Nauki Pomocnicze Historii Sztuki
Zagadnienia teoretyczne:
Czym są nauki pomocnicze historii sztuki.
Brachygrafia - nauka zajmująca się skracaniem wyrazów.
Geneza skracania: przyspieszenie tempa pisania, oszczędzenie materiału pisarskiego, ale to utrudniało zrozumienie → słowniki skrótów (rzymskie „notae iuris”).
Sposoby skracania w średniowieczu.
Skracanie przez obcięcie
za pomocą znaku szczegółowego
za pomocą znaku ogólnego
sygiel (obcięcie do jednej litery)
Skracanie przez ściągnięcie
regularne
nieregularne
Skracanie przez nadpisanie
Skracanie za pomocą symboli
Notae iuris (skracanie za pomocą not prawniczych)
Skracanie za pomocą znaku skrócenia
właściwego
niewłaściwego
Inne pojęcia:
nomina sacra
ligatura
Pojęcia za pomocą których opisujemy pismo.
Dukt - wygląd pisma wynikający z szybkości pisania i sposobu prowadzenia pióra, a także gest pisarski, tj. kolejność powstawania, kierunek i liczba kresek składających się na litery.
Kursywny - szybki
Kładziony - powolny (pisma kaligraficzne)
Kąt pisania - stosunek położenia narzędzia pisarskiego do kierunku wiersza. Zależy od położenia arkusza oraz sposobu trzymania pióra.
Moduł pisma - szerokość i wysokość znaków oraz stosunek między liczbą znaków a zajmowaną przez nie przestrzenią.
Światłocień/relief pisma - grubość i lekkość pisma. Zależy od narzędzia i kąta pisania, sposobu przycięcia pióra i ułożenia karty.
Ligatury - zrosty liter
Kanon pisma - określa należenie do konkretnego rodzaju pisma, naleciałości innych pism.
Materiały i narzędzia pisarskie.
Materiały (przede wszystkim miękkie, twardymi - kamień, glina wypalana, spiż, drewno - zajmuje się epigrafika)
Tabliczki woskowe - drewniane deseczki ujęte w ramki i powleczone warstwą wosku dającego się ugniatać i wyrównywać - stąd krótkotrwałe zapisy: notatki, szkice, rachunki. Kursywa, specyficzny dukt pisma. Kilka tabliczek wiązano rzemykiem tworzyły codex lub caudex, a w zależności od ilości tabliczek dyptych, tryptych lub poliptych. Zabytki: Pompeje I-II w., rachunki dworu królów francuskich XIII/XIV w., toruńskie protokoły władz miejskich XIV w., krakowska książka cechu krawców 1497.
Papirus - skrzyżowane włókna rośliny znad Nilu sklejane przez ubijanie. Pisano na stronie, na której włókna były ułożone poziomo. Rękopisy w formie rotulusów (większe utwory) lub kart (tomus). Rzadko dzieła literackie i naukowe. Od IV w. p.n.e. dokumenty, instrukcje, teksty prawne. Kancelarie hiszpańskie, merowińskie (kancelaria papieska do IX w. - upadek uprawy papirusu w Egipcie pod panowaniem arabskim, nie udało się jej kontynuować na Sycylii), longobardzkie.
Pergamin - ze skóry zwierzęcej moczonej w wodzie wapiennej, pozbawionej włosów, tłuszczu i żółtawej barwy, naciągniętej na ramki, suszonej, gładzonej pumeksem i blichowanej (bielonej) kredą. W formie rotulusa, rzadziej kodeksu. II w. - wypiera papirus, rozpowszechnia się w VIII. Wykonywany w całej Europie, do Polski importowany.
Drogi materiał: V-VIII w. - zeskrobywanie napisów i pisanie nowych (palimpsest). De republica Cycerona, Tripartita Iwona z Chartres
Południowy (charta Italica) - bielony z jednej strony, miękki, cienki, skóra jagnięca
Północny (charta Theutonica) - bielony z dwóch stron, grubszy, przeważnie ze skóry cielęcej.
Pergaminy kolorowe (purpurowe, żółte, niebieskie, czarne) - księgi liturgiczne, pisano na nich złotem lub srebrem. Sakramentarium tynieckie.
