KRÓLESTWO PRUS

Królestwo Prus 1701-1871, Prusy, pań­stwo niem. powstałe z inicjatywy elektora brandenburskigo Fryderyka III, który za zgodą cesarza Leopolda I koronował się 18 I 1701 w Królewcu na "króla w Prusiech" (sprawował tam rządy jako Fryderyk I). W 1701 w skład K.P. wchodziły Prusy Książęce, Brandenburgia, księstwo Kleve, kilka hrabstw, zsekularyzowanych biskupstw oraz wschodnia część Pomorza Zachodniego. Syn Fryderyka I, Fryderyk Wilhelm I, zawarł przymierze z carem ros. Piotrem I Wielkim i wziął udział w wojnie północnej 1700-21, podczas której w 1720 odebrał Szwecji część Pomorza Zachodniego ze Szczecinem oraz wyspami Uznam i Wolin. Następnie skon­centrował się na działalności wewnątrz kraju i rozbudowie armii opartej na powszechnej służbie wojskowej. Zgodnie z zasadami mer­kantylizmu dążył do samowystarczalności gospodarczej kraju. Podczas jego rządów wprowadzono ostre ograniczenie importu, w tym zboża z Rzeczypospolitej, zatrudniano żołnierzy, sprowadzano z zagranicy osadni­ków. Dużą rolę w rozwoju różnych dziedzin produkcji odegrali przybyli z Francji huge­noci.

U schyłku panowania Fryderyka Wilhel­ma I K.P. dysponowało ok. 86-tysięczną ar­mią (miało ok. 2,5 mln mieszkańców). Fry­deryk II, syn i następca Fryderyka Wilhelma I, powiększył armię do 200 tys., prowadził politykę ekspansji terytorialnej. W 1740-63 K.P. było uwikłane w wojny śląskie i w wojnę siedmioletnią 1756-63. W wyniku wojen zdobyło Śląsk i pokonało Saksonię; ugrun­towała się pozycja międzynarodowa K.P. ja­ko drugiego po Austrii państwa w Rzeszy Niemieckiej. W czasach Fryderyka II został niebywale rozbudowany aparat biurokraty­czny. Popierano rozwój przemysłu, prowa­dzono akcje kolonizacyjne. Usprawniano komunikację lądową i wodną. Po 1763 zaso­by gospodarcze K.P. znacznie się zmniejszy­ły. Stąd też starało się nie angażować w woj­ny, powiększając swe terytorium kosztem rozbiorów Rzeczypospolitej. K.P. wzięło je­dnak udział w wojnie z rewolucyjną Francją i w tłumieniu powstania kościuszkowskiego. Po 1795 pod panowaniem pruskim znalazło się 2/3 obecnych ziem pol. Polityczne znacze­nie państwa pruskiego załamało się gwałto­wnie w wyniku katastrofalnej klęski ponie­sionej w 1806 w walce z Napoleonem I. K.P. musiało się pogodzić z utratą ziem zagarnię­tych w dwóch ostatnich rozbiorach Polski, z których w 1807 zostało utworzone Księstwo Warszawskie. W następstwie klęski podjęto w K.P. projekty reform administracyjnych i wojskowych. W 1807 zniesiono poddaństwo chłopów, umożliwiając im w latach następ­nych wykup ziemi (uwłaszczenie). Po klęsce Napoleona w Rosji K.P. podjęło walkę z Francją.

Na kongresie wiedeńskim 1815 K.P. nale­żało do grona państw zwycięskich, uzysku­jąc poważne zdobycze terytorialne, gł. kosz­tem Saksonii i ziem pol. oraz części Nadrenii i Westfalii. Wbrew postulatom wysuwanym przez liberałów K.P. pozostało państwem rządzonym absolutnie. Liberałowie pruscy byli bowiem za słabi, a przemiany, które do­konały się w K.P. w następstwie rewolucji marcowej w Berlinie 1848, okazały się nie­trwałe. Na mocy nadanej w 1848 konstytucji, choć utrzymanej w duchu zdecydowanie kon­serwatywnym, został powołany sejm, w któ­rego skład wchodzili m. in. posłowie pol. Król pruski Fryderyk Wilhelm IV nie chciał uznać ogólnoniemieckiej konstytucji, u­chwalonej przez Frankfurckie Zgroma­dzenie Narodowe, i odrzucił ofiarowaną mu koronę cesarską. Po stłumieniu rewolucji 1848 ważną rolę w państwie odgrywali junkrzy. Wzrastało ogólne niezadowolenie, szczególnie wśród burżuazji pruskiej.

