Filozofia przyrody

Filozofia przyrody bywa traktowana jako:

1) filozoficzne podejście do przyrody, mające na celu poznanie natury i właściwości bytów materialnych w świetle naczelnych zasad myślenia i zasad bytu. Wedle jednych (np. A.G. van Melsen, M.A.Krąpiec) mieści się ona w ramach najogólniej pojętej filozofii bytu, bądź też - wedle innych (np. J.Maritain, K.Kłósak) - jest ona niesprowadzalna do innych nauk filozoficznych, ma własny język (kategorie bytu materialnego), metodę i zadania;

2) synteza wyników nauk przyrodniczych, dająca - w przeciwieństwie do poszczególnych dyscyplin, mających charakter fragmentaryczny - ogólny obraz świata. A.Einstein, N.Bohr, W.C.Heisenberg traktowali filozofię przyrody jako spekulatywną nadbudowę nauk przyrodniczych;

3) refleksja dotycząca wyników nauk przyrodniczych (B.Baving). Tak pojęta refleksja zwie się filozofią przyrodoznawstwa;

4) analiza filozoficzna lub logiczna pojęć i metod nauk przyrodniczych (H.Reichenbach). Tak pojęta analiza nazywa się filozofią nauki.

Filozofię przyrody dzieli się na:

a) filozofię przyrody nieożywionej, tj. dział filozofii przyrody zajmujący się badaniem własności bytów materialnych, czyli bytów podległych zmianie, ruchowi. Filozofia przyrody nieożywionej zajmuje się zagadnieniem przestrzeni, czasu, ruchu, strukturą ciał materialnych, pojęciem prawa przyrody, zagadnieniem determinizmu, indeterminizmu, przyczynowości, (nie)skończoności kosmosu itp.;

b) filozofię przyrody ożywionej, tj. dział filozofii przyrody stanowiący filozoficzne studium bytów obdarzonych życiem organicznym. Przedmiotem filozofii przyrody ożywionej jest analiza filozoficzna podobieństw i różnic pomiędzy materią martwą i żywą, problem istoty życia, adekwatności ontycznej różnych teorii natury życia, problemu przyczyn powstania życia i jego ewolucji oraz filozoficznych zagadnień związanych z naturą i pochodzeniem człowieka od strony somatycznej. Filozofia przyrody ożywionej zajmuje się nadto przyczynowością, determinizmem i celowością żywej przyrody.

Filozofia przyrody a przyrodoznawstwo

Przyrodoznawstwo to ogół (lub zespół) nauk przyrodniczych. Rozwijają one empiryczne teorie dotyczące świata doświadczanego zmysłami. Opracowują modele, które mają spełniać dwa zadania: tłumaczyć w możliwie prosty sposób obserwacje z określonego zakresu i umożliwiać prognozy w obrębie tego zakresu. Pytanie, jak te modele mają się do samej przyrody, jest już problemem filozoficznym.

Nauki przyrodnicze pytają: Jak powinniśmy tłumaczyć zjawiska, ich współwystępowanie i współnastępstwo, aby możliwe były prognozy? Filozofia przyrody pyta: Czym jest przyroda i czym są byty naturalne, które pojawiają się w zjawiskach?

Ciało, przestrzeń i czas

Ciała są istotami rozciągłymi, stąd podzielnymi, a także współrozciągłymi (a stąd zajmującymi miejsce i tworzącymi przestrzeń). Ciała są ruchome: ich współrozciągłość jest zmienna. W tym, że ciała w określony sposób działają i reagują na działanie, wyraża się ich charakterystyczna jedność jakościowa o specyfice gatunkowej.

Termin czas jest wieloznaczny i zwykle rozumiany jako:

1) chwila, punkt czasowy;

2) okres, odcinek, interwał czasowy (zbiór chwil);

3) trwanie, długość okresu czasu;

4) wszechobejmujące trwanie rzeczywistości (zbiór interwałów lub punktów czasowych);

5) tomiści rozróżniają: czas (bytów materialnych), wieczność (bytów

duchowych) i wiekuistość (Boga);

6) Św. Augustyn (w Wyznaniach) odrzuca pojęcia przeszłości i przyszłości na rzecz rozróżnienia trzech rodzajów teraźniejszości: teraźniejszość rzeczy przeszłych, teraźniejszość rzeczy obecnych i teraźniejszość rzeczy przyszłych.

Rozróżnia się przestrzeń, czas i ruch zewnętrzny (geofizyczny) i wewnętrzny (przeżywany).

Przestrzeń, czas i ruch geofizyczny

Przyrodoznawstwo i jego filozofia w ciągu swych dziejów posługiwały się raz koncepcją przestrzeni, czasu i ruchu absolutnego (samoistnego), innym razem - atrybutywnego.

Izaak Newton (1643-1727) twierdził, że „jednostajny strumień czasu absolutnego nie podlega żadnej zmianie. Trwanie rzeczy jest takie samo, niezależnie od tego, czy ruch jest szybki, powolny, czy też żaden”. Podobnie przestrzeń absolutna, niezależnie od czegokolwiek zewnętrznego, pozostaje zawsze taka sama i nieporuszalna. Przestrzeń i czas to byty substancjalne, niezależne od materii, nieruchome, niezmienne i wymierne.

Relacyjną, atrybutywną, względną (mającą sens jedynie względem materii) teorię czasu, przestrzeni i ruchu głosili: Arystoteles, Kartezjusz, G.W.Leibniz, G.Berkeley, E.Mach, H.Poincar*, A.Einstein.