Papier - wynaleziony: Chiny, 105 r., z włókien konopi i kory morwowej, też z włókien kory bambusów. Używany od IV w., Arabowie od VIII w. ze szmat lnianych i włókien konopi macerowanych na płynną masę, moczonych w kleju, suszonych i gładzonych. XII w. - papiernie (najpierw Sycylia, XIV w. Francja i Niemcy, XV w. Polska - Prądnik, Gdańsk, Wrocław, produkcja rozwija się razem z rozwojem Akademii Krakowskiej), powszechny w chrześcijańskiej Europie.
Narzędzia (uwarunkowane materiałem).
Rylec do tabliczek woskowych - kość słoniowa lub metal (żelazo, srebro, brąz). Pisano zaostrzonym końcem, a spłaszczonym wygładzano tabliczkę.
Pióro
trzcinowe (canna) - do pisania na papirusie
ptasie - do pisania na pergaminie. Gęsie i łabędzie, ostrzone specjalnym nożykiem, którym też wyskrobywano błędy w tekście itp.
Ołówek/rysik ołowiany - od XI i XII w., do rysowania linii na karcie.
Paleografia - nauka zajmująca się dawnym pismem
jego naturą i rozwojem historycznym
kryteriami chronologicznymi i geograficznymi jego rozwoju oraz określaniem w czasie i przestrzeni źródeł pisanych
jego czytaniem w celu posługiwania się źródłami pisanymi
Pismo - zasób znaków graficznych i system ich używania na zarejestrowanie mowy (znaków fonetycznych) i myślenia, w celu utrwalania ich i transmisji w czasie i przestrzeni.
Rozwój historyczny pisma łacińskiego.
Pismo piktograficzne - obrazy oddające jakąś treść, informację.
Pismo ideograficzne - obraz przedstawia dany przedmiot (np. obrazek ptaka oznacza ptaka), problem z pojęciami abstrakcyjnymi
Pismo obrazowo-wyrazowe
Pismo sylabiczne
Pismo fonemowe (np. pismo chińskie)
Pismo klinowe babilońskie - znak odpowiada zgłosce
Pismo hieroglificzne egipskie - znak odpowiada spółgłosce
Alfabet semicki (Fenicjanie, Żydzi) - 22 litery spółgłoskowe, gdzie a i o nie są samogłoskami
Alfabet grecki - alfabet fenicki + samogłoski + podział na głoski twarde i miękkie
Alfabet rzymski - wpływy greckie i etruskie - przełom I r. p.n.e. i I r. n.e., 23 litery: A, B, C, D, E, F, G, H, I, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, V, X, Y, Z. Użyty do języków narodowych kultury łacińskiej - dostosowanie do nieznanych fonemów przez tworzenie grup literowych (sz, cz) lub dodanie znaków nad literami.
Majuskuła - pismo, którego trzonki mieszczą się w dwóch równoległych liniach. Samodzielnie do VIII w., na stałe w pierwszych literach zdań i w środku zdania, w zależności od konwencji ortograficznej. Podstawa kapitały.
Minuskuła - źródło: majuskuła, bez trzonków; litery mieszczą się w czterech liniach. Od IV w., pismo dokumentowe, od V w. w kodeksach. Podstawa pisma aż do dziś ← reforma karolińska.
Kapitała (littera, scriptura capitalis) - pierwszy typ na materiale miękkim, majuskulna. Symetryczne, pełne kształty, tendencja do geometryzacji, jednakowa wysokość pionowych trzonków liter, oddzielanie poszczególnych znaków, bez dodatków i ubytków. Do VII w. pismo kodeksowe, później rzadko, np. w księgach liturgicznych, nagłówków, cytatów dzieł obcych, wtedy częściej rustyka.
Kapitała kwadratowa (elegancka, monumentalna) - wpisana w kwadrat, trzonki grube oddzielają się od cienkich, szeryfowa.
Rustyka (kapitała wiejska, kapitała prosta) - płynna, miękka, trzonki łukowate, zanika ostrość kątów.
Kursywa - wynik stosowania materiału miękkiego, co przyspieszało pisanie.
Starsza, majuskulna, I-V w. Wywodzi się z kapitały. Pismo potoczne, szybszy rysunek liter, brak kwadratowych kształtów, cienkie linie ukośne zamiast prostych i prostopadłych, brak niektórych kresek - trudna do odczytania. Do zapisów podręcznych, np. na tabliczkach woskowych.
Młodsza, minuskulna, V-VII w. Wywodzi się z kursywy starszej. Niektóre litery da się wpisać w czterolinię, dużo nieregularnych ligatur i abrewiacji. Wpływ na wiele pism średniowiecznych.
