OTOSKOPIA KRYMINALISTYCZNA

Przedmiot i zakres otoskopii kryminalistycznej.

Pojęcie otoskopia pochodzi od gr. otos-ucho oraz skopeo-oglądać, obserwować. Aczkolwiek termin ten musi być używany z przymiotnikiem „kryminalistyczna” dla oddzielenia go od znaczenia medycznego, które oznacza badanie przewodu słuchowego i błony bębenkowej przez wziernik prosty lub przez otoskop (przyrząd optyczny z własnym źródłem światła i często systemem powiększającym). Przedmiotem zainteresowania otoskopii kryminalistycznej jest ślad małżowiny usznej i identyfikacja człowieka na jego podstawie. Ślad małżowiny usznej jest śladem powierzchni skórnej człowieka i dlatego należy go zaliczyć do dermatoskopii (tak jak: daktyloskopia, chejroskopia, poroskopia, cheiloskoopia, czy krawędzioskopia). Z jednej strony to ślad skórny, z typowym dla tego rodzaju śladów sposobem powstawania (związany z poletkową budową skóry, substancją tworząca ślad), a z drugiej strony ślad odzwierciedlający indywidualną dla każdego człowieka budowę ucha.

Najważniejszą kwestią dla procesu identyfikacji kryminalistycznej jest niepowtarzalność, indywidualność małżowiny usznej. Cecha ta polega na założeniu, iż nie ma na świecie dwóch osobników ludzkich, których małżowiny uszne byłyby takie same. Ponadto nauki medyczne i antropologiczne wskazują na ogromne zróżnicowanie w budowie małżowiny usznej u poszczególnych osób i możliwości wykorzystania tego faktu w procesie identyfikacji człowieka. W zakresie prawa dowodowego przeprowadzono również studia nad problemem, czy identyfikacja człowieka na podstawie śladu małżowiny usznej spełnia według przyjętych kryteriów polskich i zagranicznych wymogi dowodu naukowego. Podsumowując wyniki badań należy stwierdzić, iż wszystkie postawione zagadnienia badawcze zostały rozwiązane, uzyskane wyniki pozwoliły na wprowadzenie tej metody identyfikacji do stałej praktyki kryminalistycznej i uznania wyników tej identyfikacji za dowód w procesie karnym.

W Polsce 88% tego rodzaju śladów jest zabezpieczanych podczas oględzin miejsca kradzieży z włamaniem. W 96% przypadków ślady takie ujawniano na przeszkodach pokonywanych przez sprawców - drzwiach i oknach. Zadaniem prowadzonych badań było opracowanie skutecznej i łatwiej w praktycznym użyciu metody pobrania materiału porównawczego do tego rodzaju badań, a także opracowanie metod wykonania ekspertyzy przez opracowanie katalogu cech indywidualnych, cech grupowych a także metody konturowej. Badania prowadzone w latach 1998-2002 objęły swoim zasięgiem 1500 osób (w tym 590 kobiet) od których pobierano po 6 odbitek małżowiny usznej ze zróżnicowaną siłą nacisku. Łącznie zbadano 9000 śladów - co pozwoliło na określenie cech grupowych i sporządzenie katalogu cech indywidualnych - dającego podstawy do naukowej identyfikacji.

Identyfikacji małżowiny usznej dokonuje się w oparciu o 3 poziomy cech:

I poziom: to wyróżnienie typów małżowiny usznej w zależności od ogólnego kształtu (owalny, okrągły, trójkątny, romboidalny, wielokątny) z uwzględnieniem podstawowych danych pomiarowych (wymiar śladu, tzn. jego długość i szerokość, kąt ucha mierzony od tzw. linii ucha);

II poziom: to wyróżnienie tzw. ogólnych cech identyfikacyjnych, do których należą poszczególne elementy budowy małżowiny usznej (małżowina uszna została podzielona na 24 pola: początek obrąbka, wysklepienie górne obrąbka, guzek małżowiny usznej (wzgórek Darwina), odcinek środkowy obrąbka, dolny odcinek obrąbka, początek grobelki, trzon grobelki, odnoga górna grobelki, odnoga dolna grobelki, fosa trójkątna, fosa wielka, brzeg muszli i jama muszli, wcięcie przednie, guzek skrawka, zagłębienie skrawka, skrawek, wcięcie międzyskrawkowe, przeciwskrawek, fosa poprzeczna, obrys płatka, guzek płatka, fosa płatka, wcięcie płatka. Ponadto wszystkie te pola posiadają podział na typy.

