Kartagina

W okresie od 750 do 550 r. p.n.e. na terenach południowej Italii i na wschodzie Sycylii powstały liczne kolonie greckie, zwane Wielką Grecją (łac. Magna Graecia). Jeszcze wcześniej, bo ok. 800 r. na zachodniej Sycylii i w północnej Afryce nadmorskie osady obronne dla ochrony morskich szlaków handlowych założyli Fenicjanie. Po zdobyciu Tyru przez Asyrię, dawna kolonia fenicka, Kartagina stała się potężnym protektorem kolonii fenickich w zachodniej części Morza Śródziemnego. Kartagińczycy opanowali m.in. Baleary, Sardynię i zachodnią Sycylię. Po zwycięstwie pod Alalią nad Grekami (ok. 540 p.n.e.) Kartagińczycy zburzyli Tartessos na południu Hiszpanii i zamknęli drogę morską przez Cieśninę Gibraltarską, aby uniemożliwić import cyny z Brytanii. Baleary, Korsyka i Sardynia otaczały wybrzeża południowej Galii i południowo-zachodniej Italii, a opanowanie Sycylii i Malty pozwoliło Kartagińczykom na sprawowanie kontroli nad szlakami łączącymi wschód i zachód Morza Śródziemnego.W 814 r. p.n.e. została założona na wybrzeżu dzisiejszej Tunezji kolonia Tyru - Kartagina ("Nowe Miasto"). Po podboju miast fenickich przez Asyrię, Fenicjanie umacniali swe wpływy w zachodniej części basenu Morza Śródziemnego. Od 650 r. p.n.e. Kartagina posiadała już własną flotę i armię, najpierw rekrutowaną z własnych obywateli, a później z najemników. Zaczęła ona także pełnić rolę protektora kolonii fenickich na zachodzie. Władzę w Kartaginie sprawowali możni, dochodziło jednak nieraz do konfliktów oligarchii kupieckiej skupionej w Radzie z dowódcami wojskowymi. Najwyższymi bóstwami kartagińskimi były, znane na semickim Wschodzie, Baal i Astarte. Specyficzną cechą religii kartagińskiej były praktyki składania ofiar z ludzi.

I wojna punicka (264-241 p.n.e.)