Uncjała, IV-VIII w., wywodzi się z kapitały. Zanik kantów, bardziej okrągła, tendencje minuskulne. Głównie pismo kodeksowe.
Półuncjała, od V w., pod wpływem kursywy bez udziału uncjały. Charakter majuskulny, choć coraz więcej liter da się wpisać w czterolinię.
Pisma szczepowe (narodowe, przedkarolińskie), wywodzone od kursywy minuskulnej.
Kuriała papieska, do poł. XI w. w kancelarii papieskiej.
Pismo longobardzkie
Pismo wizygockie
Pismo merowińskie
Pisma insularne (wyspiarskie). Wywodzą się z półuncjały.
Karolińska reforma pisma (IX w.)
trudno czytelne pisma narodowe
zanik umiejętności czytania i pisania
nawrót do uncjały i półuncjały (pisane wolno, ale czytelne)
związana z reformą kleru - minuskuła karolińska powstała w skryptoriach
minuskuła karolińska
wpisana w czterolinię
jednolite, regularne formy, równomierna, proporcjonalna budowa, brak połączeń znaków, konsekwentne ligatury z tendencją do zanikania
podatność na zmianę modułu, litery wpisywane w kwadrat, koło lub prostokąt
pismo niespieszne, czytelne, bez ornamentyki
głównie kodeksowe, od poł. IX w. w kancelarii królewskiej, od 2 poł. XI w papieskiej jako minuskuła kurialna. Dokumentowe pismo ma ornamentykę.
Pismo gotyckie - od końca XII w. w pn Francji + wpływy skryptoriów wyspiarskich
zmiana narzędzia pisarskiego: ukośnie ścięte pióro gęsie - swobodniejszy ruch ręki
zastąpienie pulpitu stołem - oparcie dłoni
różnorodność wpływów, wzrost produkcji rękopiśmienniczej, języki narodowe: największy rozwój: XII-XVw. Zróżnicowanie w zależności od regionu.
Głównie minuskuła (majuskuła w inicjałach i incipitach).
Minuskuła gotycka - przewaga elementów pionowych i wysokości (litery wpisane w prostokąt), ostre łuki i kąty, najczęściej podwójne łamanie trzonków i lasek. Litery zwarte i zamknięte.
Pismo gotyckie kodeksowe:
tekstura/fraktura - od XIII w., głównie Francja i Niemcy, do XVI w.. Monumentalna, księgi liturgiczne i prawnicze. Podstawowe pismo kodeksów średniowiecznych, związana z rozwojem użytku książki uniwersyteckiej. Konsekwentne łamanie kresek prostych i łuków, stąd charakter dekoracyjny.
rotunda - od XIII w., rozkwit w XIV. Przede wszystkim Włochy. Szeroki dukt, tendencja pozioma, złagodzone łuki, zaokrąglone kształty liter.
gotico-antiqua/fere humanistica - XIV w., Włochy. Między gotyckim a humanistycznym, faktycznie odmiana tekstury.
Pismo perłowe - XIII-XV w., Francja, głównie damskie modlitewniki. Drobne, ściągnięte kształty, pisane w dwóch kolumnach.
Bastarda - od XIV w. Francja, potem cała Europa, głównie Włochy. Między kursywą a pismami kaligraficznymi. Papier. Unikanie łamania trzonów i lasek, wyrazy pisane jednym pociągnięciem pióra.
Kursywa gotycka/minuskuła gotycka - Francja, Anglia, Polska do XV, nawet do XVII w. Niemcy do lat 30. XX w. Szybkie pismo używane w miastach, księgi miejskie, rozwój szkolnictwa, literatura w językach ludowych. Odmiany regionalne.
Kurrenta - XIV-XVI w., uproszczenie liter, łączenie wszystkich liter wyrazu, łamania zastąpione ukośnymi kreskami.
Pismo gotyckie dokumentowe:
minuskuła kurialna/minuskuła papieska - XIII w., ścisłe reguły kancelarii papieskiej, elementy gotyzujące, ale charakter okrągły (kuriała), ograniczona liczba abrewiacji. XV w. - przekształcenie w minuskułę bullową, do końca XIX w. dla niektórych dokumentów kościelnych.
Kancelarie świeckie też wiążą rodzaj pisma z rodzajem dokumentu, reforma pisma dyplomatycznego, XV w., Francja: kursywa mieszana paryska.