III poziom: to szczegółowe cechy identyfikacyjne, do których zaliczamy charakterystyczne, nietypowe elementy budowy: ślady blizn, budowę poletkową skóry, bruzdy zgięciowe, a także ślady po ozdobach.

Przy tak przyjętych poziomach cech identyfikacyjnych I poziom to identyfikacja grupowa. Poziom II przy słabej czytelności śladu (widocznych jedynie na pewnych fragmentach pól) będzie również prowadził do identyfikacji grupowej. Im więcej pól da się wyróżnić w badanych śladach, tym bardziej będzie postępować proces indywidualizacji. W przypadku poziomu III mamy do czynienia z cechami bardzo charakterystycznymi, prowadzącymi bezpośrednio do identyfikacji indywidualnej.

Mechanizm powstawania śladu małżowiny usznej.

Skóra małżowiny usznej człowieka pokryta jest wydzieliną łojową z niewielką domieszką potu oraz z cząstkami woskowiny. Wydzielina ta w swoim składzie różni się od substancji potowej, czy potowo-tłuszczowej pokrywającej opuszki palców i całe dłonie, jak też od substancji pokrywającej czerwień wargową, w której dominują cząsteczki śliny.

Podczas pozostawiania śladu zachowuje się jednak podobnie. Niektóre elementy budowy małżowiny usznej, stykające się bezpośrednio z powierzchnią, przenoszą na nią cząstki substancji pokrywającej skórę. Substancja ta odkłada się na powierzchni, w formie i kształcie stykających się z nią elementów małżowiny usznej, obrazując w określonych szczegółach jej budowę.

Metody ujawniania śladów małżowiny usznej.

Oględziny stanowią jedną z pierwszych i podstawowych czynności wykonywanych w związku z zaistniałym przestępstwem, w wyniku których można uzyskać rzeczowy materiał dowodowy. Wielokrotnie ujawnione wówczas i zabezpieczone ślady stanowią jedyne dowody w sprawie, mające decydujący wpływ na jej merytoryczne rozstrzygnięcie. Z tego też względu oględziny miejsca zdarzenia powinny być przeprowadzone z niezwykłą dokładnością i starannością, zgodnie z podstawowymi zasadami taktyki i techniki kryminalistycznej.

Poszukując śladów szczególną uwagę należy zwrócić na przeszkody, które pokonywał sprawca - drzwi wejściowe, drzwi balkonowe, okna, a nawet drzwiczki kas pancernych. Sama metodyka ujawniania nie różni się od ujawniania śladów linii papilarnych czy też śladów czerwieni wargowej. Należy wyróżnić metodę optyczną i mechaniczną (fizyczną).

Metoda optyczna może występować w dwóch podstawowych wariantach: jako metoda wstępna - polegająca no określeniu położenia śladu na powierzchni jako metoda samoistna. Metoda wstępna polega na wzrokowym ujawnieniu śladu małżowiny usznej z wykorzystaniem lupy oraz odpowiedniego źródła światła. Ślady te są najczęściej bezbarwne i trudno zauważalne, z tego też względu badaną powierzchnię należy obserwować pod kątem ostrym (około 45 stopni) lub w oświetleniu skośnym. Pewną trudność sprawia fakt, że często widać w danym miejscu nieokreślone plamy i nie widać obrysu małżowiny usznej. Technik kryminalistyki poszukuje śladów linii papilarnych, powinien jednak pamiętać, iż tam gdzie występują plamy trzeba również zastosować proszek daktyloskopijny, bo w miejscach tych mogą występować ślady małżowiny usznej. Niekiedy ślad ten nie jest widoczny, np. na drzwiach malowanych niektórymi rodzajami lakierów. Brak efektów po zastosowaniu metody optycznej nie zwalnia technika z obowiązku pokrycia określonej powierzchni środkami daktyloskopijnymi. Generalnie wariant wstępny tej metody ta ma na celu wstępne określenie miejsca, gdzie mogą występować ślady małżowiny usznej.

