienie tempa rozwoju osobniczego( długie dzieciństwo).

TRENDY SEKULARNE- są to zmiany w rozwoju człowieka zarówno w budowie ciała jak i rozwoju psychicznym. Uwarunkowane są zespołem czynników środowiskowych o charakterze społeczno- ekonomicznym, a także przez różne mechanizmy genetyczne np.; dominacje, heterozje.

TRENDY SEKULARNE W DOJRZEWANIU:- wcześniejsze pojawienie się 2 i 5 stadium rozwoju genitali( owłosienie łonowe, rozwój piersi),- wcześniejsze pojawienie się zarostu na twarzy,- wcześniejsze pojawienie skoku pokwitaniowego( intensywny przyrost, który poprzedza menarche),- wcześniejsze pojawienie się menarche u dziewcząt a polucji u chłopców,- wcześniejsze kostnienie układu szkieletowego,- wcześniejszy koniec procesu wzrastania.

SKUTKI TENDENCJI PRZEMIAN;

- występuje zwiększanie rozbieżności, zwłaszcza w okresie okołopokwitaniowym miedzy wiekiem chronologicznym i biologicznym.

- przyśpieszonemu rozwojowi fizycznemu i dojrzewaniu płciowemu nie towarzyszy przyśpieszenie dojrzałości społecznej, która wraz z wydłużaniem nauki szkolnej ulega retardacji. Prowadzi to do trudności wychowawczych.

- w medycynie podkreśla się większą wrażliwość ustroju na wpływ czynników środowiskowych.

- zwiększenie zakresu zmienności osobniczej cech

- zwiększenie wrażliwości ustroju na wpływy środowiska

PRZYCZYNY TENDENCJI PRZEMIAN: - poprawa warunków,- szczepienia ochronne,- zmiany żywieniowe,- zacieranie się różnic społecznych.

ŚRODOWISKOWE UWARUNKOWANIA ROZWOJOWE- w rozwijającym się organizmie dzieci i młodzieży proporcji budowy. Poszczególne osobniki podlegają zmianom rozwojowym, które w kolejnych okresach rozwoju są różne. Osobniki o danym genotypie w zależności od właściwości środowiska, w którym się rozwija może mieć różny obraz fenotypowy i tym samym osiągać różny poziom rozwoju biologicznego. Rozwój osobnika w każdym momencie procesu ontogenezy jest funkcją czynników genetycznych, środowiskowych i czasu, jaki upłyną od poczęcia do czasu badań.

KONSTYTUCJA I BUDOWA CIAŁA

KONSTYTUCJA (czyli biotyp) - jest to odrębny dla każdego osobnika założony genetycznie zespół właściwości psych. i fiz., których charakter zachowany jest w ciągu całego życia i jedynie modyfikowany jest przez wpływy zewnętrzne. Człowiek nie rodzi się z określoną konstytucją (nie dziedziczy konstytucji), ale z predyspozycjami do rozwijania okr. konstytucji.

Różne pojmowanie konstytucji przez autorów:

Wg. typologii bud. ciałą - to różnorodne typy ciała ludzkiego, analiz. je pod wzgl. podobieństw i różnic poszczególnych cech.

Pierwszym konstytucjonalistą był Hipokrates, później uzupełniał go Galen.

Hipokrates ( 460 - 377 p.n.e) - szczupły krępy

Galen ( 130 - 200 ) - choleryczny (przewaga żółci);

sangwiniczny ( przew. krwi tętniczej);

flegmatyczny (przew. flegmy śluzu);

melancholijny (przew. krwi żylnej)

Dziś najbardziej popularna i najcz. stos. jest typologia Kretschmera ( 1958 ):

astenik(budowa wąska), pyknik(przysadzista), dysplastyk(nieharmonijna), leptosomiczny.

Typologia Sheldona (1940, 1954) w tej typologii 3 somatotypy nawiązują do 3 listków zarodkowych: ekto-, mezo- i endodermy. Każdy osobnik oceniany jest wg. 10-cio stopniowej skali wzgl.. proporcje 3 wyjściowych składników.

Typologia Wankego - wyk. przede wszystkim w antropologii sportowej do okr. predyspozycji sportowych dla danej dysc.

1.Typ I- słaba budowa, długi tułów, wąskie barki, szeroka miednica, płaska klatka piersiowa, mała masa w stosunku do wysokości ciała.

2.Typ A- długi tułów, wąskie barki, szeroka miednica, beczkowata klatka piersiowa,

3.Typ V- Tułów krótki, szerokie barki, wąska miednica, płaska klatka piersiowa, duża masa w stosunku do wysokości ciała.

4.Typ H- krótki tułów szerokie barki i miednica, beczkowata klatka piersiowa, średnia masa ciała.

Ocena typologii.

