Wstęp do Geografii Fizycznej
Zaliczenie na przedostatnim lub ostatnim wykładzie, tylko 1 poprawka. Student zna na pamięć definicje (i ich autora).
LITERATURA:
Stanisław Leszczyński - “Geografia jako nauka i wiedza stosowana”
Jan Flis - “Wstęp do geografii fizycznej”
Tadeusz Bartkowski - “Metody badań geografii fizycznej”
ATLAS
Sputnicka - “Geologia regionalna”
Klimaszewski - “Geomorfologia”
Klimatologia, Meteorologia, Hydrologia
“Czasopismo geograficzne”, “Przegląd Geograficzny” (z ostatnich 2 lat)
ZADANIE obowiązujące na zaliczeniu:
Przygotować recenzję 1 artykułu z w/w lub innych czasopism (lub prac badawczych) o tematyce geograficznej.
Recenzja powinna zawierać:
ocena tytułu artykułu- czy tytuł jest interesujący pod względem naukowym, czy podejmuje nową problematykę badawczą
ocena problemu badawczego- czy jest interesujący z punktu merytorycznego i aplikacyjnego
ocena zastosowanych metod badawczych
ocena przedstawionego materiału dokumentacyjnego i jego wizualizacja
ocena sformułowanych prawidłowości ( uogólnień )
znaczenie merytoryczne i aplikacyjne artykułu
ocena spisu bibliografii
Obowiązujący materiał:
Przedmiot badań geografii fizycznej, założenia metodologiczne i metodyczne. Teoria funkcjonowania systemu i jej zastosowanie w naukach geograficznych.
Hipotezy dotyczące powstawania Ziemi, basenów oceanicznych i cokołów kontynentalnych.
Wielkie orogenezy, ich zasięgi i wiek, wulkanizm współczesny. /znać nazwy i lokalizacje: góry wieku kaledońskiego, hercyńskiego, alpejskiego, wulkany/
Ogólna cyrkulacja atmosferyczna i jej wpływ na rozmieszczenie wielkich stref krajobrazowych i termicznych.
Współczesne zlodowacenia na kuli ziemskiej: lodowce i lądolody, wieloletnia zmarzlina i jej zasięg.
Pustynie kuli ziemskiej (typy genetyczne i rozmieszczenie).
Procesy zewnętrzne i wewnętrzne modelujące powierzchnię Ziemi.
Ocena krytyczna problemu badawczego w geografii:
Indywidualizacja przedmiotu badań (problemu badawczego).
Założenia metodologiczne i metodyczne przekazywanych treści.
Uwzględnienie bibliografii, literatury przedmiotu.
Zastosowane metody badawcze.
Interpretacja materiału dokumentacyjnego.
Uwzględnione, opisane prawidłowości (teorie naukowe).
Przydatność dla celów praktycznych.
Miejsce geografii fizycznej w rozwoju historycznym nauk geograficznych.
Początek XVIII w. - rozwój nauk geograficznych. Kierunek OPISOWY - zgromadzono informacje geograficzne o różnych częściach świata dla różnych potrzeb (kolonializm, poszukiwanie bogactw naturalnych). Informacje były gromadzone chaotycznie. Na gruncie niezadowolenia z kierunku opisowego, utworzono kierunek SYSTEMATYZUJĄCY (cel: uporządkowanie zebranej informacji o świecie w oparciu o przyjęte kryteria), tworzyły się poszczególne działy. Kierunek WYJAŚNIAJĄCY (genetyczny) - zwrócono uwagę na interpretację naukową zebranych informacji - sprzyjało to rozwojowi teorii naukowej.
Połowa XIX w. powstał popularny kierunek PORÓWNAWCZY ( Karol Ritter ). Jego zadaniem jest stosowanie metody porównawczej polegającej na porównywaniu przedmiotu badań, wskazywaniu różnic, podobieństw i formowaniu prawidłowości. Do dziś jest on kierunkiem podstawowym.
W okresie międzywojennym powstał kierunek KRAJOBRAZOWY. Stworzony został przez niemieckiego geografa Hettnera, a w Polsce spopularyzował go Stefan Pawłowski (założyciel Poznańskiego ośrodka geograficznego, prezes międzynarodowej unii geograficznej, ostatni przedwojenny rektor UAM, zginał w forcie VII). (Po wojnie ośrodek Poznański odtworzył profesor Krygowski.)
KRAJOBRAZ- są to części powierzchni Ziemi posiadające naturalne granice, różniące się jakościowo od innych oraz posiadające wewnętrzną całość elementów, obiektów i zjawisk.
