3. MONOPOL

Równowaga monopolu

Monopolista jest jedynym dostawcą określonego produktu na danym rynku. Równowaga monopolu jest więc zarazem równowagą gałęzi przezeń reprezentowanej.

Z przejawami praktyk monopolistycznych spotykamy się częściej, niż się nam wydaje, ponieważ granice rynku są nieokreślone. Monopolistą w komunikacji kolejowej jest PKP. W podróży autobusem na określonej trasie często jesteśmy skazani na usługi jednego przewoźnika. Piekarnia w miasteczku, sklepik spożywczy w wiosce, kiosk na osiedlu, bufet studencki w szkole - to także w pewnym sensie monopoliści na lokalnych minirynkach.

Jak każde przedsiębiorstwo maksymalizujące zysk, mono-polista wybiera taką wielkość produkcji, przy której utarg krańcowy zrównuje się z kosztem krańcowym.

Układ kosztów w przedsiębiorstwie monopolistycznym może być podobny jak w przedsiębiorstwie wolnokonku-rencyjnym. Tym, co odróżnia model równowagi monopolu, jest malejąca krzywa popytu i w konsekwencji - opadająca ze wzrostem rozmiarów produkcji linia ceny. Monopolista może sprzedać mało po wysokiej cenie lub sprzedać więcej, ale po niższej cenie. Linia utargu przeciętnego (identyczna z krzywą popytu) jest opadająca. Malejący ze wzrostem produkcji jest także utarg krańcowy.

Przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne sprzedaje swój produkt po cenie równej kosztowi krańcowemu (p = u' = k'). Monopolista ustala taką cenę, która przewyższa koszt krańcowy (p > u' = k').

Regułą w funkcjonowaniu monopolu jest osiąganie zysku ekonomicznego - tzw. zysku monopolowego - w krótkim, jak i w długim okresie.

W krótkim okresie jednak monopolista może tolerować także zerowy zysk ekonomiczny, a nawet przejściową stratę, którą wyrówna z nawiązką zyskami osiąganymi w długim okresie.

Przedsiębiorstwo dominujące w określonej gałęzi, lecz nie będące pełnym monopolem może, w obawie przed konkurencją, zadowalać się mniejszym zyskiem, a niekiedy nawet tylko zyskiem normalnym. W niektórych gałęziach istnieje jedno duże przedsiębiorstwo dominujące, dyktujące cenę (tzw. lider cenowy), a obok niego wiele drobnych firm, tworzących tzw. margines konkurencyjny. Firmy te konkurują między sobą, nie stanowiąc na ogół realnego zagrożenia dla lidera. Dyktując cenę, może on osiągać zysk monopolowy.

Różne przypadki równowagi monopolu pokazuje rys. 7.
6

Rys. 7.6

Równowaga monopolu

Monopol a elastyczność popytu

Na rys. 7.7 odpowiada temu odcinek OQ₂. Na tym odcinku zwiększanie produkcji powoduje przyrost utargu całko-witego, ponieważ utarg krańcowy przyjmuje wartości dodatnie. W punkcie Q₂ utarg krańcowy jest zerowy, utarg całkowity osiąga maksimum, a elastyczność popytu przyj-muje wartość: -1. Na prawo od tego punktu (** < 1) dalsze zwiększanie produkcji byłoby bezcelowe, ponieważ zmniej-szałoby sumę utargu (u' < 0).

Rys. 7.7

Monopol a elastyczność popytu

Niezależnie od tego, monopolista - podobnie jak każdy producent - wolałby, aby popyt na jego produkt charak-teryzował się, ogólnie biorąc, jak najniższą elastycznością, tzn. by krzywa popytu była możliwie stroma. Pozwala to bowiem zwiększać utarg przez podnoszenie cen, a nie przez zwiększanie produkcji. Za pomocą reklamy i innych narzędzi marketingu monopolista stara się usztywnić po-pyt, tzn. związać nabywców ze swym produktem i znie-czulić ich na podwyżki ceny. Nie jest to zresztą specjalnie trudne, gdy monopolista nie obawia się konkurencji.

