ADAM NARUSZEWICZ (1733-1796)
Określany mianem „polski Wergili, polski Horacy”. Poeta, historyk, publicysta. Polemizował z koncepcją sarmackiego republikanizmu, ukazywał potrzebę reform.
Wiersze Naruszewicza nawiązywały do tradycji staropolskiej, inspirowany twórczością obcą, nadawał jej polski strój narodowy.
Pieśń ciarlatańska na jarmarku - cudzy tekst nabrał tu znamion oryginalności. Zainteresowany Kochanowskim i polskimi poetami XVII w.
Ochrzczony 24 października 1733 w Łabiszynie koło Pińska jako Adam Tadeusz w podupadłej rodzinie szlacheckiej litewskiej skoligaconej z magnatami. Ojciec Jerzy był łoczym pińskim.
Adam został oddany do kolegium jezuickiego w Pińsku, a po skończeniu retoryki 14 VIII 1748 do zakonu jezuitów. 1 tym samym roku skierowano go na naukę do Akademii w Wilnie, gdzie 3 lata studiował filozofię. Tu zapoznał się z M. Koryckim i To Boguszem. Po wysłuchaniu filozofii studiował gramatykę. Przygotował i wydał tomik ineditów Sarbiewskiego pt. Poema ex vetustis manuscriptis et variis codilcillis… in unum collecta” (Wilno 1767). W przedmowie podkreślił swe zainteresowanie poezja Sarbiewskiego.
1758 jezuici ściągnęli Naruszewicza do Collegium Nobillium soc. Jesu w warszawie.
Jako protegowany Czartoryskich został wysłany na studia do Lyonu. W Vienne otrzymał w 1762 święcenia kapłańskiego. Odwiedził Hiszpanię, Włochy, skąd wyniósł dobrą znajomość języków obcych. W warszawie nauczał historii, geografii, poetyki, retoryki, a od 1765 francuskiego, a także historii w szkole rycerskiej.
1766 prace nad przekładem „Historii” Tacyta, Biblioteka Załuskich.
1769 wydał Mathiae Casimiri sarbiewki […] Societatis Jesu opera posthuma, pod red f. Bohomolca, gdzie weszło kilka przekładów Naruszewicza.
W warszawie nawiązał kontakt z grupą literatów skupioną wokół A. K. Czartoryskiego. W sielance „Oczekiwanie pasterza na towarzyszów” przedstawił ten krąg, a niektórych pisarzy w wierszu „Do Muz zamilkłych”.
Wiersz sentymentalny „odjazd pasterki” poświęcony był Izabeli Czartoryskiej, tak samo jak „Na sanie tejże”.
1772 powstały „Powązki”, ukazujące Czartoryską jako Cypryde i Cererę.
1764 przedstawiony Stanisławowi Augustowi, bliższe kontakty z nim nawiązał w 1770. w tym roku ukazują się „zabawy przyjemne i pożyteczne”, gdzie Naruszewicz publikował swoje utwory, początkowo przeważnie przekłady. W 1771 redakcję „Zabaw” przejął Naruszewicz, wtedy w piśmie zaznaczyły się poetyckie upodobania.
W swoich utworach podejmował też propagandę królewskich reform. Słuszność tych perswazji uzasadniał w wierszu „ Do Jego Królewskiej Mości przy oddaniu Horacjusza” - utwór ten stanowił program zaangażowanej poezji stanisławowskiej.
1773-1774 wydał Naruszewicz tomik własnych przekładów Pt „Anakreaon poeta grecki”
Założenia moralizatorskie i perswazyjne widoczne są szczególnie w utworach skierowanych do Stanisława Augusta, odach o charakterze filozoficznym, niektórych sielankach i satyrach. W okolicznościowych wierszach do króla podejmował Naruszewicz obronę władcy przed zarzutami konfederatów barskich, głosił potrzebę reform, wzmocnienia władzy królewskiej, zapobieżenia anarchii.