Jako metoda samoistna metoda optyczna będzie stosowana w przypadku, gdy zostanie pozostawiony barwny ślad małżowiny usznej, np. zakrwawionego ucha (Taki przypadek miał miejsce w Polsce. Ofiara napadu broniła się w mieszkaniu i zraniła jednego z napastników w głowę, a ten padając na podłogę, uderzył głową w ścianę, pozostawiając na niej m.in. ślad zakrwawionego fragmentu obrąbka ucha) lub też ślad odwarstwiony, no. Na zakurzonej powierzchni szyby okiennej. W takim przypadku ujawniony ślad powinien zostać niezwłocznie zabezpieczony fotograficznie.

Metoda mechaniczna (fizyczna) ujawniania śladów jest obecnie metodą podstawową. Polega ona na zastosowaniu proszków daktyloskopijnych. Zazwyczaj technik kryminalistyki poszukują śladów linii papilarnych i ujawnia ślady małżowiny usznej przypadkowo. Do ujawnienia tego rodzaju śladów mogą być stosowane proszki daktyloskopijne na bazie aluminium (np. argentorat) czy też proszki ferromagnetyczne. Proszki aluminiowe jak proszki jasne stosuje się zgodnie z zasadą zachowania kontrastu na podłoża ciemne i szkło, natomiast proszki ferromagnetyczne stosowane są na podłoża o kolorze jasnym. Technika opylania jest identyczna jak przy ujawniania śladów linii papilarnych.

W przypadkach oględzin miejsca kradzieży z włamaniem powinno się poszukiwać śladów na powierzchniach zewnętrznych drzwi wejściowych w części środkowej w okolicach wizjera i przy ościeżnicy, a także przy listwie podłogowej. Jeżeli ślad małżowiny usznej zostanie ujawniony należy poszukać go także na drzwiach sąsiada, szczególnie gdy przez ich wizjery można obserwować drzwi wejściowe atakowane przez sprawcę.

Większość metod fizykochemicznych, czy też chemicznych stosowanych w daktyloskopii może być stosowana do ujawniania śladów małżowiny usznej. W praktyce jednak takie przypadki nie mają miejsca, gdyż tego rodzaju ślady są najczęściej ujawniane na dużych przedmiotach dostarczanych do badań laboratoryjnych jedynie wyjątkowo.

Metody zabezpieczania śladów małżowiny usznej.

W praktyce zabezpieczenie śladów małżowiny usznej powinno następować natychmiast po ich ujawnieniu. Ślad uzyskany przy pomocy proszków daktyloskopijnych jest bardzo podatny na zniszczenie i a by mógł być wykorzystany w procesie identyfikacji i stać się materiałem dowodowym musi być prawidłowo zabezpieczony. Podobnie jak w daktyloskopii również przy śladach małżowiny usznej wyróżnia się następujące formy zabezpieczenia śladu:

- procesowe,

- fotograficzne,

- techniczne.