Monopol różnicujący ceny

Monopolista może ustalić odmienne ceny dla różnych nabywców. Taką praktykę nazywamy różnicowaniem cen.

Różnicowanie ceny tego samego produktu lub usługi na różnych rynkach lub dla różnych grup klientów ma sens wtedy, kiedy ich krzywe popytu znacząco różnią się od siebie. Dla nabywców, których popyt jest elastyczny, monopolista ustala niższą cenę. Od nabywców, których popyt jest nieelastyczny, może pobierać wyższą cenę. Pozwala to zwiększyć otrzymywany utarg i zysk.

Różnicowanie cen jest zjawiskiem znanym z praktyki wielu firm, nie tylko monopolistycznych. Oto przykłady:

O doskonałym różnicowaniu cen mówimy w przypadku, gdy zakładamy, że monopolista pobiera zupełnie inną cenę od każdego klienta. Ilustruje to rys. 7.8. Pobierając jednakową cenę od wszystkich klientów, monopolista znalazłby się w punkcie B (u' = k'). W przypadku, gdy od każdego klienta pobierana jest inna cena, linia popytu D jest zarazem wykresem utargu krańcowego i monopolista wybiera punkt C, zwiększając produkcję z Q₁ do Q₂. Dzięki różnicowaniu cen monopolista zyskuje dodatkowy utarg EP₁A ze sprzedaży ilości Q₁, a przechodząc z B do C osiąga dodatkowy zysk ABC.

Rys. 7.8

Doskonałe różnicowanie cen

Przedsiębiorstwa różnicujące ceny często maskują to pewnym zróżnicowaniem produktu lub usługi - przy-najmniej rzucających się w oczy, zewnętrznych cech (opakowanie, nazwa handlowa, model itp.). W przypadku, gdy odmiany produktu oferowane poszczególnym grupom nabywców wykazują istotne różnice jakościowe, należa-łoby mówić raczej o różnicowaniu produktu, a nie o różnicowaniu cen tego samego wyrobu.

Monopol naturalny

Szczególnym przypadkiem monopolu jest tzw. monopol naturalny, powstający w gałęziach, gdzie techniczno-ekonomiczne warunki produkcji (korzyści skali) sprzyjają tworzeniu wielkich przedsiębiorstw.

Jeżeli wydatne korzyści skali przy ograniczonych roz-miarach rynku uzasadniają skupienie całej produkcji określonego towaru w jednym przedsiębiorstwie, to w danej branży powstają naturalne przesłanki zaistnienia monopolu. Taki monopol nie obawia się konkurencji ze strony ewentualnych drobnych outsiderów, gdyż pro-dukcja na małą skalę jest droga i nierentowna. Zagrażać mu może jedynie duży rywal, który przejąłby jego przedsiębiorstwo lub wyeliminował je, tworząc nowe wielkie przedsiębiorstwo, produkujące taniej.

Rys. 7.9

Monopol naturalny

Ilustracją jest rys. 7.9, pokazujący długookresową równowagę monopolu naturalnego. Krzywa kosztu prze-ciętnego opada w całym przedziale wielkości produkcji mającym praktyczne znaczenie przy danej pojemności rynku zbytu. W takich warunkach uzasadnione jest istnienie jednego wielkiego przedsiębiorstwa.

Monopolista wybierze wielkość produkcji Q (u' = k') i będzie osiągał zyski nadzwyczajne (ABCE), bez zagrożenia konkurencją.

Gdyby monopol naturalny próbował zachowywać się jak gałąź wolnokonkurencyjna, ustalając wielkość produkcji na poziomie, przy którym p = k' (punkt F), to ponosiłby straty. Taka gałąź jest więc niejako skazana na istnienie monopolu naturalnego.

W Polsce w sytuacji zbliżonej do monopolu naturalnego działają takie przedsiębiorstwa jak PKP i PLL „LOT” (w przewozach krajowych) oraz Poczta Polska (przynajmniej w przesyłkach listowych). Natomiast monopolistyczne struktury w takich dziedzinach jak telekomunikacja, energetyka i dystrybucja paliw nie znajdują uzasadnienia ekonomicznego i są stopniowo likwidowane.