Klasyfikacja oparta na tzw. metodzie wskaźników Perkala zmodyfikowana przez Milicerową. Wprowadzona modyfikacja polega na tym, że wykonywane pomiary ciała grupowane są na zespoły zw. czynnikami (długość, tęgość ciała, odtłuszczenie). Typologia Wankego oparta jest na wymiarach ram kostnych. Jedynym wskaźnikiem, który uwzględnia wykształcenie tkanek miękkich jest wskaźnik Rohera, który jednak nie mówi nic o proporcjach tkankowych ani o sylwetce budowy. Tylko w typologii Wankego stwierdzono występowanie różnic dymorficznych w typach somatycznych. Podstawową zaletą typologii Wankego i Scheldona jest opisywanie osobników w aspekcie udziału poszczególnych komponentów. Najbardziej stabilna w ontogenezie jest typologia Kretchmara.

METODY OCENY SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ !

SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA - To zdolność do efektywnego wykonywania pracy mięśniowej. We współczesnych definicjach jest to właściwość organizmu, poprzez którą charakteryzujemy nie tylko poziom aktualnych możliwości i zachowań ruchowych konieczne staje się uwzględnienie podłoża strukturalnego(, czyli konstytucji), podłoża funkcjonalnego i cech codziennej fizycznej aktywności danego osobnika. Te elementy stanowią istotny komponent do zdrowego i twórczego życia. A zatem w tym ujęciu to sprawność fizyczna. To zarówno efekt wytrenowania jak również wychowanie w powiązaniu z oddziaływaniem środowiska zew. Za wysoce sprawność fizyczną uznamy takiego człowieka, który charakteryzuje się względnie dużym zasobem opanowanych ćwiczeń ruchowych, wysoką wydolnością krążenia, układu oddechowego, wydzielania i termoregulacji, pewnymi prawidłowościami w budowie ciała oraz stylem życia preferującym aktywność fizyczną.

TEST SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ. Sprawdziany i testy oceniające poziom sprawności fizycznej stanowią popularną formę kontroli pracy treningowej i wyniku sportowego, stosowane są również przy naborach i selekcji do uprawiania wybranej dyscypliny sportowej. W konstruowaniu testów uzdolnień ruchowych wyrabia się najczęściej hipoteczne elementy stanowiące o poziomie sprawności ogólnej a więc np.; w zakresie siły szybkości, wytrzymałości, ponieważ w każdej dyscyplinie sportowej mamy do czynienia nie z jednym specyficznym składnikiem uzdolnień, ale z całym kompleksem niezbędnych uzdolnień- należy dokonać korelacji tych hipotecznych elementów, określających ich treść i liczbę. Praktycznie test oceniający poziom ogólnej sprawności fizycznej, powinien być w miarę prosty w doborze stopnia trudności poszczególnych prób i przy obliczaniu wyników( w punktach). Sprawdziany i testy powinny być dostosowane do wieku, płci i stopnia zaawansowania sportowego. W procesie nauczania i trenowania sprawdziany i testy służą do mierzenia przyrostu sprawności fizycznej.

ZEGARY BIOLOGICZNE I RYTMY W ROZWOJU POSTURALNYM !

RYTMY BIOLOGICZNE - pełnią rolę w utrzymaniu równowagi ustrojowej. Przebieg rozwoju osobniczego człowieka regulują i też komplikują różne czynniki. Organizm ulega ciągłym wahaniom, zmianom i zależnościom występującym w ciągu doby, miesiąca, roku, ale i przez ułamki sekund. Ulega cyklicznym reakcjom. Również jak pogoda czy temperatura człowiek również ulega zmianom( sezonowym, około miesięcznym, około dobowym) są one wyrazem genotypowego przystosowania się funkcji fizjologicznych i biomechanicznych ustroju do środowiska, lecz wykazano również rytmy mające pochodzenie endogenne. Tego rodzaju biorytmy formowały się podczas ewolucji i zostały utrwalone w formie genetycznej. Są one regulowane mechanizmami wewnątrzkomórkowymi( wpływ syntezy białka) oraz cyklicznością fizjologiczno- biochemiczną organizmu( narządy zmysłów i ośrodek układu nerwowego). Przykładem tych biorytmów są np.: u sportowców 4 letni rytm pojawia się wysokiej formy. W rytmice sezonowej np.; wpływ pory roku na przyrost wysokości czy masy ciała, różna umieralność, samobójstwa, zależności inteligencji od pory narodzin itp.

Rytmy około miesięczne:- okres dobrego i złego samopoczucia; 30 dni cykl intelektualny, 28 dni cykl psychiczny, 23 dni cykl fizyczny, cykl płodności u kobiet( 28 dni- jednak u 90% występuje 23-41 dni).

Rytmy około dobowe (cyrkadialne) - są na wszystkich poziomach organizmu. Rolę nadrzędną spełnia zegar biol. ESSO, zlokalizowany w mózgowiu. Przyjmuje on bodźce z otoczenia i poprzez wpływ na zegar biol. wewnątrzkom. hamuje lub potęguje syntezę białka, co obniża lub wzmaga cykl kom. (światło, ciśnienie, pole magn. - synchronizatory)

Rytmy dobowe - u ludzi powstają po pierwszych tygodniach po narodzeniu na drodze przejścia od zmian wielofazowych o charakterze oscylacyjnym do zmian jednofazowych. Wiele procesów fizj. wyk. maksyma i minima, np. częstość uderzeń serca, wydz. hormonów, wydalanie z moczem sodu, w liczbie białych krwinek, st. związków pokarmowych we krwi, drażliwości kom. na działanie leków.