Podczas interwencji Kartaginy w Tarencie kampańscy najemnicy tyrana Syrakuz Agatoklesa, Mamertyni ("synowie Marsa"), którzy opanowali Messanę, wezwali Rzymian na pomoc przeciw Hieronowi II, kolejnemu tyranowi Syrakuz. Po wylądowaniu wojsk rzymskich na Sycylii Syrakuzy wesżły w sojusz z Kartaginą, jednak klęska poniesiona pod Messaną zmusiła Hierona do zawarcia przymierza z Rzymianami. Ci zajęli całą wschodnią Sycylię aż po Akragas (Agrigentum, 261 r. p.n.e.). W Kartaginie interwencję Rzymu uznano za wypowiedzenie wojny. Rzym zaatakował pozycje kartagińskie w zachodniej Sycylii, przystępując jednocześnie do budowy własnej floty. (Okręty budowano na wzór znalezionej na mieliźnie punickiej pentekontery.) Nowo powstała flota rzymska zwyciężyła w 260 r. p.n.e. W bitwie morskiej pod Mylae, dzięki zastosowaniu ruchomych pomostów pozwalających przenieść taktykę wojny lądowej na morze. Zwycięstwo w bitwie morskiej u przylądka Eknomos (256 r.) umożliwiło natomiast Rzymianom lądowanie w Afryce, gdzie zaatakowali stolicę wroga. Kartagina zaproponowała zawarcie pokoju, lecz odmówiła przyjęcia ciężkich warunków rzymskich. Dobra passa Rzymian została przerwana bitwą pod Tunes w 255 r. p.n.e. Kartagińczycy pod wodzą spartańskiego najemnika Ksantipposa zwyciężyli dzięki użyciu jazdy i słoni bojowych. Flota rzymska wraz z niedobitkami armii została zniszczona przez burzę. Rzymianie wycofali się z wojny morskiej, zajęli natomiast Sycylię aż po kartagińskie twierdze Lilybaeum, Drepanum i Eryks. Wojna toczyła się dalej ze zmiennym szczęściem. Odbudowana flota rzymska zwyciężyła pod Panormus (250 p.n.e.), lecz poniosła klęskę pod Drepanum (249 p.n.e.). Po długoletniej wojnie podjazdowej z Hamilkarem Barkasem Rzym zbudował nową flotę (200 pięciorzędowców), sfinansowaną głównie z prywatnych środków obywateli i odniósł w 241 r. zwycięstwo u wybrzeży Wysp Egackich. Kartagina zawarła pokój, na mocy którego oddała Sycylię (pierwsza rzymska prowincja) i zobowiązała się w ciągu 10 lat zapłacić 3200 talentów kontrybucji. Po powstaniu najemników i Libijczyków przeciw Kartaginie jej wojska stłumiły powstanie na Sardynii, jednak powstańcy wezwali na pomoc Rzym, który wznowił wojnę z Kartaginą (238 p.n.e.) i zmusił ją do rezygnacji z Sardynii (w 227 r. również Korsyki) oraz zapłacenia następnych 1200 talentów. Morze Tyrreńskie stało się w ten sposób wewnętrznym morzem (mare nostrum) Rzymu, który coraz bardziej umacniał swoje pozycje w zachodniej części basenu Morza Śródziemnego. W latach 229-28 p.n.e. Flota rzymska zlikwidowała korsarstwo iliryjskie, a królowa Ilirii Teuta została zmuszona do płacenia trybutu. Po 219 r. Rzym ossatecznie opanował wybrzeża iliryjskie. Odparł także atak Celtów i pokonuje ich w bitwie pod Clastidium (222 p.n.e.), zdobył Mediolanum, stolicę Insubrów, gdzie zostały założone kolonie (Placentia, Cremona, Mutina) i wybudowana droga via Flaminia. Po 237 r. p.n.e., za sprawą rodu Barkidów, zmieniła się polityka Kartaginy. Aby zrównoważyć utratę Sardynii i Korsyki, rozpoczęła ona podbój Pólwyspu Iberyjskiego. Zajęcie jego południowej części (Sierra Morena, 236 p.n.e.) umożliwił spłatę ostatnich rat kontrybucji na rzecz Rzymu. W 227 r. została tam założona Nowa Kartagina. Zaniepokojony kartagińskimi sukcesami Rzym zawarł w 226 r. p.n.e. układ z Kartaginą, w którym granicą wpływów obu państw została uznana rzeka Iberus (Ebro lub raczej Jukar). Po zamordowaniu zięcia Hamilkara, Hazdrubala w 221 r., dowództwo nad wojskiem kartagińskim objął syn Hamilkara - Hannibal (247-183 p.n.e.). Zaatakowanie w 219 r. miasta Sagunt, leżącego na południe od Ebro przez Hannibala Rzym uznał za pogwałcenie układu z 226 r. Kartagina odmówiła jednak przerwania oblężenia i wydania Hannibala, w związku z czym Rzym wypowiedział jej wojnę.

II wojna punicka (218-201 p.n.e.)