Monopol a wolna konkurencja:

społeczny koszt monopolu

W przypadku monopolu naturalnego nie ma sensu porów-nywanie gałęzi zmonopolizowanej z hipotetyczną sytuacją w warunkach wolnej konkurencji. Koszty produkcji w małych zakładach byłyby nieporównanie wyższe: jeden duży producent łatwo wygrałby konkurencję i zmiótłby je z rynku. W gałęzi, w której występują duże korzyści ze skali, monopol nie ma wolnorynkowej alternatywy.

Sensowne jest natomiast porównanie wielozakładowego monopolu z sytuacją, która zaistniałaby w gałęzi wolno-konkurencyjnej.

Społeczeństwo powinno dążyć do wytwarzania dóbr w takich ilościach, by spełniony był warunek:

krańcowy koszt społeczny = krańcowa korzyść społeczna.

Jeżeli miarą korzyści krańcowej jest cena, którą godzą się płacić nabywcy, a miarą kosztu społecznego - koszt krańcowy najdroższego producenta akceptowanego przez nabywców, to produkowana powinna być taka ilość, przy której p = k'. Tak właśnie jest w wolnej konkurencji.

Monopol postępuje inaczej, ustalając cenę na poziomie wyższym od kosztu krańcowego: p > k'. W rezultacie produkuje mniej towaru, niż chciałoby społeczeństwo, a sprzedaje po zawyżonej cenie.

Rys. 7.10

Porównanie gałęzi wolnokonkurencyjnej z monopolem

Ilustrację tych efektów zawiera rys. 7.10. W gałęzi wolnokonkurencyjnej wielkość produkcji w długim okresie ustala się na poziomie Q_k, zrównującym podaż z popytem (przy cenie na poziomie minimalnego kosztu przeciętnego). W gałęzi zmonopolizowanej wielkość produkcji ustala się na poziomie wyrównującym utarg krańcowy z kosztem krańcowym. W porównaniu z gałęzią wolnokonkurencyjną monopol ogranicza wielkość produkcji i podnosi cenę.

Społeczne koszty monopolu uwidacznia drugi wykres. Pole H oznacza stratę ponoszoną przez tych konsumentów, którzy musieli zrezygnować z zakupu danego towaru na skutek podwyżki ceny. Natomiast pole T oznacza dodat-kowe koszty ponoszone przez nabywców kupujących po wyższej obecnie cenie.

Ten negatywny efekt monopolu może być jednak równoważony przez korzyści skali oraz większą zdolność do podejmowania kapitałochłonnych innowacji, czego efektem może być obniżka kosztów i przesunięcie punktu równowagi na prawo w dół, tzn. w kierunku większej produkcji i niższej ceny. W porównaniu z małymi, drob-nymi wytwórcami wielkie przedsiębiorstwo nie odczuwa wprawdzie tak silnej presji konkurencji na obniżkę kosztów, dysponuje jednak nieporównanie większymi zasobami finansowymi, technicznymi i kadrowymi w zakresie postępu technicznego i organizacyjnego, warun-kującymi możliwość obniżki kosztów. Możliwy jest zatem przypadek, w którym dzięki niższym kosztom monopolista wytwarza więcej i sprzedaje taniej aniżeli alternatywny układ wolnokonkurencyjny. Oceniając zachowania mono-polistów, trzeba wystrzegać się uproszczonych uogólnień i uwzględniać zarówno minusy, jak i ewentualne plusy.

4. KONKURENCJA NIEDOSKONAŁA

Konkurencja monopolistyczna

W krótkim okresie równowaga przedsiębiorstwa w wa-runkach konkurencji monopolistycznej wygląda podobnie jak równowaga monopolu, z tym że osiąganie zysku nadzwyczajnego nie jest regułą.

W długim okresie konkurencja między producentami oraz możliwość pojawienia się nowych konkurentów eliminują możliwość osiągania zysku nadzwyczajnego. Przy opty-malnej skali produkcji (u' = k') następuje zrównanie utargu przeciętnego z kosztem przeciętnym (). Jest to tzw. równowaga w punkcie styczności.

Długookresową równowagę przedsiębiorstwa w warun-kach konkurencji monopolistycznej przedstawia rys. 7.11.