Sielanka „Wesele. Pasterka z okoliczności ślubnego katu JWMć Pana Ignacego ze Złotego Potoka Potockiego […} z księżniczka JMcią Lubomirską marszałkówną wielka koronną” 1771. tą sielanką wyraził poeta pragnienie, by zarówno Potoccy jak i król dbali o zgodę narodową.
Stał się Naruszewicz wodzem poetów polskch, ale jego sławe przyćmił Krasicki i Trembecki.
Z 1771 pochodzi wiersz „na pokój marmurowy portretami królów z rozkazu Najjaśniejszego Króla Stanisława Augusta nowo przyozdobiony. Oda w dzień dorocznej elekcji jego Królewskiej Mości ofiarowana roku 1771. to prezentacja poczynań Stanisława w dziedzinie sztuki, pochwała władcy i polityka.
1772 oda „Na obrazy starożytnych Polaków z rozkazu Jego Królewskiej Mości do Biblioteki zamkowej Zebrane”, miała charakter historiograficzny.
Od wiosny 1771 Naruszewicz pełni funkcję doradcy Stanisława Augusta, służy mu informacjami w zakresie historii narodowej, uczestniczy w doborze portretów, które miały zdobić Pokój Marmurowy. Wziął udział w towarzystwie Przyjaciół Kilku.
1771 obdarzony przez Stanisława Augusta medalem `Marentibus', za który odwdzięczył się wierszem.
Panegiryczne intencje pisarza łączyły się z agitacyjnym przedstawieniem programu Rzplitej, ukazuje to oda „O pożytku z nauk nagrodą w kraju rozkrzewionych. Wiersz z okazji odebranego numizmat z rąk Jego Królewskiej Mości” ten numizmat to medal, gdzie Naruszewicz jego przedstawiony na tle popiersia Sarbiewskiego, za kontynuatora którego był Sarbiewski uważany. Wiersz stanowił apoteoza rozumu i ludzkich zdolności, kończył się wizja zreformowanej z pomocą zabiegów króla Polski; amplifikacje, hiperbole; ciekawość intelektualna świata i wiara w nowe odkrycia, w pomyślność zamierzeń Stanisława Augusta.
W satyrze „Głupstwo” odnajdujemy pogardę dla motłochu kierującego się przesądami. W „Balonie” z 1789 wypowiedział Naruszewicz racjonalistyczny program, apoteozę „szkiełka i oka”.
Poezja Naruszewicza wyrażała troski i nadzieja patriotów z kręgu królewskiego. .
W satyrach piętnował nieuctwo i próżność, chłostał lekkomyślność i podłość.
Charakterystyczna jest satyra „reduty”, przedstawiający sytuację polityczną w marcu 1773, gdy obradował sejm delegacyjny, a elita spędzała czas na balach. Narrator - prowincjonalny szlachcic, dziwi się temu.
Głos umarłych 1778 - ma szczególne miejsc pośród utworów obywatelskich, napisany po sejmie, który zakwestionował kodeks Andrzeja Zamoyskiego. Podkreśla tu zasługi króla i piętnuje magnatów odpowiedzialnych za intrygi. Szlachta przedstawiona jako bierna masa, manipulowana przez możnowładców. Pochwała króla
Muzę Naruszewicza cechował demokratyzm. Poruszał problem nierówności stanowej, różnic między szlachcicem a chłopem („Różność za życia”, „Równość po śmierci” 1770)
1770 tłumaczenie patetycznego wiersza Thomasa „Do gminu”
W satyrze „Szlachetność” przypomina, że tytuł magnacki jest wartością przypadkową, jeśli nie opiera się na zasługach oczywistych; bezprawie spowodowały rządy magnatów.
Porusza Naruszewicz problem roli człowieka w społeczności, jego przeznaczenia, użyteczności, podporządkowania wymogowi pracy.
Niesprawiedliwość społeczną odmalował w satyrze „Wiek zepsuty” 1771.