Rytmy tygodniowe, miesięczne, sezonowe, roczne, wieloletnie i wiekowe.

MENARCHE- jest to pierwsza miesiączka

KLASYFIKACJA CZŁOWIEKA:

Karol Linneusz - twórca I klasyfikacji opartej na bud. morf. Wprowadził dwuczłonową nazwę gatunkową.

Dzisiaj obowiązuje system klasyfikacji naturalny i syntetyczny, tzn taki, który bierze pod uwagę nie tylko podobieństwo org., ale także pokrewieństwo oraz traktuje organizmy wymarłe na równi z żyjącymi. Wykorzystuje także zdobycze wiedzy z innych dziedzin pokrewnych: biochemii, biofizyki, biogeografii.

Królestwa:
Prokariotyczne (bakterie); Prokisty (glony, pierwotniaki, zielenice); Grzyby; Zwierzęta; Rośliny.

CZŁOWIEK

królestwo- zwierzęta

typ- strunowce

podtyp - kręgowce

gromada- ssaki

podgromada- ssaki łożyskowe

rząd- naczelny

rodzina- człowiekowate

gatunek- homo sapiens

CECHAMI ONTOGENEZY ( od zapłodnienia do śmierci) są stałe nieodwracalne zmiany kierunkowe w kształtowaniu się poszczególnych cech organizmu. Kolejność etapów rozwojowych jest u wszystkich ssaków taka sama.

Na rozwój ontogenezy składają się 3 zasadnicze procesy:

Cechą charakterystyczną dla rozwoju wszystkich org. jest zdolność do samoregulacji - HOMEOSTAZY.

ETAPY ONTOGENEZY.

Klasyczny odział rzymski do którego nawiązują liczne późniejsze podziały przedstawiał się następująco:- Pubertia: dzieciństwo od urodzenia do 15 r życia,- Adolescentia: młodzieńczość od 15 do 25 r życia,- Virilitas: dojrzałość od 25 do 45 r życia,- Senectas: starość od 45 do śmierci.

Różnicowanie okresów rozwojowych wg Walońskiego:

- okres rozwoju śródmacicznego:1. faza jaja płodowego( pierwsze 2 tyg),2. faza zarodka( od3-7 tyg),3. faza płodu( od8 tyg do urodzenia.

- okres rozwoju progresywnego:1. faza bierności(od urodzenia do 5-7 miesiąca), 2. faza ekspansji- a) okres opanowania własnego ciała i formowanie homeostazy śród wew. (5-7m-ca do2,5-3 lat), b) okres rozwoju kontroli otoczenia(od 2,5-3 lat do 10 r życia), c) okres dorastania- umacnianie optymalnej niezależności osobowej w równowadze ze środowiskiem zew.( od rozpoczęcia procesu dojrzałości płciowej do 20-25 lat).

- okres stabilizacji: względnej stabilizacji procesów anabolicznych( 25-40 lat)

- okres starości: przewagi procesów katabolicznych nad anabolicznymi( powyżej 60 lat).

ETAPY ONTOGENEZY WG. MALINOWSKIEGO:

- faza prepubertalna - przedpokwitaniowa (0d 7 - 12 r.ż)

- faza pubertalna - pokwitaniowa = dojrzewania (11 - 14 u dziewcząt, u chł. 2 lata później)

- faza postpubertalna - popokwitaniowa = dorastanie (od 16 - 18 r.ż)

5. Okres młodzieńczy

6. Okres wieku dorosłego

7. Okres wieku dojrzałego

8. Okres starości

PODZIAŁ WG NAPOLEONA WALOŃSKIEGO. 1. Okres rozwoju śródmacicznego, 2. Okres rozwoju progresywnego składający się z 2 faz a) bierność- od urodzenia do 5-7 miesiąca, b) ekspresja- która jest podzielona na okresy opanowania swojego ciała, okres rozwoju kontroli otoczenia, okres przygotowania do rozrodu i okres dorastania, 3. Okres stabilizacji i pełnego życia 4. Okres starości.

PODZIAL WG KLONOWICZA. 1. Wiek przed produkcyjny- od urodzenia do 17 roku życia, w którym wyróżniamy:- I okres dzieciństwa do 7 r życia, - II okres dzieciństwa 8-14 r życia,- okres młodociany 15-17 r życia. 2. Wiek produkcyjny- 18-64 r życia 3. Wiek poprodukcyjny- powyżej 64 r życia.

CZYNNIKI WARUNKUJĄCE PROCESY ROZWOJOWE ORGANIZMU.

1. Czynniki endogenne genetyczne, czyli determinatory rozwoju,

2. Czynniki endogenne paragenetyczne, czyli stymulatory rozwoju,

3. Czynniki egzogenne, czyli modyfikatory rozwoju. (wg. Walońskiego)

- biogeograficzne (modyfikatory naturalne: flora i fauna, klimat, ukształtowanie terenu, wysokość nad poziomem morza)

- społ.- kulturowe ( pochodzenie społeczne, wielkość środowiska, tradycje, zarobki, status społeczny)

4. Tryb życia

CZYNNIKI ENDOGENNE PARAGENETYCZNE:

CZYNNIKI EGZOGENNE:

SKOK POKWITANIOWY- okres przyśpieszenia wzrostu podczas dojrzewania płciowego.