Kierunek krajobrazowy:
w jego ramach dokładnie jest określony przedmiot badań geografii
zajęto się typologią krajobrazu, kryteriami
rozwinęła się metodyka badań krajobrazu
Opis krajobrazowy zwykle wiążemy z kryterium fizjonomicznym i genetycznym
Kr. fizjonomiczne - zakłada ono, że podstawą zróżnicowania krajobrazu są cechy zewnętrzne (może być ono jedynie wstępnym kryterium oceny, nie może decydować o typach)
Kr. genetyczne - różnicuje krajobrazy w oparciu o przyjęte kryteria klasyfikacji i o charakter genetyczny - jest to jedyne i słuszne kryterium
Jeżeli przyjmiemy kryterium genetyczne jako kryterium typologii krajobrazu, to w tym przypadku krajobraz możemy uznać jako jednostkę przestrzenną w ramach geografii. Wielkość tej jednostki będzie zależała od przyjętego kryterium taksonomii (podziału);
[Teoria progów] Ograniczenia progowe (progi): określone uwarunkowania środowiska przyrodniczego, które ograniczają lub uniemożliwiają włączenie środowiska do użytkowania przez człowieka. Mogą być wydzielone w sposób jakościowy i ilościowy np.: progi temperatury 0 - 15 C
Istnieją dwa typy krajobrazu:
potencjalne - to te części powierzchni Ziemi, które aktualnie NIE są użytkowane przez człowieka i stanowią rezerwę
rzeczywiste - to te części powierzchni Ziemi, które aktualnie są użytkowane przez człowieka
Podział krajobrazów z uwzgl. człowieka i integrację w środowisko:
pierwotne- nie odwiedzane lub rzadko odwiedzane przez człowieka
zmienione- te części powierzchni ziemi, które w sposób żywiołowy, niezorganizowany zostały zmienione przez człowieka ( krajobraz rabunkowy )
przekształcone- te części powierzchni ziemi, które w sposób zorganizowany, planowy zostały przekształcone przez człowieka przy zachowaniu reguł ekorozwoju
antropogeniczne- brak elementów naturalnych, dominują elementy sztuczne np. miasto.
W latach '20 i '30 nastąpił rozwój prądów integracyjnych i dezintegracyjnych:
dezintegracyjne: zwracały uwagę na zastosowanie w badaniach podejścia analitycznego (analiza poszczególnych elementów środowiska np.: rzeźba miała być podstawą podejścia geograficznego). Sprzyjało to rozwojowi dyscyplin szczegółowych, specjalistycznych np.: geomorfologii czy hydrologii. Prądy te pogłębiły wiedzę szczegółową, ale nie sprzyjały badaniom syntetycznym środowiska.
integracyjne: sprzyjały stosowaniu w badaniu metod o charakterze syntetycznym. Przedmiotem badań było całe środowisko, a nie poszczególne elementy. Sprzyjało to rozwojowi dyscyplin geografii o charakterze syntetyzującym np.: geografia regionalna.
W Polsce przed wojną modny był prąd integracyjny, a na świecie dezintegracyjny, natomiast po wojnie sytuacja się odwróciła.
Efektem prądu integracyjnego było powstanie kierunków: antropogeografii, ekologii i k. regionalnego
antropogeografia: zakładano, że przedmiotem badań geografii nie jest środowisko przyrodnicze (geograficzne), nie człowiek i kierunki jego działalności, ale relacje, związki między środowiskiem a człowiekiem o charakterze sprzężeń zwrotnych. Umocowanie geografii społeczno-ekonomicznej.
ekologia: przedmiotem badań jest Ziemia, którą należy traktować jako siedzibę człowieka. Wszelkie badania z punktu widzenia pobytu i egzystencji człowieka na Ziemi. Badanie części nieożywionej przyrody. Ekologie zaniedbano jako naukę geograficzną w skutek czego “przejęli” ją głównie biolodzy. Dziś lansuje się tzw. geoekologię.
k. regionalny - dziś geografia regionalna: przedmiotem badań jest region geograficzny jako samodzielna jednostka przestrzenna, której wielkość zależy od przyjętego kryterium podziału.
Geografia w rozwoju historycznym zindywidualizowała swój przedmiot badań, wypracowała swoją metodę badań, określiła swoją metodologię, usamodzielniła się jako odrębna dyscyplina naukowa.