Rys. 7.11

Długookresowa równowaga firmy w konkurencji monopolistycznej

Konkurencja cenowa, która w modelu konkurencji doskonałej jest jedyną formą rywalizacji przedsiębiorstw, w warunkach konkurencji monopolistycznej traci na znaczeniu. Głównym sposobem walki konkurencyjnej staje się różnicowanie produktu. Utrzymanie pozycji rynkowej wymaga stałej troski o jakość produktu czy usługi, wprowadzania nowych modeli i wzorów, stosowania aktywnych metod sprzedaży i akwizycji. Ważną rolę odgrywa marketing, a zwłaszcza reklama.

Model konkurencji monopolistycznej zakłada, że przedsiębiorstwa działające w tej strukturze rynku w długim okresie osiągają jedynie zysk normalny. Wiąże się to z założeniem o braku barier wejścia. W rzeczywistości często zdarzają się odchylenia od tych zasad. Renomowana marka i wysoka jakość wyrobów, innowacje produktowe i techniczne, atrakcyjne wzornictwo, pomysłowość handlo-wa i reklama - to tylko niektóre środki konkurencji, pozwalające niektórym firmom utrzymywać przez wiele lat czołowe pozycje w poszczególnych branżach i osiągać stosunkowo wysokie zyski. Również założenie o braku barier wejścia, utrudniających włączenie się nowych konkurentów, nie jest w praktyce spełnione. Istniejące przedsiębiorstwa w różnoraki sposób starają się ogra-niczyć konkurencję, zwłaszcza ze strony nowych firm - poprzez celowe obniżanie ceny, blokowanie kanałów dystrybucji, agresywną reklamę i patentowanie nowych produktów i technologii.

Mimo to model konkurencji monopolistycznej dość dobrze charakteryzuje podstawowe cechy struktury rynku, która współcześnie dominuje w większości gałęzi przemysłu przetwórczego oraz w wielu gałęziach sektora usług.

Oligopol

Bardzo istotną cechą oligopolu jest współzależność - każda firma musi uwzględnić wpływ własnych działań na zacho-wanie rywali. Podejmowane decyzje nie mogą opierać się tylko na wewnętrznej kalkulacji, muszą brać pod uwagę prawdopodobne reakcje konkurentów.

Charakterystyczną cechą oligopolu jest poza tym łatwość zmowy producentów - jawnego lub tajnego porozumienia między firmami, mającego na celu wyeliminowanie lub ograniczenie wzajemnej konkurencji (głównie przez limity produkcyjne, podział rynków i wspólną politykę cenową).

Równowaga przedsiębiorstwa działającego w oligopolu kształtuje się według podobnych zasad jak w przypadku monopolu. Przedsiębiorstwo oligopolistyczne napotyka jednak na bardziej elastyczny popyt i ma mniejsze szanse osiągania dużych zysków nadzwyczajnych. Gałąź będąca domeną oligopolu z reguły realizuje zysk ekonomiczny także w długim okresie.

W analizie oligopolu rozróżnimy dwa przypadki:

Zmowa

W przypadku zawarcia przez producentów efektywnego porozumienia i utworzenia kartelu lub nieformalnego klubu oligopol jako całość zachowuje się podobnie jak wielozakładowy monopol, tzn. w pierwszej kolejności stara się zmaksymalizować łączny zysk całej grupy. Dopiero po wyznaczeniu optymalnej skali produkcji i optymalnego poziomu ceny dla całego kartelu, jego uczestnicy mogą szukać dla siebie najkorzystniejszych rozwiązań, ale w ramach ograniczeń narzuconych przez wspólną politykę produkcyjną i cenową.

Zazwyczaj przedmiotem wspólnych ustaleń jest:

Członek kartelu nie może przekroczyć przydzielonego mu limitu produkcji, ani konkurować z partnerami za pomocą niższej ceny. Oznacza to konieczność wyboru rozwiązań suboptymalnych, nie zapewniających maksymalnego zysku, tzn. ponoszenia określonych ofiar indywidualnych w imię wspólnych interesów całej grupy.