Czas wystąpienia skoku pokwitaniowego oznacza się dużą azterminacją. Najpóźniejszym skokiem pokwitania oznacza się masa ciała. Złe warunki życia mogą opóźnić skok pokwitaniowy lub zwiększyć jego wielkość, ale nie mają wpływu na kolejność skoków pokwitaniowych poszczególnych odcinków ciała.

KSZTAŁTOWANIE SIĘ PROPORCJI CIAŁA;- u noworodków; posiadają dużą głowę, krótka szyja długi tułów, krótkie kończyny( głowa stanowi 4 część długości ciała, tułów stanowi ½ długości ciała), - do wymiarów ostatecznych długości ciała różnią się proporcje pomiędzy kończynami dolnymi i górnymi, początkowo ok. 5 roku długość kończyn dolnych jest mniejsza niż górnych,- wskaźnik międzykończynowy zmniejsza się z wiekiem,- długi u niemowląt tułów w ciągu całego rozwoju zwiększa się 3 razy,- cylindryczna klatka piersiowa u noworodka ulega w okresie rozwoju spłaszczeniu, fakt ten związany jest ze zwiększeniem rozwoju poprzecznego w stosunku do strzałkowego,- wskaźnik długości kończyny górnej do dolnej tylko wzrasta,- następstwem przyśpieszonego kostnienia nasad kości zmniejsza się tempo wzrostu koniczyn a nadal rosną trzony kręgów co powoduje wydłużenie tułowia,- wskaźnik klatki piersiowej świadczy o spłaszczeniu jej co jest rezultatem rozwoju filogenetycznego człowieka,- wzrastanie wysokości ciała i przebudowa kształtu ciała nie są e sobą związane korelacyjnie,- dymorfizm do 10 roku jest słabo zaznaczony, trudno jest rozróżnić chłopców od dziewczyny,- wcześniejsze dojrzewanie dziewcząt 11-14 rokiem a u chłopców 12-15,- dziewczęta w wieku intensywnego rozwoju przewyższają wielkością tułowia,- od wieku 13 chłopcy przerastają dziewczęta,- dymorfizm widoczny jest w proporcjach i dynamicznym rozwoju,- we wszystkich grupach wieku dziewczęta wykazują wyższy stopień zaawansowania rozwojowego.

NORMA- to stan rozwoju biologicznego organizmu określonych najczęściej dla danej klasy wieku. Jest ot biologiczny układ odniesienia. Pod tym pojęciem kryje się biologiczny system odniesienia jakościowej lub charakter cechy ilościowej, która występuje w populacji najczęściej. Normą będzie obszar zmienności i w pobliżu przeciętnej wielkości cechy.

NORMY ROZWOJOWE WG CIEŚLIKA. 1. Norma populacyjna- stosowana w masowych badaniach,2. Norma grupowa- stosowana w badaniach specjalistycznych,3. Norma docelowa- konstruowana na wyselekcjonowanej pod względem warunków ekonomicznych populacji wielkomiejskiej.

NORMA STATYSTYCZNA- to taki przedział liczbowy, do którego należy większość osobników i tym samym posiadają oni najczęściej występujące w populacji wielkości danej cechy. Aby dana norma miała zastosowanie powinna zawierać średnią arytmetyczną i odchylenie standardowe. Zakres normy standardowej to średnia arytmetyczna+ 1 odchylenie standardowe. Wartość 1 średniej arytmetycznej + 3 odchylenia standardowe uznaje się za fizjologiczne, który wyznaczają granice normalności. Graficznym odzwierciedleniem jest siatka centylowa.

ODCHYLENIE STANDARDOWE- jest miarą rozproszenia wartości wokół średniej arytmetycznej.

WIEK BIOLOGICZNY

Przez pojęcie wieku biologicznego( rozwojowego, fizjologicznego) należy rozumieć rzeczywisty poziom zaawansowania w wzrastaniu i dojrzewaniu dziecka. Dotyczy rozwoju kilku cech a jego dokładność w określeniu zależy wprost proporcjonalnie od (rozwoju) liczby zastosowanych kryteriów oceny. W praktyce najczęściej wykorzystuje się kryterium wieku morfologicznego, zębowego, kostnego i wieku cech płciowych. Średnia uzyskana z podsumowania otrzymanych wartości analizowanych cech określa wiek biologiczny w latach. Różnica między wiekiem metrykalnym( kalendarzowym) a otrzymaną średnią określa stopień odchylenia w kierunku przyśpieszenia lub opóźnienia rozwoju.

WIEK MORFOLOGICZNY- określa się porównując uzyskane pomiary wysokości i masy ciała z wartościami badanych cech zawartych w tabelach norm i odczytując odpowiadający im wiek. Wysokość i masę ciała można także porównywać między sobą na siatce centylowej cech skorelowanych.