DEFINICJA wg Leszczyckiego i interpretacja. GEOGRAFIA jest nauką o zróżnicowaniu przestrzennym struktur fizyczno-geograficznych i społeczno-ekonomiczno-geograficznych oraz o ich wzajemnych powiązaniach.
Analiza definicji:
czy spełnia wymogi albo kryteria podejścia badania geograficznego
przeprowadzamy analizę wszystkich wyrażeń słownych zawartych w definicji
określenie wiarygodności definicji z punktu widzenia nauk geograficznych- wymaga realizacji funkcji czasu, przestrzeni i człowieka.
Podział nauk geograficznych wg Leszczyckiego + dodatki
historia geografii
geografia fizyczna ze specjalizacjami np.: geomorfologia, hydrologia, klimatologia, meteorologia, geografia gleb, biogeografia, kształtowanie środowiska przyrodniczego (KŚP), geografia surowców mineralnych
geografia społeczno-ekonomiczna ze specjalizacjami np.: geografia przemysłu, rolnictwa transportu, osadnictwa
geografia regionalna ze specjalizacjami np.: wg krajów i kontynentów
kartografia i topografia
geografia historyczna z częścią fizyczną i społeczno-ekonomiczną
geografia matematyczna
geografia polityczna
geografia religii
geografia lotnictwa
geografia turyzmu
geoinformacja
SYSTEM- jest to zbiór elementów, obiektów, zjawisk i subsystemów, które znajdują się w stałych związkach, zależnościach i współoddziaływaniach.
System - określenie przedmiotu badań
Elementy - właściwości środowiska przyrodniczego jak rzeźba, geologia, klimat itd.
Obiekty - urządzenia wprowadzone do środowiska przez człowieka
Zjawiska - procesy fizyczne i społeczno-ekonomiczne
Zależności i współo. - określamy przy pomocy odpowiednich metod jakościowych i ilościowych.
Subsystem - jednostki taksonomiczne niższego rzędu w ramach systemu
Funkcjonowanie systemu obejmuje wykrycie zależności, związków i współoddziaływań pomiędzy elementami, obiektami, zjawiskami, subsystemami i systemami sąsiednimi w różnych skalach czasowych i przestrzennych.
system - jednostki przestrzenne
skale czasowe - np. dzień lub rok
skale przestrzenne - np. kontynent
Terminologia dotycząca jednostki przestrzennej:
System, geosystem, geoekosystem, geosfera (są to synonimy, ale rozszerzają zakres pojęciowy).
Geosystem - Ziemia jako przedmiot badań. Wielkość geosystemu zależy od przyjętego kryterium podziału (np. kula Ziemska lub najmniejsza jednostka przestrzenna jaką da się wydzielić w oparciu o przyjęte kryterium klasyfikacji).
Geoekosystem - Ziemia jako przedmiot badań, ale z większym zwróceniem uwagi na człowieka.
Geosfera - przedmiot badań - powierzchnia Ziemi, zwraca uwagę na strukturę powierzchni Ziemi (na sfery, jak np. atmosfera, hydrosfera...).
Typy systemów geograficznych. Uwzględniając strukturę wewnętrzną oraz jego naturę możemy wydzielić systemy otwarte i zamknięte:
Otwarty - taki typ systemu, w którym przebiega stały dopływ, krążenie wewnątrz oraz odpływ energii i materii dążący do stany równowagi dynamicznej.
Zamknięty - taki typ systemu, w którym dokonuje się stały dopływ energii i materii, jej krążenie wewnętrzne, natomiast odpływ jest bardzo ograniczony lub go nie ma.
System geograficzny jest systemem otwartym (możemy dokonać bilansu).
Podział systemów z uwzględnieniem struktury wewnętrznej:
Heterogeniczne - różnorodne w zakresie budowy geologicznej, powierzchni Ziemi itd.
Homogeniczne - jednorodne pod względem typu gleb, budowy geologicznej itd.
System geograficzny jest systemem heterogenicznym.
Właściwości systemu i ich znaczenie w opisie środowiska przyrodniczego:
Energia - jest to podstawowa właściwość systemu. Decyduje o wszystkich zmianach, które dokonują się w systemie. Podstawowym typem energii jest energia słoneczna. Inicjuje ona inne. Istotne są dwa typy energii:
potencjalna - np. powierzchni Ziemi, zależy od różnicy wysokości względnych. Wyróżniamy dwa typy krajobrazów - niskoenergetyczne (tereny płaskie lub o małych różnicach wysokości względnych) i wysokoenergetyczne (tereny o dużych wysokościach względnych np. góry), zachodzi tam szybszy obieg energii i materii.
kinetyczna - wyzwala się z energii potencjalnej pod wpływem bodźca wewnętrznego (procesy endogeniczne) lub zewnętrznego.