Korzyści z udziału w porozumieniu to poczucie bez-pieczeństwa, złagodzenie konkurencji, stabilizacja cen, łatwiejszy dostęp do kredytów itp. Te korzyści są konfron-towane ze stratami ponoszonymi wskutek narzuconych przez grupę ograniczeń. Każdy z uczestników odczuwa pokusę działania na własną rękę (np. przekroczenia limitu produkcji). Jednocześnie musi się liczyć z karą za nie-lojalność i z szykanami, jakie go mogą spotkać po usunięciu z grupy. Alternatywnym rozwiązaniem jest dzia-łanie w pojedynkę, lecz jego koszty mogą być wysokie.

Porozumienia między producentami zawierane w celu ograniczenia konkurencji i godzące w interesy nabywców są w większości krajów prawnie zakazane przez ustawy antymonopolowe. Nie wyklucza to jednak różnych nieformalnych i tajnych porozumień. W poszczególnych krajach i w skali międzynarodowej istnieją rozmaite zrzeszenia producentów. Niektóre z nich zajmują się także koordynacją polityki produkcyjnej i cenowej, nawet jeśli czynią to w dyskretny sposób i formalnie zgodnie z prawem. Kartele i porozumienia produkcyjno-cenowe występują głównie w gałęziach wytwarzających surowce i masowe produkty rolne (ropa naftowa, cyna, kauczuk, pszenica, cukier). Przykładem wielkiego między-narodowego kartelu jest OPEC - organizacja państw eksporterów ropy naftowej.

Rywalizacja

Zgoła inaczej funkcjonuje oligopol nie związany porozumieniem - nie tworzący grupy. Tu każdy działa na własną rękę, dążąc do maksymalnego zysku. Między przedsiębiorstwami toczy się bezwzględna walka konku-rencyjna. Niekiedy przyjmuje ona postać wyniszczającej wojny cenowej. Każdy z rywali jest wystarczająco duży i silny, by poważnie zagrozić innym. Każdy musi więc bacznie przyglądać się działaniom konkurentów i uwzględ-niać ich możliwe reakcje we własnych decyzjach. W analizie funkcjonowania takiego oligopolu pomocna oka-zuje się teoria gier.

Model złamanej krzywej popytu (rys 7.12) pokazuje konieczność liczenia się uczestnika oligopolu z reakcjami rywali. Przy określonej cenie wyjściowej oligopolista może, działając na własną rękę, obniżyć cenę, ale musi liczyć się z tym, że konkurenci nie pozwolą mu przechwycić części swoich rynków: oni również obniżą ceny. W rezultacie osiągalny przyrost wielkości sprzedaży będzie raczej niewielki i może okazać się nieopłacalny w zestawieniu ze stratą na cenie (i ewentualnym wzrostem kosztów).

Rys. 7.12

Oligopol - złamana krzywa popytu

Istotą złamanej krzywej popytu jest asymetria reakcji popytu na podwyżkę i obniżkę ceny. Popyt reaguje słabo na obniżkę ceny, a mocno na podwyżkę. Złamana krzywa popytu stawia pod znakiem zapytania efektywność prowa-dzenia indywidualnej polityki cenowej przez pojedynczego uczestnika oligopolu. Działając na własną rękę, oligopo-lista może dojść do wniosku, że nie opłaca mu się ekspe-rymentować z ceną i że najlepiej będzie zaakceptować istniejącą cenę rynkową lub dostosować się do polityki cenowej dyktowanej przez grupę oligopolową lub lidera cenowego. Sprzyja to zawiązywaniu porozumień pomiędzy uczestnikami oligopolu w sprawie podziału rynków i wspólnej polityki cenowej.

W miejscu złamania krzywej popytu (tzn. linii ceny) powstaje uskok na krzywej utargu krańcowego, która ulega w tym miejscu rozerwaniu. Ma to dodatkowe, interesujące skutki dla polityki cenowej przedsiębiorstwa. W granicach uskoku na krzywej utargu krańcowego może ono mianowicie ignorować ewentualne przesunięcia krzywej kosztu krańcowego, nie zmieniając wielkości produkcji i poziomu ceny. Jest to godny uwagi wyjątek. Każde inne przedsiębiorstwo w obliczu wzrostu kosztów musi zmniejszyć produkcję i/lub podnieść cenę. Oligo-polista może absorbować nawet dość znaczną zwyżkę kosztów bez konieczności korygowania swych decyzji produkcyjnych i cenowych.

