Średniowiecze
Nazwa
Średniowiecze było epoką najdłuższą w dziejach nowożytnych - trwało ponad tysiąc lat. Nazwę media tempora (lub medium aevus), czyli „czasy, wieki średnie”, wprowadził w XVII wieku Krzysztof Cellariusz Kelner dla określenia „okresu przejściowego” między starożytnością a odrodzeniem. Inna nazwa - medium aevum - oznacza „erę średnią”. Od czasów renesansu okres średniowiecza był uważany za czasy zacofania, ciemnoty i upadku kultury. Bardzo długo trwał proces rehabilitacji średniowiecza zanim dostrzeżono w nim oprócz negatywnych i pozytywne zjawiska.
Chronologia i periodyzacja epoki
Ustalenie jednej daty rocznej jako momentu, w którym zaczyna się i kończy średniowiecze, jest niemożliwe. Przechodzenie antyku w nową epokę było procesem trwającym dziesiątki, a niekiedy nawet setki lat. Tak więc na ogół przyjmuje się, że początek średniowiecza przypada między IV a VI w. n.e., natomiast koniec tej epoki to wiek XV lub XVI (zależnie od kraju europejskiego). Istotne jest zrozumienie długofalowości procesu kształtowania się średniowiecza i jego zróżnicowania, wynikającego z położenia geograficznego i różnego dorobku kulturowego w poszczególnych krajach Europy.
Historycy przyjmują daty umowne, ułatwiające orientację w chronologii średniowiecza. Tak więc jako datę otwierającą tę epokę przyjmuje się rok 476 n.e., czyli upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego (zdobycie Rzymu przez wojska germańskie najemnego wodza Odoakra), natomiast ze schyłkiem średniowiecza w Europie wiążą się trzy, bliskie w czasie wydarzenia:
rewolucyjne wynalezienie druku w 1450 r. przez Jana Guttenberga
moment upadku Cesarstwa Bizantyjskiego czyli Wschodniego (zdobycie przez Turków Konstantynopola - dawnego Bizancjum, dziś Istambułu) w 1453 r.
odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba w 1492 r.
W Polsce średniowiecze rozpoczyna się dopiero w drugiej połowie X w. (966 r. - chrzest Polski) trwa do początku wieku XVI (trwa 500 lat).
Periodyzacja średniowiecza w europie wygląda następująco:
faza I - wczesne średniowiecze (okres od V do X wieku)
faza II - dojrzałe średniowiecze; rozkwit średniowiecza (okres XI - XIII w.)
faza III - zmierzch średniowiecza; schyłek średniowiecza; późne średniowiecze; „jesień średniowiecza” (okres XIV - XVI w.)
Ideologia średniowiecza
teocentryzm (z gr. theos - bóg, centrum - środek) - światopogląd, zgodnie z którym w centrum zainteresowania człowieka stał Bóg i związane z nim sprawy. Jemu należy podporządkować wszystkie sprawy ludzkie, całe życie człowieka. Wynikiem tego było podporządkowanie religii i Bogu wszystkich spraw ziemskich, wszystkich dziedzin życia oraz wszystkich obszarów działalności człowieka
chrystianizm - panowanie wiary chrześcijańskiej w Europie. W Europie obowiązywał jeden wspólny system wartości, którego fundament stanowiło odrodzenie ludzi przez chrzest.
uniwersalizm - wspólny system wartości w Europie:
wspólny, uniwersalny język - łacina
wspólny ustrój - feudalizm
wspólna wiara - chrześcijaństwo - i związany z nią światopogląd
wspólna władza:
świecka: cesarz
duchowna: papież
Średniowieczna filozofia:
scholastyka
dominujący w średniowieczu kierunek filozoficzny i jednocześnie nauka
nadrzędnym zadaniem scholastyki było rozumowe udowadnianie dogmatów religijnych, przyjętych z góry jako nie podlegający dyskusji pewnik
różne systemy teologiczne dążące do pogodzenia wiary z pojmowaniem intelektualnym
augustynizm
w swoich założeniach nawiązywał do koncepcji wczesnochrześcijańskiego filozofa św. Augustyna (354 r. - 430 r.)