Wilhelmowi I nie udało się porozumieć z opozycją liberalną w parlamencie; w 1862 prezesem Rady Ministrów został O. Bis­marck. W okresie sprawowania przez niego funkcji premiera polityka zagraniczna pań­stwa pruskiego była nastawiona na eks­pansję terytorialną, a wewnętrzna na polityczne i administracyjne zjednoczenie Nie­miec (państw niem.). Coraz większy wpływ na politykę miała armia. W następstwie zwycięskiej wojny austriacko-pruskiej 1866 K.P. powiększyło swoje terytorium, a Austria pogodziła się z utratą wpływów na terenie Niemiec. Został utworzony Zwią­zek Północnoniemiecki. Wobec sukcesów Bismarcka liberalna opozycja przestała kry­tykować zaborczą politykę zagraniczną rzą­du. Po zwycięskiej wojnie francusko­-pruskiej 1870-71 K.P. uzyskało Alzację i Lotaryngię. W atmosferze triumfu po klę­sce Francji 18I 1871 proklamowano w Wer­salu II Rzeszę. Zgodnie z konstytucją była ona państwem związkowym, w którym do­minującą rolę odgrywały Prusy. Każdora­zowo król pruski był cesarzem niem., a pre­mier pruski zazwyczaj kanclerzem. Stolicą zjednoczonej Rzeszy Niemieckiej był Berlin [zob. Niemcy].

B. ENGELMANN Prusy - kraj nieograniczonych możli­wości, Poznań 1984. W. KONOPCZYŃSKI Fryderyk Wielki a Polska, Poznań 1981. S. SALMONOWICZ Pru­sy. Dzieje państwa i społeczeństwa, Poznań 1987.

Fryderyk Wilhelm I, ur. 1688, zm. 1740, król Prus od 1713, z dynastii Hohenzoller­nów, syn Fryderyka I. Utrwalił absolutyzm królewski, stwarzając biurokratyczny sy­stem administracyjny. Z racji charakteru i upodobań był zwany królem-sierżantem. Prowadził surową politykę oszczędnościową. Zredukował pensje urzędników. Zlik­widował kosztowny dwór stworzony przez ojca, ograniczał życie kulturalne w pań­stwie. Profesorów uniwersytetów pozbawiał katedr lub usuwał z kraju, żywił pogardę dla nauki i kultury. Życie dworu ujął w ko­szarowy regulamin, wyznaczając nawet go­dziny wspólnego palenia fajek z urzędnika­mi i dworzanami, co stanowiło jego jedyną rozrywkę. Do rodziny i najbliższego otocze­nia odnosił się niezwykle brutalnie, nie oszczędzając także swego syna i następcy, późniejszego króla Fryderyka II.

Fryderyk II, ur. 1712, zm. 1786, król Prus od 1740, z dynastii Hohenzollernów, syn Fryderyka Wilhelma I. W młodości był cał­kowicie uzależniony od brutalnego ojca. Próbował uciec z kraju i tylko z trudem u­niknął skazania przez ojca na śmierć. Roz­czytywał się w pismach pisarzy franc., kore­spondował z Wolterem. Zostawszy władcą, porzucił ideały młodości. F. uważany jest za reprezentatywnego monarchę absolutyzmu oświeconego. Konsekwentny w podporząd­kowaniu całego życia kraju interesom pań­stwa, za którego sługę sam się uważał. Zna­komity wódz w wojnach śląskich 1740-45 (odebrał Austrii Śląsk) i w wojnie siedmioletniej 1756-63. W pierwszym roz­biorze Polski zagarnął Pomorze bez Gdań­ska i Torunia oraz część Wielkopolski. Na ziemiach pol. wprowadził pruską admini­strację, ograniczył władzę szlachty nad chłopami, popierał kolonizację niem. przez sprowadzanie osadników i rzemieślników z Niemiec. W polityce był bezwzględny i wia­rołomny. Długotrwałe osobiste rządy F. doprowadziły do zastoju w aparacie państ­wowym i w armii pruskiej, co uwidoczniło się zwłaszcza po śmierci króla. Dwór F. Sanssouci w Poczdamie był centrum życia kulturalnego w Niemczech.

N. KRACHER-GAMRATOWA "Partyzant moralności". Fryderyk II, Katowice 1989. S. SALMONOWICZ Fryde­ryk II, Wrocław 1985.

junkrzy, wielcy właściciele ziemscy w Pru­sach, Meklemburgu i Holsztynie. Dążąc do stworzenia potęgi militarnej państwa, król pruski Fryderyk Wilhelm I podporządko­wał j. wymogom i dyscyplinie służby woj­skowej. Synowie j. byli obowiązani przejść służbę wojskową, a jej przebieg systematycznie kontrolowano. Wśród kasty oficer­skiej panował duch posłuszeństwa wobec władcy i kult państwa. Monarchia pruska opierała się na j.; w ich rękach, szczególnie na wschodzie, znajdowały się wielkie majątki ziemskie. J. byli ostoją królów pruskich oraz cesarzy niem. i ich zaborczej polityki, zwłasz­cza antypolskiej. Przemiany społeczno­-polityczne, które następowały w państwie w XIX w., nie zdołały jednak zagrozić domina­cji j. w korpusie oficerskim, administracji i gospodarce kraju.

2