Kiedy armia rzymska była już przygotowana do ataku na Hiszpanię Afrykę (z Sycylii), jej plany niespodziewanie pokrzyżował Hannibal, przekraczając Pireneje i Alpy. Trudy drogi i toczonych podczas niej walk sprawiły, że z początkowych 59 000 żołnierzy (50 000 piechoty, 9000 jazdy, 37 słoni bojowych) w Italii zostało Hannibalowi już tylko 26 000. Jego brat Hazdrubal osłaniał tymczasem Hiszpanię. Dowodzący armią rzymską konsul Publiusz Korneliusz Scypio wysłał swego brata Gnejusza do Hiszpanii, a sam powrócił znad Rodanu do Italii, jednak jesienią 218 r. p.n.e. Hannibal pokonał go nad rzeką Ticinus. Również, wezwany z Sycylii, konsul Tyberiusz Semproniusz Longus poniósł - wraz ze Scypionem - w grudniu 218 r. klęskę nad Trebią. Do Kartagińczyków przyłączyli się Galowie. Po przejściu przez Apeniny Hannibal zadał w 217 r. konsulowi Gajuszowi Flaminiuszowi klęskę nad Jeziorem Trazymeńskim. Mianowany dyktatorem został wówczas Kwintus Fabiusz Maksimus (Cunctator - zwlekający), który rozpoczął z Kartagińczykami wojnę podjazdową. Następni konsulowie ponieśli pod Kannami 2 VIII 216 r. p.n.e. największą w dziejach Rzymu klęskę. Oddziały kartagińskie manwerem skrzydłowym otoczyły i wybiły niemal wszystkich z 86 000 Rzymian, w tym konsula Emiliusza Paulusa. Z federacji italskiej wystąpiły wówczas Kapua, Samnici, Lukanowie i Brucjowie. Rzym wrócił do polityki obronnej i uciekł się do prowadzenia wojny na wyczerpanie. Hannibal na leże zimowe wybrał Kampanię, niedostateczne wsparcie z Kartaginy zmusiło go jednak do zaniechania ofensywy. W 215 r. p.n.e. zawarł on natomiast przymierze z Filipem V, królem Macedonii, który podjął nieudany atak na Ilirię, co doprowadziło do wybuchu I wojny macedońskiej. W Hiszpanii szala zwycięstwa zaczęła się powoli przechylać na stronę Rzymian. Po pierwszym zwycięstwie braci Publiusza i Gnejusza w bitwie morskiej u ujścia Ebro (217 p.n.e.) zajęty został Sagunt, a Hazdrubal pokonany w 215 r.. Podjęta przez niego próba przedarcia się do Italii nie udała się. Rzymianie dotarli aż do rzeki Baetis (Gwadalkiwir) i w 212 r. zawarli przymierze z księciem zachodnio-numidyjskim Syfaksem, zwrócone przeciw Kartaginie. Na Sycylii natomiast, po śmierci Hierona, tyrana Syrakuz w 215 r., jego następca zawarł przymierze z Kartaginą. Po dwuletnim oblężeniu, podczas którego obronę wspierał swymi wynalazkami Archimedes, Syrakuzy zostały w 212 r. p.n.e. zdobyte i złupione przez armię rzymska pod wodzą konsula Marcellusa. Rzymianie ponownie zajęli Sycylię i do 210 r. wyparli z niej całkowicie Kartagińczyków. Ci jednak pod wodzą Hannibala zdobyli w 212 r. p.n.e. Tarent i zwyciężyli pod Kapuą, co spowodowało, że przyłączyły się do nich miasta greckie w południowej Italii. Siły rzymskie walczące z Filipem V Macedońskim miało odciążyć zawarte w 212 r. przymierze ze Związkiem Etolskim (później dołączyły do niego Elida, Messena i Sparta). Zdobyte ziemie przypadały w jego myśl Etolom, zaś łupy - Rzymianom. Do sojuszu przyłączył się w 209 r. Attalos I, król Pergamonu. Tymczasem w Italii Rzymianie zmienili taktykę w i w 211 r. po oblężeniu udało im się odzyskać Kapuę. Hannibal nie zdołał bowiem odciągnąć spod jej murów armii rzymskiej swym brawurowym rajdem na Rzym (Hannibal ante portas! - Hannibal u bram!) Ziemie Kapui przeszły na własność państwa (ager publicus). W Hiszpanii po klęsce poniesionej z ręki Hazdrubala i króla numidyjskiego Masynissy oraz śmierci Scypiona (211 p.n.e.) Rzymianie wycofali się za Ebro. Jako dowódca z władzą konsularną (pro consule) wysłany został tam w 210 r. Publiusz Korneliusz Scypio, który zdobył Nową Kartaginę (209 p.n.e.). Po przegranej, krwawej bitwie pod Baeculą (208 p.n.e.) Hazdrubal wyruszył do Italii. Rzym zmuszony został też wycofać swe oddziały z Grecji, bowiem Filip V zawarł w 206 r. pokój ze Związkiem Etolskim. Hazdrubalowi nie udało się jednak połączyć w Italii z Hannibalem. W bitwie nad rzeką Metaurus koło Sena Gallica Rzymianie pod wodzą Marka Liwiusza Salinatora i Gajusza Klaudiusza Nero zwyciężyli go w 207 r. dzięki zastosowaniu kartagińskiej taktyki, polegającej na oskrzydleniu przeciwnika i wykorzystaniu samodzielnie operujących legionów. W bitwie tej zginął Hazdrubal. Na południu Hiszpanii Rzymianie, po zwycięstwie Scypiona pod Ilpą w 206 r. nad Magonem i Masynissą, posunęłi się w głąb kraju i zajęli Gades (dzisiejszy Kadyks). Flota kartagińska pod dowództwem Magona odpłynęła na Baleary, a stamtąd do Genui, aby raz jeszcze skłonić do walki z Rzymem Ligurów i Galów. Panowanie kartagińskie nad Hiszpanią dobiegło jednak definitywnie końca. Scypion powrócił do Rzymu i został w 205 r. wybrany konsulem. W tym samym roku Filip V zawarł pokój z Rzymem. W tej sytuacji Rzymianie postanawiają wylądować w Afryce i tam zadać Kartaginie ostateczny cios. W 204 r. p.n.e. Scypion, zawarłszy sojusz z Masynissą, przeprawił się do Afryki. Po zwycięstwie Rzymian pod Tunes w 203 r. i bezowocnych rozmowach pokojowych Kartagina odwołała Hannibala z Italii. Na północy Italii zmarł w tym czasie kartagiński wódz Magon. W roku 202 p.n.e. miała miejsce decydująca bitwa pod Zamą, w której wojska kartagińskie zostają zniszczone. Hannibal, zmuszony do ucieczki do Hadrumetum, doradzał zawarcie pokoju. Jego warunki były dla Kartaginy upokarzające. Musiała ona bowiem zrezygnować z Hiszpanii, oddać Numidii Masynissie, zapłacić 10 000 talentów kontrybucji (w ciągu 50 lat), wydać Rzymowi całą flotę (poza 10 trierami) oraz nie prowadzić wojny poza Afryką, a i tam tylko za zgodą Rzymu. Ziemie Syrakuz stały się częścią rzymskiej prowincji Sycylia. Wynik tej wojny ukazał przewagę gotowego do ofiar obywatela rzymskiego nad kartagińskim kupcem. Scypion otrzymał zaszczytny przydomek Africanus i odbył triumf. Hiszpania została podzielona na 2 prowincje: Hispania Citerior i Hispania Ulterior (197 p.n.e.). Raz po raz wybuchały tam jednak powstania (pierwsze w latach 191-89 p.n.e.). Najgroźniejsze z nich rozpoczęło się w 154 r. i obbjęło plemiona celtycko-iberyjskie oraz Luzytan, na czele których od 147 r. do swej śmierci w 139 r. p.n.e. stał wódz Wiriatus. Mimo wielu zwycięstw nad wojskami rzymskimi, zakończyło się ono klęską i zdobyciem w 133 r. Numancji przez wysłanego do Hiszpanii Publiusza Korneliusza Scypiona (Aemilianusa), który otrzymał jeszcze jeden honorowy przydomek Numantinus.