WIEK ZĘBOWY- ocenę rozwoju przy zastosowaniu przy tym wieku stosuje się najczęściej u najmłodszych dzieci. Czas wyżynania się zębów mlecznych i ich liczba pomocne są w określeniu wieku od 6 do 30 m-cy. Ok.6 roku życia, kiedy zaczynają się pojawiać zęby stałe, można ponownie ocenić wiek. Porównuje się liczbę zębów mlecznych lub stałych z odpowiednimi tabelami norm wiekowych lub z siatką wentylową dla wieku zębowego. Można ocenić stopień zaawansowania tej cechy morfologicznej. Wyżynanie się zębów zależy od płci dziecka. U chłopców zęby mleczne wyżynają się szybciej a dziewczynki szybciej je tracą i następuje u nich szybsza wymiana zębów na stałe.

WIEK KOSTNY- ocena dojrzałości szkieletowej na podstawie czasu pojawienia się jąder kostnienia i stopnia zaawansowania rozwoju kośćca pozwala na dokonanie oceny ogólnego poziomu rozwoju fizycznego. W ocenie dojrzałości kośćca stosuje się metodę jedno lub wieloodcinkową. Metoda jednoodcinkowa opiera się na założeniu, że proces kostnienia jest zbliżony we wszystkich częściach ciała. W metodzie wieloodcinkowej poziom dojrzałości kostnej ocenia się na podstawie radiogramów kilku odcinków ciała, ale łączy się ono z niebezpieczeństwem napromieniowania dziecka. Z zachowaniem wszystkich zasad ochrony radiologicznej, wykonuje się radiogram ręki i nadgarstka, który porównuje się z odpowiadającym mu wzorcem w atlasie dla danego wieku kalendarzowego i płci. Wiek kostny określa się w latach. Dojrzewanie kośćca jest wyrazem oddziaływania czynników endogennych i egzogennych. Wiek kostny jest ściśle skorelowany z wiekiem rozwojowym i ogólnym dojrzewaniem ustroju.

WIEK CECH PŁCIOWYCH- fizjologiczne granice dojrzewania płciowego są bardzo szerokie od 8 do 16 r życia u dziewcząt i od 10 do 18 u chłopców. Jednak wystąpienie cech dojrzewania płciowego w pierwszych dwóch latach podanego zakresu wieku, jak też ich brak w 2 ostatnich latach wymaga przeprowadzenia pełnej oceny klinicznej. Celem tego działania jest wykluczenie przedwczesnego lub opóźnionego dojrzewania płciowego, ustalenie przyczyn tego stanu i zastosowanie ewentualnego leczenia. W działaniach tych bardzo istotną rolę odgrywa dokładnie zebrany wywiad uwarunkowany genetycznie lub aksjologicznie. Przedmiotem oceny u chłopców narządy płciowe i stan owłosienia łonowego i pachowego. U dziewcząt oprócz owłosienia ocenia się także rozwój piersi oraz wiek wystąpienia pierwszej miesiączki. Do oceny cech płciowych przyjęto pięcio stopniową skale Reynoldsa-Winesa. Brak cech dojrzewania płciowego jest typowy dla fazy dziecięcej, określonej jako faza pierwsza. Fazy 2,3 i 4 są fazami rozwojowymi, a faza 5 charakteryzuje cechę w stopniu rozwoju typowym dla osoby dojrzałej. Dynamikę rozwoju jakościowych cech płciowych trudno jest ująć w skali ilościowej. Problem ten rozwiązało opracowanie diagramów obrazujących osiągniecie poszczególnych faz rozwojowych.

W ANTROPOLOGII WYRÓŻNIA SIĘ NASTĘPUJĄCE KLASY WIEKU:

RÓŻNICE ROZWOJOWE W ZALEŻNOŚCI OD PŁCI:

DYMORFIZM PŁCIOWY I JEGO ROLA W SPORCIE. Dymorfizm płciowy to różnica pomiędzy kobieta a mężczyzną i dotyczy całokształtu właściwości organizmu(budowa ciała, czynności rozrodcze itp.) określony jest chromosomami płciowymi i realizowany, kierowany przez geny np.; mężczyzna jest wyższy od kobiety średnio 7,6%, mężczyzna ma 50% większą masę tkanek aktywnych, wykazuje 50% wyższe spożycie kalorii, kobiety mają większe zasoby tkanki tłuszczowej itp. Dymorfizm płciowy w momencie urodzenia wynosi w odniesieniu do wymiarów i masy ciała 2-3%, gdy u dorosłych 7-8%. Różnice się pogłębiają w okresie dojrzewania płciowego. Największy dymorfizm wykazują: siła mięśniowa i układ oddechowy, średni szerokość barków i wysokość ciała.

Czynniki dymorfizmu:- dziedziczenie właściwości związanych z chromosomami( dla równowagi proporcji płci więcej plemników z chrom. Y zapładnia jajo). Te wszystkie czynniki powodują różnicę między mężczyzna a kobietą, ale i różnice pomiędzy każdym osobnikiem, które powodują predyspozycje do różnych dyscyplin sportowych.

Przejawy dymorfizmu płciowego.