Utwory o tematyce religijnej, filozoficznej i osobistej: „Nic nadto”, „Folwark”, „Strumień” - te wiersze ukazują jego marzenia o ideałach szczęśliwości ziemiańskiej.
„Pacierz staruszka” z Messnera ukazywał człowieka w postaci biblijnego patriarchy.
Oda „O powinności człowieka w towarzystwie ludzkim” nawoływała do akceptacji ładu ustanowionego przez Boga i udziału w życiu społecznym.
„szczęśliwość” 1773 przedstawia obraz harmonii świata i miejsce w nim człowieka. Szczęście osiąga się przez uczestnictwo w życiu społecznym.
„Hymn do Boga - uwielbienie opatrzności. , pochwałę stworzyciela, 1773
„Hymn do słońca” ukazuje wszechpotęgę Boga 1772
Vanitas vanitatum. Próżność nad różnościami” z Woltera 1776 - racjonalizm i empiryzm.
„daniel kalwiński na zniesienie zakonu jezuitów” liryka roli.
Pisma publicystyczne:
Broszura Suum cuique' 1771 - obrona króla przed zarzutami konfederatów. I inne
„Hisotira narodu polskiego” 1774, oparta na wcześniejszym doświadczeniu nabytym w trakcie tłumaczenia Historii Tacyta.
Z początkiem 1774 przyznał Stanisław August poecie - historykowi probostwo w Niemenczynie koło Wilna i altarię w Onikście, koadiutora biskupa smoleńskiego, a w 1775 konsekracja na biskupa emauskiego in partibus infidelium.
1777 probostwo w Cimkowiczach od H Radziwiłła.
1775 „Memoriał względem pisania historii narodowej” - nowoczesna koncepcja hisotiri i historyka wg ideałów Oświecenia.
Praca nad „historią” oderwała go od pracy w „Zabawach”.
1776 przyznanie przez Stanisława Augusta orderu św Stanisława.
1783 order Orła Białego
1776 - pobyt w Powieci koło Pińska, w Welatyczach w domu szambelana Kazimierza Jezierskiego.
1777 na stałe zamieszkał w pałacu Pod Blachą, gdzie redagował „Historię”.
Zaprzyjaźnił się z Magdaleną z Eysymontów Jezierską, secundo voto Antoniową Rybińską, kasztelanową orwucką. Swe uczucia do niej wyraził w wierszu „Odjazd”, jednym z najpiękniejszych erotyków polskich drugiej połowy XVIII w.
1779 wiersz Do Bizuna. I inne.
Ważny wiersz „Kantata w dzień inauguracji statui Jana III w dniu 14 IX 1788”
Consulite Vobis, prospicite patriae 1788 - Naradźcie się i pomóżcie ojczyźnie, w utworze ukazywał tragiczną sytuację kraju, państwa ubogiego i bezrządnego, słabego, aluzja do i rozbioru.
`Historia narodu polskiego od początku chrześcijaństwa, t 2 - 7 1780-1786, wydana u Michała Groella. - dziej Polski od panowania mieszka do ślubu Jadwigi z Jagiełłą w 1386.
Tom 1 wydany w 1824 w dwóch częściach przez Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
W Historii polemizował z sarmacka wizja dziejów, przedstawił obraz anarchicznej samowoli i prymitywizmu przodków, podjął problem władzy królewskiej i przyczyn jej osłabienia, podkreślił absolutyzm. , wyraźnie krytykował współczesność,. „Historia” odegrała ważną role w szkołach KEN, dostarczała posłom motywacji w kwestii monarchii parlamentarnej, wzmocnienia wojska i skarbu.
1788 objął Naruszewicz biskupstwo smoleńskie i wszedł do senatu.
1790 został biskupem brzesko - łuckim.
Ostatnim publicznym wystąpieniem Naruszewicza było kazanie Pt” głos […] przy założeniu pierwszego kamienia na kościół Opatrzności Boskiej w 1972, d 3 maja na Placu Ujazdowskim miany.
Zmarł 8 lipca 1792 w Janowie Podlaskim.