III wojna punicka. Zniszczenie Kartaginy

Hannibal, obrany najwyższym urzędnikiem (sufetą) w Kartaginie, wobec groźby wydania go Rzymowi przez opozycję w 196 r. p.n.e. uciekł do Antiocha III. Ten jednak odrzucił wysunięty przez Kartagińczyka plan inwazji na Italię. Po pokoju w Apamei Hannibal znów musiał uciekać - tym razem do Prusiasa, króla Bitynii, a gdy Rzym domagał się jego wydania, popełnił samobójstwo (183 p.n.e.). W tym samym roku umarł na dobrowolnym wygnaniu jego przeciwnik, Scypion Afrykański, oskarżony o zdradę stanu. Jego brata Lucjusza Scypiona, który po pokonaniu Antiocha otrzymał w nagrodę przydomek Asiaticus, spotkał natomiast zarzut malwersacji finansowych. Na czele wrogiego Scypionom stronnictwa, prowadzącego też bezwzględną walkę z korupcją i zbytkiem, stał Marek Porcjusz Kato, cenzor z roku 184 p.n.e. Ciągłe, podsycane przez Rzym, konflikty z Masynissą, który próbował powiększyć swe państwo kosztem Kartaginy, skłoniły ją w 150 r. p.n.e. do rozpoczęcia z nim bez uzgodnienia z Rzymem wojny. Stało się to pretekstem do wypowiedzenia Kartaginie wojny przez Rzym (III wojna punicka, 149-46 p.n.e.). Wtedy właśnie Katon wypowiedział słynne "Ceterum censeo Carthaginam esse delendam" - "poza tym uważam, że Kartaginę należy zniszczyć". Po wylądowaniu dwóch armii rzymskich w Afryce Kartagińczycy skapitulowali. Sprzeciwili się jednak postawionemu przez Rzymian żądaniu opuszczenia miasta i wznowili z nimi walkę. Wysłany do Afryki Publiusz Korneliusz Scypion (Aemilianus) doprowadził w 146 r. p.n.e. do zdobycia Kartaginy, która następnie, mimo jego sprzeciwu, została zburzona, jej obrońcy sprzedani w niewolę, a ziemie przekształcone w prowincję Afrykę. Scypion (z przydomkiem Africanus Minor) odbył następnie triumf. W wyniku ciągłych wojen do Rzymu napływały tysiące niewolników, a ich sytuacja stale się pogarsza. W latach 137-32 p.n.e. na Sycylii wybuchło ich powstanie. Na czele zbuntowanych niewolników z latyfundiów stanął Syryjczyk Eunus, który podjął walkę z Rzymem. W szczytowym okresie brało w niej udział 200 000 niewolników. Eunus próbował stworzyć monarchię na wzór hellenistyczny. Po upadku Henny i Tauromenium dostał się on jednak w ręce Rzymian, a 20 000 niewolników zostało ukrzyżowanych.

1

4