-wzrost i masa ciała: statystycznie mężczyźni są wyżsi, więksi i ciężsi o ok. 8%,- szkielet i przekrój ciała: różnią się w kącie ustawienia miednicy,- kobiety jest więcej tkanki tłuszczowej30% a u mężczyzn 18%,- u mężczyzn jest więcej tkanki mięśniowej 45% a u kobiet 35%,- punkt ciężkości obniżony u kobiet,- owłosienie: u mężczyzn owłosienie klatki piersiowej, ramion i pleców oraz twarzy a u kobiet występuje łonowe trójkątne owłosienie,- mężczyźni mają większą krtań: mutacja głosu,- u kobiet jest mniejsza pojemność życiowa płuc,- tarczyca i śledziona są większe u kobiet,- serce ułożone bardziej poprzecznie u kobiet.

RODZAJE PŁCI.

1. Płeć genetyczna- jest związana z rodzajem chromosomów płciowych, przekazywanych osobnikowi przez parę rodzicielską XY męską, XX żeńską.

2. Płeć gonadalna- typ posiadających gonad- jądra- osobniki męskie, jajniki- żeńskie.

3. Płeć hormonalna( metaboliczna)- która jest związana z ilością i jakością wydzielanych hormonów płci, warunkujących rozwój cech płci: androgeny- cechy męskie, estrogeny- cechy żeńskie.

4. Pleć somatyczna-, która jest określeniem na podstawę rozwoju zewnętrznego cech płciowych tj. prącie u mężczyzny i srom u kobiety.

5. Płeć metrykalna-, czyli socjalna, która jest ustalona po porodzie na podstawie rozwoju cech płciowych zewnętrznych.

6. Pleć psychiczna-, która przejawia się poczuciem przynależności do danej płci.

EWOLUCJA- to proces kierunkowy i nieodwracalny rozwoju organizmów żywych. Podlegają mu całe populacje, a nie pojedynczy osobnik.

Dowody bezpośrednie- możemy je dotknąć, zobaczyć: resztki, ślady organizmów pochodzących z minionych epok,- typowe skamieniałości,- odciski i odlewy w skalach,- inkluzje w bursztynie,- żywe skamieniałości.

Dowody pośrednie- dostarczone przez różne dziedziny nauk, umożliwiają ustalić jedność świata żywego i pokrewieństwo między organizmami:- anatomia porównawcza( porównuje układy i narządy w celu wykrycia i ustalenia kierunku rozwoju), - narządy szczątkowe( są zredukowane i często bezużyteczne),- narządy homologiczne( to narządy o wspólnym pochodzeniu i jednakowym pionie budowy a może się różnić funkcjami),- narządy analogiczne( narządy które nie mają wspólnego pochodzenia a w skutek podobnych czynności upodobniły się do siebie), - embriologia( nauka o rozwoju zarodka i płodu).

ZMIANY W KRĘGOSŁUPIE SPOWODOWANE PIONIZACJĄ CIAŁA: - skrócenie rąk,- wykształcenie krzywizn,- zaznaczenie czerwieni wargowej,- trzewioczaszka,- mózg trzykrotnie większy niż u szympansów,- zmiana stopy i dłoni,- kły nie wystają za linię,- zmiana położenia środka ciężkości,- zmiana budowy kręgosłupa.

PRAWA NA PODSTAWIE ANALIZY ROZWOJU EMBRIONALNEGO KRĘGOWCÓW: - prawo replikacji( powtórzenia),- prawo rozwojowe( Bear),- prawo biogenetyczne( Hacketa),- teoria filembriogenezy( w procesie ontogenezy powtarzanie cech dorosłych przodków może być zakłócone, a kształtujący się organizm nabywa cechy właściwe).

TEORIA OPARINA- życie jest wynikiem długotrwałego zgodnego z prawami przyrody przekształcania się materii nieorganicznej w organiczną.

ETAPY WG. OPARINA: 1. Ewolucja chemiczna- powstanie prostych związków organicznych, źródłem energii w tych reakcjach było ciepło wulkanów, krótkie fale od słońca, promieniowanie jonizujące. Pierwsze związki organiczne gromadziły się w oceanach. 2. Kształtowanie się układu nad cząsteczkowego 3. Ewolucja biologiczna- różnicowanie się pierwszych organizmów.

POCHODZENIE CZŁOWIEKA

Wspólny przodek (30,0 mln p.n.e)

Dropitek (20,0 mln p.n.e) - małpia budowa, czteronożny, żyje w lesie, 80 cm wzrostu

Ramapitek (9,0 mln p.n.e) - pochylony, na przemian 2-nożny i 4-nożny, zamieszkuje step, ok. 1 m wzrostu, czaszka i mózg małpi

Brakujące ogniwo

Australopitek (3,0 mln p.n.e) - od stanu zwierzęcego do stanu ludu, spionizowany, 2- nożny, zamieszkuje środowisko stepowe, prowadzi zbieraczy tryb życia rzadko łowiecki, 1,30 m wzrostu; mózg ok. 500cm3, początki mowy, posługuje się prymitywnymi narzędziami z kości i kamienia, duże szczęki i zęby, wyraźne kły, żywi się gł. roślinnością rzadko mięsem, grzebie umarłych

Homo habilis (2,0 mln p.n.e) = człowiek zręczny

Homo erectus (1,5 mln p.n.e) = pitekantrop - wyprostowany, 2-nożny, zbieractwo, łowiectwo, zamieszkuje step, ekspansja na nowe tereny, tworzy siedziby, żywi się roślinami i mięsem, 1,50 m wzrostu, duże szczęki i zęby, silne łuki brwiowe, mózg - 1000cm3, prymitywna mowa, użytkuje ogień, grzebie umarłych, wyk. i posługuje się narzędziami z kamienia i kości.