Zabezpieczenie procesowe śladów jest sprawą niezmiernie ważną. Niewłaściwie zabezpieczony procesowo ślad może być ze względów formalnych odrzucony jako środek dowodowy. Zgodnie z art. 143 § 1 k.p.k. z przeprowadzonych oględzin obligatoryjnie sporządza się protokół. Zabezpieczenie procesowe śladów polega zatem na ich szczegółowym opisie w protokole oględzin. W jego części opisowej trzeba umieścić następujące dane: miejsce znalezienia śladu, a w przypadku ujawnienia go na drzwiach nawet odległość występowania środka śladu od podłogi, metoda ujawnienia, usytuowanie śladu na przedmiocie oraz usytuowanie przedmiotu ze śladem. Dalsze informacje powinny zawierać sposób zabezpieczenia - utrwalenia technicznego, czy ślad fotografowano, czy odnotowano jego obecność w innych dokumentach oględzinowych, np. na szkicu, oraz informacje o sporządzonej metryczce, a jeżeli została ona opatrzona pieczęcią, to w protokole należy podać jej numer. Taki opis śladu w protokole oględzin z jednej strony spełnia funkcję zabezpieczenia dowodu, z drugiej zaś pozwala na kontrolę zabezpieczonego materiału dowodowego. Umożliwia to uzyskanie przez organ ścigania, sąd, a także przez oskarżonego i jego obrońcę, że dany konkretny ślad rzeczywiście został ujawniony i jest pełnowartościowym dowodem w sprawie.

Zabezpieczenie fotograficzne powinno być dokonywane zawsze, nawet wtedy, gdy ślad zabezpiecza się również innymi metodami. Niekiedy jest to jedyne możliwe zabezpieczenie śladu, np. zakrwawionego ucha lub śladu odwarstwionego. Fotografię należy wykonać po ujawnieniu śladu metodą mechaniczną i przed technicznym utrwaleniem. Aparat należy ustawić tak, aby oś optyczna obiektywu była prostopadła do płaszczyzny śladu. W większości przypadków stosuje się światło rozproszone, najlepiej padające z dwóch źródeł, z obu stron śladu pod kątem 45 stopni oraz z takiej samej odległości. Obok śladu należy umieścić linijkę fotograficzną. W zależności od rodzaju tła należy wybrać odpowiednią metodę kontrastowania i eliminowania określonych barw za pomocą filtrów.

Utrwalenie techniczne śladu to takie zabezpieczenie, aby ślad mógł pozostać w niezmienionym stanie przez długi czas. W przypadku śladów małżowiny usznej utrwalenie techniczne następuje przy użyciu folii daktyloskopijnej żelatynowej czarnej lub przezroczystej. Wybór folii zależy od rodzaju proszku daktyloskopijnego użytego do ujawnienia śladu. Folię z zabezpieczonym śladem należy obszyć i przymocować do metryczki śladu.

Pobieranie materiału porównowawczego do ekspertyzy otoskopijnej

Dysponując materiałem dowodowym w postaci odbitki małżowiny usznej ujawnionej i zabezpieczonej podczas oględzin miejsca zdarzenia w celu przeprowadzenia identyfikacji musimy pobrać od podejrzanego, czy też od innych osób (domowników w przypadku kradzieży z włamaniem) odbitki małżowiny usznej.

Do chwili obecnej w różnych krajach stosowane są różne metody pobierania takiego materiału porównowawczego. Generalnie sprowadzają się do tego, iż osoba, od której ślad porównawczy jest pobierany przykłada głowę do szyby, tak by odwzorowała się odbitka małżowiny usznej. Stosowane jest także przykładanie do małżowiny usznej szklanych płytek. Następnie tak uzyskane ślady porównawcze są ujawniane przy użyciu proszków daktyloskopijnych (najczęściej argentoratu) i zabezpieczane na foliach daktyloskopijnych (zwykle czarnych). W Polsce do 2000r. pobierano materiał porównawczy na płytki szklane, czasami wykorzystując oszklone drzwi czy szyby gablot. Od połowy lat 90. stosowano także metodę „bezpośredniego” pobrania, tzn. przykładano do ucha czarną folię daktyloskopijną, najlepiej długą traseologiczną (od 13 do 36 cm), bez zdejmowania osłonki celuloidowej. Folia taka musiała być czysta, bez zabrudzeń, czy śladów linii papilarnych, z tego też względu używano tylko nowych folii i zakładano rękawiczki. Metoda ta w połowie 2000r. została zastąpiona przez specjalne urządzenie - otometr (aurometr).