u podłoża augustynizmu leżało przekonanie, że człowiek jest jednostką rozpaczliwie poszukującą Boga, zawieszoną między Niebem a Ziemią
Bóg jest :
najwyższym bytem i prawdą
najważniejszym źródłem poznania
najwyższym dobrem i przez to przyczyną wszelkiego dobra i piękna
osobą wszechmocną, ale i pełną miłości
dusza jako najważniejszy składnik natury ludzkiej; przewaga duszy nad ciałem:
dusza jest substancją samoistną i całkowicie niezależną od ciała
duszę znamy lepiej niż ciało
należy dbać o duszę, a nie o ciało, a więc rozwój duchowy jest ważniejszy od cielesnych przyjemności
przewaga irracjonalnej duszy nad rozumem
poznanie, prawda, dobro, zło i szczęście
poznanie prawdy jest natomiast możliwe dzięki istnieniu Boga, który pozwala osiągnąć poszukiwaną wiedzę poprzez oświecenie (iluminatio) - tę teorię później nazwano iluminizmem
oświecenie jest pojęte jako akt łaski i nadprzyrodzony, właściwy jedynie Bogu, fakt
zło dla św. Augustyna wynika z braku dobra, nie należy do przyrody, lecz jest dziełem wolnych stworzeń i wynika z odwrócenia się od wyższych celów i wartości - mimo, że istnieje absolutne dobro (Bóg), nie ma absolutnego zła
dzieje świata jako zmagania „państwa bożego” z „państwem ziemskim”
dzieje świata są wyznaczone przez zmagania „państwa bożego”, będącego źródłem dobra z „państwem ziemskim” uosabiającym zło i potępienie
tomizm
za jego twórcę uważa się dominikanina, św. Tomasza z Akwinu, który przystosował do potrzeb teologii chrześcijańskiej filozofię Arystotelesa
wyraźne oddzielenie filozofii od teologii
św. Tomasz wyraźnie oddzielił wiedzę od wiary, rozum od objawienia
człowiek może poznać nie tylko rzeczy materialne, ale również Boga z jego istnieniem, właściwościami i działaniem
pewne prawdy są jednak niedostępne dla rozumu: Trójca Święta, grzech pierworodny, stworzenie świata, i inne - te prawdy przekraczają możliwości rozumu, lecz mu się nie sprzeciwiają
Bóg - byt konieczny, człowiek - byt przypadkowy
ludzkiemu rozumowi dane są rzeczy jednostkowe, służące jako punkt wyjścia do poznania bytu
każda z rzeczy jednostkowych jest bytem samoistnym, złożonym z istoty i istnienia
o ile istota Boga implikuje Jego istnienie, o tyle z istoty rzeczy stworzonych wcale nie wynika to, że muszą istnieć - na tym właśnie polega różnica między Bogiem a resztą świata
Bóg jest bytem koniecznym (musi istnieć, bo to leży w Jego istocie) i niezależnym (istnieje z własnej natury)
pozostałe stworzenie jest przypadkowe i zależne (istnienie nie leży w jego naturze)
dowody na istnienie Boga
istnienie Boga jest dla św. Tomasza prawdą oczywistą, lecz wymaga udowodnienia; stąd 5 dowodów na istnienie Boga
z istnienia ruchu wynika, że musi istnieć pierwsza przyczyna ruchu
ponieważ świat jest niesamoistny, musi istnieć istota samoistna, będąca przyczyną świata
poza przypadkowymi rzeczami musi być istota konieczna
wśród istot o różnej doskonałości niezbędna jest najdoskonalsza
z powszechnej celowości przyrody wynika istnienie najwyższej istoty rządzącej przyrodą w sposób celowy
są to dowody rozwijające myśl Arystotelesa i mają charakter kosmologiczny
św. Tomasz o naturze świata
świat został stworzony przez Boga:
z niczego
bezpośrednio
w akcie woli, jako jedna z możliwości
według bożych idei
w czasie
drabina bytów:
różnorodność stworzeń i zjawisk występujących na świecie jest obrazem pełnej istoty Boga
wszystkie stworzenia mają swoje miejsca wyznaczone przez Stwórcę na drabinie bytów, tworząc harmonijnie zbudowaną, hierarchicznie uporządkowaną strukturę świata
człowiek znajduje się między aniołami i zwierzętami; jest mikrokosmosem, czyli małym odbiciem potężnego wszechświata; od aniołów różni go to, że los aniołów został ostatecznie rozstrzygnięty tuż po ich stworzeniu - część pozostała wierna Bogu, inne odwróciły się i poszły w kierunku wiecznego potępienia; natomiast ponad świat zwierząt wywyższa człowieka posiadanie woli i rozumu oraz duszy; człowiek został stworzony w określonym celu (jest nim Bóg) - to ogranicza wolność człowieka
jednocześnie ludzie posiadają zdolność wolnego wyboru wśród nieograniczonej możliwości środków służących do osiągnięcia celu
poznanie, wolność i prawda wg św. Tomasza
wszelkie poznanie jest dostępne najpierw przez zmysły, a następnie rozumowo
wolność jest Prawdą, czyli pewnością, że dokonany wybór pomoże najszybciej osiągnąć ostateczny cel
rozum dla św. Tomasza jest korzeniem wolności
oprócz rozumu człowiekowi są dane przez Boga pewne prawa - dlatego prawa rozumu zawierają się w prawie boskim - wszelkie postępowanie wbrew rozumowi jest uchybieniem wobec Boga, czyli grzechem
wiara pozwala wzmocnionemu łaską człowiekowi przyjąć takie poznanie Boga, jakie sam Bóg objawił
franciszkanizm
program wiary wysunięty przez św. Franciszka z Asyżu
w przypadku franciszkanizmu trudno mówić o typowym , skonkretyzowanym systemie filozoficznym, jak chociażby augustynizm czy tomizm
franciszkanizm to postulat wiary radosnej, prostej, płynącej z głębi serca
franciszkanizm to jednocześnie wszechogarniająca miłość do świata i wszelkiego stworzenia
według św. Franciszka kochać należy nie tylko Boga i ludzi, ale każdą żywą istotę, każde zwierzę, drzewo czy kwiat
miłość pojmowana jest zgodnie z dosłownie pojmowanym ewangelicznym nakazem miłosierdzia, pokory, ubóstwa i braterstwa
św. Franciszek zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa i uważany jest za pierwszego reformatora Kościoła katolickiego ogarniętego kryzysem moralnym, religijnym i etycznym
św. Franciszek nie pozostawił po sobie traktatów teologicznych, natomiast pięknym świadectwem franciszkanizmu jest powstały we Włoszech w XIV w. zbiór legend z życia świętego i jego towarzyszy: „Kwiatki św. Franciszka z Asyżu”