Homo neandertalensis ( 100 tys. p.n.e) = neandertalczyk - lekko pochylony, 2-nożny, krępy, masywny, silny typ budowy, oprócz zbieractwa i łowiectwa zajmuje się pasterstwem, zamieszkuje różne tereny, buduje szałasy, koczuje, 1,50 m wzrostu, wielkie, szerokie stopy i ręce, pojawia się rzepka, rozwój mózgoczaszki, mózg - 1300 cm3, mowa, kult religijny, grzebanie zmarłych

Człowiek z Cro - Magnon (60 tys. p.n.e)

Homo sapiens (20 tys. p.n.e)

HOMO SAPIENS SAPIENS (Człowiek współczesny)
Najwcześniejsze szczątki podgatunku homo sapiens sapiens są datowane na okres od 40 do 35 tyś lat temu. Tworzył on kulturę górnego paleolitu. Wyróżnia go: wąski nos, szerokie i wysokie czoło, duży mózg, stosunkowo małe łuki brwiowe i niskie oczodoły. Skrócenie się szczęki, zmniejszenie się funkcji miażdżąco-trącej,pieczenie mięs i rozdrabnianie z pomocą narzędzi. Odtąd przeobrażenia kultury ludzkiej dokonywały się już za sprawą mechanizmów kulturowych, kulturowych nie pod wpływem przemian biologicznych czy ewolucyjnych.

CZYNNIKI HOMINIZACJI (uczłowieczenie człowieka).

BIOLOGICZNE:1.powiększyło się mózgowie(szczególnie kresomózgowie);2.Zmieniły się proporcje czaszki, skróciła się twarzoczaszka, zwiększeniu uległa część mózgowa;3.Zmieniła się wielkość i liczba zębów(spowodowana zmianą odżywiania);4.Pionizacja postawy(zejście z drzew),wykorzystywano już chwytność dłoni, dzięki czemu można było wykorzystać je do pracy, skróciły się kończyny górne, zaginął ogon, przeciwstawienie kciuka, reszcie palcom.;5.Lepsze unerwienie mięśni ręki;6.Zanik pazurów, pojawienie się paznokci;7.Jedna para sutek;8.Spłaszczenie klatki piersiowej;9;Zmniejszenie ilości owłosienia;10.Zwiększona wys.ciała;11.Pigmętacja skóry;12.Zmniejszyła się ilość potomstwa, wydawanego za jednym razem, wydłużył się okres ciąży;13.Wysklepienie i powiększenie stopy,skróciły się palce;14.Amortyzacyjna funkcja kręgosłupa.

SPOŁECZNO_KULTUROWE:1.Wykształcenie mowy, zaczęto się porozumiewać;2.Wytworzyło się pismo;3.Produkcja narzędzi,broni,odzieży,biżuterii,domostw;4.Życie w grupach,społeczeństwach;5.Podział pracy i obowiązków;6.Przekazywanie wiedzy i doświadczeń;7.Opanowanie ognia;8.Pochówki;9.Dłuższa opieka nad potomstwem;10.Magazynowanie,konserwacja,hodowla zwierząt i uprawianie roślin.

CECHY ODRÓŻNIAJĄCE CZŁOWIEKA ROZUMNEGO OD INNYCH:

ZRÓŻNICOWANIE CZŁOWIEKA ROZUMNEGO - Człowiek współczesny zamieszkuje poza Antarktydą wszystkie obszary lądowe kuli ziemskiej. Podlega więc oddziaływaniu bardzo różnych czynników środowiska biogeograficznego, które działało i działa w kierunku ukształtowania się określonych cech adaptacyjnych.

GŁÓWNE CECHY ADAPTACYJNE, (właściwości organizmów decydujące o ich przetrwaniu w określonym środowisku i wydaniu potomstwa. Powstają w wyniku działania doboru naturalnego, w procesie ewolucji):

Cechy te służą za podstawę wyróżniania w obrębie gatunku Homo - sapiens mniejszych jednostek systematycznych - odmian i ras.

Odmiany: żółta, czarna i biała

DEFINICJA RASY - KONCEPCJA POPULACYJNA - rasa jest mniej lub bardziej izolowaną, zasiedlającą wspólne terytorium populacją osobików pewnego gatunku, różniącą się od innych populacji tego gatunku częstością występowania jakiegoś genu lub pewnej liczby genów.

RASY GEOGR. W EUROPIE:

DEFINICJA RASY WG. ROGIŃSKIEGO - rasa charakteryzuje się zespołem cech dziedzicznych, morf. i fizj. oraz zw. jest z określonym obszarem występowania i pochodzenia.

RÓŻNICE ROZWOJOWE ZE WZGL. NA RASĘ:

ANTROPOMETRIA- jedna z głównych gałęzi antropologii, zajmuje się pomiarami ludzkiego ciała i technikami pomiarowymi.