W procesach obiegu energii mówimy o procesie transformacji energii. Wielkość przemian zależy od wielkości przestrzennej. Łańcuch energetyczny, tempo przemian zależy od uwarunkowań przyrodniczych terenu.
Materia - określa nam fizjonomię systemu, jest pochodzenia organicznego lub nieorganicznego. Łańcuch przemian energetycznych i materialnych (krajobrazowych) to ciągłe zmiany jakościowe i ilościowe jakim podlegają materia i energia.
Informacja - jest efektem współoddziaływania energii i materii, kodowana (powstaje) jest w pamięci systemu, ma charakter krótko lub długotrwały. Informacja decyduje o fizjonomii systemu i o jego zróżnicowaniu wewnętrznym. Np.W środowisku rzecznym: energia to spadek, materia to żwir, a informacja to łachy rzeczne czy terasy rzeczne
Obszar stanów dozwolonych - w jego zasięgu dokonują się wszystkie zmiany geosystemu. Przekroczenie o.s.d. oznacza katastrofę. Każdy ekosystem posiada swój własny o.s.d. Znajomość o.s.d. jest ważna z teoretycznego jak i praktycznego punktu widzenia. Np. W środowisku rzecznym, o.s.d. wyznaczony jest przez stany wód (niskie, średnie, wysokie). Ich przekroczenie oznacza powódź.
Obszar stabilności - mieści się w zasięgu obszaru stanów dozwolonych - określa ciąg stanów, przez który przechodzi geosystem w czasie swojego rozwoju. Obszar stabilności może być korzystny lub niekorzystny dla geosystemu (środowiska). Np. długo utrzymujący się niski stan wód. System możemy wyprowadzić ze stanu stabilności przez bodźce naturalne lub sztuczne.
Odporność geosystemu - na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne. Np. odporność koryta rzecznego na erozję wgłębną.
Czas relaksacji - czas w którym geosystem po zadziałaniu bodźca wraca do stanu poprzedniego. Określamy go miarami np. czasu.
Historia geosystemu - obejmuje rozwój geosystemu od czasu jego powstania do momentu obserwacji - definicja ta musi być roszerzona o prognozę systemu.
Koncepcja funkcjonowania systemu zastosowana w naukach geograficznych umożliwia ocenę stanu aktualnego systemu, określenie kierunków zagrożeń, tendencji rozwoju zarówno subsystemu przyrodniczego jak i społeczno-ekonomicznego.
Teorię funkcjonowania systemu traktujemy jako jedną z propozycji opisywania systemu.
Geografia fizyczna jako nauka empiryczna.
Zgodnie z założeniami metodologicznymi geografię fizyczną zaliczamy do nauk empirycznych. Postępowanie badawcze musi objąć następujące etapy:
sformułowanie problemu badawczego
określenie hipotez
empiryczna weryfikacja hipotez (twierdzeń) badanie terenowe z uwzględnieniem obserwacji i eksperymentów
sformułowanie prawidłowości (teoria naukowa)
Wymogi metodologiczne geografii fizycznej jako nauki empirycznej
obserwacja
eksperyment
prawo jedności przyrody
zasada aktualizmu geologicznego ( Lyell )
zasada ewolucjonizmu ( Darwin )
cecha ujęcia przestrzennego
cecha ujęcia czasowego
zastosowanie metody porównawczej
uwzględnienie obecności człowieka
wykazanie przydatności praktycznej sformułowanych prawidłowości
Podział geografii fizycznej:
geografia fizyczna ogólna
geografia fizyczna ze specjalizacjami
geografia fizyczna regionalna
geografia fizyczna stref morfoklimatycznych
Geografia fizyczna- bada pow. Ziemi i jej poszczególne struktury pod względem budowy, rozwoju, rozczłonkowania terytorialnego z uwzględnieniem działalności człowieka.
Podstawowe problemy badawcze geografii fizycznej:
powstanie Ziemi
budowa Ziemi
rozczłonkowanie pow. Ziemi na kontynenty i oceany w rozwoju geologicznym
aktualny podział pow. Ziemi na kontynenty i oceany
kryteria podziału pow. Ziemi na jednostki przestrzenne (regiony)
zasoby przyrodnicze pow. Ziemi
problematyka kształtowania i ochrony środowiska przyrodnicego
rozwój teorii naukowej
rozwój bibliografii
zastosowania praktyczne