W teorii względności A.Einsteina czas i przestrzeń są traktowane równorzędnie, tworząc czterowymiarowe continuum - czasoprzestrzeń. Według tej teorii pojęcie równoczesności zdarzeń zależy od układu odniesienia, a czas nie posiada charakteru absolutnego. Ogólna teoria względności opisuje związek czasoprzestrzeni z polem grawitacyjnym i rozkładem materii; charakter niezmienniczy, niezależny od wyboru układu odniesienia, mają nie odstępy czasu i odległości przestrzenne, ale odległości między zdarzeniami w czasoprzestrzeni.

Przestrzeń, czas i ruch wewnętrzny (przeżywany)

Rozróżnia się wewnętrzny, czyli przeżywany czas biologiczny i psychologiczny.

Czas bilogiczny stanowią kolejne stany organizmu od jego poczęcia do śmierci. Składają się na nie różnego rodzaju ruchy postępowe i nieodwracalne (ruchy żołądka, skurcze mięśni, bicie serca itp.). Czas biologiczny uzewnętrznia się poprzez tzw. rytmy biologiczne, np. roczne, miesięczne, okołodobowe, przynajmniej częściowo niezależne od czasu geofizycznego. U niektórych zwierząt i roślin stwierdzono, że podstawą tych rytmów są określone struktury komórkowe, które nazwano „zegarami biologicznymi”.

Czas psychologiczny to subiektywne poczucie długości trwania jakiegoś przeżycia niezależnie od obiektywnie mierzonej wielkości czasu fizycznego. Czas procesów psychicznych nie musi być przy tym identyczny, a nawet szczególnie zależny od czasu procesów biologicznych.

Przyroda nieorganiczna

Przyroda nieorganiczna odznacza się najmniejszym stopniem jedności. Są do niej stosowane dwa modele: atomistyczny i hylemorficzny. Struktura cząstkowo-polowa pozwala na dokładniejsze poznanie własności materii, jej indywidualności i różnorodności niż ujęcia czysto korpuskularne. Materia występuje bowiem w postaci albo cząstki i wówczas rozpatrujemy masę jako jej atrybut, albo w postaci pola i wtedy jawi się jako energia. Podobnie oczywista korelacja zachodzi między cząstką i polem, skoro według teorii pola każda cząsta jest właściwie skwantowanym polem. Cząstka stanowi więc maximum skupienia energii w danym obszarze pola.

Istota żyjąca

Właściwości ustroju żywego:

- odpowiedni kształt i wielkość;

- przyswajanie i wydalanie substancji pokarmowych (metabolizm);

- wzrost masy i objętości ciała;

- zdolność do rozmnażania i przekazywania potomstwu cech dziedzicznych;

- stopniowy rozwój osobniczy;

- ruch (dynamika zmian w sposób określony przez gatunek);

- pobudliwość;

- plastyczność przystosowawcza;

- zmienność i ewolucja;

- śmierć jako całkowity zanik czynności życiowych (istnieniem istoty żywej jest życie);

- żywe ciało jest w wyższym stopniu i wyższym sensie prawdziwą jednością niż przyroda nieorganiczna.

Przyczynowość i determinizm

Arystoteles rozróżniał cztery rodzaje przyczyn: dwie wewnętrzne - przyczyna materialna i formalna oraz dwie zewnętrzne - przyczyna sprawcza i celowa. Współczesne przyrodoznawstwo pojęcie przyczynowości wiąże zasadniczo z działaniem przyczyn zewnętrznych, a w sensie właściwym - z przyczynowością sprawczą. Twierdzenie głoszące, że każde zdarzenie jest skutkiem jakiejś przyczyny, nosi nazwę zasady przyczynowości. Spór o przyczynowy ustrój przyrody dotyczy więc sprawy powszechnego obowiązywania zasady przyczynowości. Przypisywanie uniwersalnego waloru zasadzie przyczynowości, czyli twierdzenie, że każde zdarzenie jest skutkiem jakiejś przyczyny, jest przekonaniem o determiniźmie w przyrodzie, zaś odrzucenie tej zasady jest opowiedzeniem się za indeterminizmem. Nie tylko zresztą powszechność lub niepowszechność związku przyczynowego między zdarzeniami w przyrodzie, lecz również samo przekonanie, samo twierdzenie o zachodzeniu lub niezachodzeniu tej powszechności jest nazywane odpowiednio determinizmem lub indeterminizmem.

Analizując pojęcie przyczyny wyróżnia się w nim następujące treści:

1) Przez przyczynę jakiegoś zjawiska rozumie się ten czynnik, który to zjawisko swym działaniem wywołuje z koniecznością , który jest „jego sprawcą”;

2) X działa na Y - to tyle, co: X wywiera siłę naY;

3) Przyczyną danego zjawiska jest to, po czym to zjawisko z koniecznością musi nastąpić;

4) Po zjawisku A musi nastąpić zjawisko B - to tyle, co: nastąpienie zjawiska B po zjawisku A jest szczególnym przypadkiem jakiegoś ogólnego prawa.

Zagadnienie determinizmu formułuje się też na terenie nauk przyrodniczych bez powoływania się na pojęcie przyczyny, w formie zagadnienia: „Czy przebieg zdarzeń rozgrywających się w przyrodzie daje się ująć w prawa, które pozwalają przewidzieć bieg zdarzeń przyszłych na podstawie dających się uprzednio zaobserwować własności zdarzeń dotychczasowych?” Jest to zagadnienie prewidyzmu. Chodzi w nim nie oto mianowicie, czy przyszłość jest wyznaczona, zdeterminowana przez przeszłość, co raczej o to, czy na podstawie poznanej przeszłości można przewidzieć przyszłość.

1