Działy antropometrii; Kraniometria- pomiary czaszki, Kranioskopia- metody opisowe jakościowych cech czaszki, Osteometria- pomiary kości szkieletu, Osteoskopia- opis jakościowy kości szkieletu, Cefalometria- pomiary czaszki wraz z tkankami miękkimi, Cefaloskopia- opis cech jakościowych głowy, Somatometria- pomiary ciała człowieka, Somatoskopia- opis cech jakościowych ciała.

INSTRUMENTY ANTROPOMETRYCZNE I METODY POMIARÓW

Do pomiarów antropometrycznych najczęściej używanymi instrumentami są;

ANTROPOMETR- służy do mierzenia odległości między punktami antropometrycznymi na człowieku( pom. dł).

TYPY CYRKLI- a) Liniowy- służy do mierzenia odległości między dwoma punktami, b) Kabłąkowy duży- służy do ustalania odległości miedzy punktami sferycznymi, gł. tułowia, c) Kabłąkowy mały- służy do pomiarów odległości między 2 punktami położonymi na powierzchniach sferycznych, gł. głowy i czaszka, d) Liniowy koordynacyjny- służy poza pomiarami liniowymi do mierzenia odległości określonego punktu od linii przechodzącej przez 2 inne punkty.

TAŚMA ANTROPOMETRYCZNA- służy do pomiarów łuków i obwodów.

GONIOMETR- typu Mollisona służy do pomiarów kątów.

OSTEOFORY I KRANIOMETRY- służące do ustawiania kości lub czaszki w żądanych płaszczyznach potrzebnych do dokonania obrysu czy pomiarów.

DIAGRAFY- umożliwiają dokonanie obrysów czaszki i kości

DIOPTROGRAFY, PANTOGRAFY, PROFILOMETRY- wykonanie obrysów w skali 1:1 lub w zmniejszeniu.

PALATOMETR- pomiary podniebienia.

MANDIBULOMETR- pomiary żuchwy.

DESKA OSTEOMETRYCZNA- pomiary kości długich.

WAGA LEKARSKA- służy do określenia masy ciała.

LIBEROMETR- pomiary długości ciała dzieci do 18 miesiąca życia.

FAŁOMIERZ- pomiar fałdu skórnego- tłuszczowego( kaliper).

SIŁOMIERZ- służy do badań siły mm rąk, grzbietu, barków, lędźwi itp.

ERGOGRAM- do oceny pracy i zmęczenia mm.

SPIROMETR- określa pojemność życiową płuc.

Większość pomiarów antropometrycznych należy wykonać na osobie ustawionej w tzw. zasadniczej pozycji antropometrycznej. Oznacza to, że badany stoi wsobnie wyprostowany, z głową ustawiona w linii frankfurckiej z kończynami górnymi wyprostowanymi swobodnie wzdłuż tułowia, z kończynami dolnymi wyprostowanymi w stawach kolanowych, pięty razem. Zgodnie z zaleceniami Międzynarodowego Programu Badań Biologicznych, pomiary jednostronne wykonujemy po lewej stronie ciała. Nie wszystkie pomiary otrzymujemy bezpośrednio przez odczytanie wyniku na instrumencie. Niektóre z nich otrzymujemy jako różnicę między pomiarami uzyskanymi bezpośrednio i te pomiary nazywamy pośrednimi.

SIATKI CENTYLOWE - Są graficznym przedstawieniem zmian wartości centylowych w czasie rozwoju cechy. Połączenie graficzne na wykresie wartości poszczególnych wentyli dla kolejnych kategorii wieku kalendarzowego daje w efekcie krzywe centylowe, które dzielą zakres zmienności cechy na przedziały zwane również pasmami centylowymi. W postaci siatek centylowych można wyrazić zależność pojedynczej cechy lub wskaźnika od wieku kalendarzowego dziecka- siatka centylowa wysokości ciała, masy ciała, obwodu głowy, obwodu klatki piersiowej, wskaźnika względnej masy ciała BMI,- lub wzajemną zależność dwóch cech z wyłączeniem wieku( siatka centylowa proporcji masy do wysokości ciała). Ze względu na znaczny dymorfizm płciowy większości cech somatometrycznych u człowieka siatki centylowe konstruuje się osobno dla dziewcząt i dla chłopców. Zakres wąskiej lub szerokiej normy jest taki sam.

PLASZYZNY I LINIE CIAŁA

1. Środkowa strzałkowa- przechodzi przez os podłużną ciała dzieląc je na symetryczne części: lewą i prawą. Wszystkie równoległe do niej płaszczyzny nazywają się płaszczyznami strzałkowymi.

2. Czołowa główna- prostopadła do płaszczyzny strzałkowej, przechodząca przez oś podłużną ciała dzieląc ja na części tylną( grzbietową) i przednią( brzuszną). Wszystkie równoległe do niej płaszczyzny nazywa się czołowymi.

3. Poprzeczna- to dowolna płaszczyzna przebiegająca poziomo, prostopadle do płaszczyzny środkowej strzałkowej i czołowej.