Przywództwo cenowe

Jeszcze inną odmianą oligopolu jest sytuacja, w której jedno z przedsiębiorstw działających w danej gałęzi ma pozycję dominującą (np. 60% produkcji), a pozostałą część produkcji dostarcza kilka lub więcej mniejszych przed-siębiorstw. Mamy wówczas do czynienia z przywództwem cenowym ze strony lidera.

W gałęziach wytwarzających zróżnicowane wyroby (np. przemysł samochodowy) porozumienia producentów ogra-niczające wzajemną konkurencję są zjawiskiem rzadszym. Jeżeli w takiej gałęzi w określonym kraju działa kilka wielkich przedsiębiorstw, jest to oligopol nie tworzący grupy, w którym toczy się normalna rywalizacja. To samo dotyczy takich gałęzi jak przewozy lotnicze, dystrybucja paliw, czy ubezpieczenia komunikacyjne, gdzie zróżnico-wanie produktu lub zakresu i jakości usługi może być faktycznie niewielkie i często ogranicza się głównie do reputacji i znaku firmy.

Bariery wejścia

Jeśli nawet w obrębie oligopolu toczy się ostra walka konkurencyjna, to zwykle wejście do danej gałęzi jest utrudnione przez rozmaite bariery wejścia. Niektóre z nich wiążą się z charakterem produkcji gałęzi i są poniekąd naturalne (np. zasoby surowcowe, bariera kapitałowa i technologiczna). Inne są stwarzane celowo przez firmy działające już w danej gałęzi (patenty, reklama, własna sieć dystrybucji). Są to tzw. bariery strategiczne. Skutecz-nym narzędziem odstraszania nowych konkurentów jest także możliwość obniżenia ceny do poziomu, który zmusi nową firmę do wycofania się. Bariery wejścia chronią oligopol przed konkurencją zewnętrzną, pozwalając na utrzymanie w długim okresie wysokich zysków.

Problemy koncentracji produkcji i ochrony konkurencji omawia Dodatek A

PODSUMOWANIE

20

7/1

k'

B

C

A

D

u'

O

Q

OQ - optymalna wielkość produkcji (u' = k')

OQBA - utarg całkowity

OQCD - koszt całkowity

ABCD - zysk monopolowy

(a) czysty zysk ekonomiczny

(zysk monopolowy)

k'

B

A

u'

O

Q

OQ - optymalna wielkość produkcji (u' = k')

OQBA - utarg całkowity = koszt całkowity

zysk ekonomiczny = 0

k'

C

B

D

A

u'

O

Q

OQ - optymalna wielkość produkcji (u' = k')

OQBA - utarg całkowity

OQCD - koszt całkowity

ABCD - strata

(b) zerowy zysk ekonomiczny

(c) strata

k'

D

u'

Q₁

C

E

B

A

O

Q₂

B

u'

O

P₁

A

D

k'

C

Q ₁

Q ₂

E

B

u'

O

F

D

k'

Q

G

E

A

H

C

p_m

p_k

S(k')

T H

D()

u'

Q_k

Q_m

O

p_m

p_k

D()

Q_k

Q_m

O

k'

p

d

u'

Q

O

B

A

k'

D

O

Q

u'

C

OQAB - utarg całkowity

OQDC - koszt całkowity

ABCD - zysk

Popyt jest elastyczny przy próbie podwyżki ceny, a nie-elastyczny w przypadku obniżki ceny. Przedsiębiorstwo akceptuje ustaloną na rynku cenę OB. Indywidualna podwyżka lub obniżka ceny pogorszyłaby wynik: w przypadku podwyżki ceny wielkość sprzedaży rady-kalnie maleje, zaś w przypadku obniżki ceny - rośnie nieznacznie. Rozerwanie linii utargu krańcowego po-zwala utrzymać cenę na poziomie OB nawet przy znacznych zmianach kosztów (u' = k').