Pismo humanistyczne - XIV-XVI w., Włochy, naśladowanie pisma uważanego za starożytne - minuskuły karolińskiej + wpływy gotyckie.
Antykwa humanistyczna - XV-XVI w. (zanika: pojawienie się druku), wywodzi się z minuskuły karolińskiej, ale drobniejszy moduł, szybsze, ostry gest pisarski, pionowy światłocień. Harmonia i jasna konstrukcja. Pismo książkowe.
Kursywa humanistyczna (italica) - XV w., humanistyczne pismo kancelaryjne. Kursywna, czytelna, wzorzec dla kursywnej czcionki drukarskiej stosowanej do wyróżnień w tekście. Litery okrągłe, kształtne, unikanie ligatur, niewiele abrewiacji. Zaadaptowana przez języki narodowe, stąd regionalizacja.
Kancelareska - XVI (kancelarie włoskie)-XIX w. Kursywna, pochylenie w prawo, litery nie zawsze powiązane, w wiązaniach gubią kształt pierwotny.
Pisma nowożytne (neografia) - przede wszystkim pisma potoczne (kancelaryjne, od 1847 wypierane przez maszynę do pisania, oraz do użytku osobistego - powszechne od XVIII w.)
pismo neogotyckie XVI-XX w. - XVI-poł. XVIII w., przełamywanie łuków, łączenie krzywizn i linii łamanych, rozbicie linii na kreski. Ważne litery majuskulne.
Kursywa neogotycka - pismo szybkie, indywidualne, niestaranne, XVII-XVIII w. fraktura kancelaryjna
XIX-XX w., tylko kursywa
bastarda kursywna - Francja, XVI w.
kurrenta gotycka - Francja, XVII w., cechy płynności.
Pismo francuskie (ronde) - między bastardą kursywną a pismem finansowym
pismo związane - Francja, XVIII w., szybkie, potoczne, jasne, proste formy, krągłe kształty, pochylenie w prawo, wiązanie liter.
Chancery hand - Anglia, XV w., kancelaryne, zależne od posługujących się nią instytucji
Court hand - kancelarie sądowe, XV-poł. XVIII w.
Secretary hand - pismo potoczne, staranne, drobny, ale szeroki moduł.
Round hand - potoczne, XVII-XVIII
Czynniki umożliwiające rozwój pisma.
Dzieje pisma epigraficznego.
Początkowo związek z rękopisami, choć bardziej majestatyczne, coraz mniej w średniowieczu, brak w czasach nowożytnych. XVIII, XIX w. adaptowanie wzorów pism drukowanych, najsilniej w XX w.
do XIV w. pismo majuskulne, rzadko uncjała, XIV i XV w. też minuskuła. XVI-XVIII w. tylko majuskuła, w XVII w. próby minuskuły. XVIII-do dziś: minuskuła, majuskuła i kursywa kaligraficzna.
Antyk: w powszechnym użyciu (tabliczki kamienne), u schyłku tylko monumentalne (objaśnienia + ozdoba), co powtórzy renesans, barok i manieryzm: głównie walory dekoracyjne, klasycyzm: znów umiar.
Początkowo kapitała, brachygrafia ograniczona do sygli, kształty zamknięte w wydłużonym prostokącie, wczesne średniowiecze: uncjała epigraficzna ze stłoczeniem liter i ligaturami. XI w. romanizacja, XIII w. gotyzacja. XIV w. minuskuła wzorowana na teksturze kodeksowej. Poł. XV w. kapitała humanistyczna, lapidarna proza klasycyzująca, oszczędne abrewiacje, ligatury, enklawy. Barokizacja: formy kursywne wzorowane na kancelaresce. Od XVIII w. do dziś dominują wzorce klasyczne.
Charakterystyczne cechy pisma epigraficznego.
Sygle - skróty sprowadzające się do pierwszych liter, starożytność.
Ligatura - łączenie dwóch liter w jedną całość, średniowiecze
Enklawa - litery o zmniejszonym module wpisane w sąsiednie o normalnym module, średniowiecze
Funkcje inskrypcji i ich podział.
Podział ze względu na funkcje: państwowe, religijne i prywatne.
Podział ze względu na treść:
res gestae - triumfalne
leges - ustawy religijne i państwowe
poświadczeniowe - graniczne, legendy na monetach i pieczęciach, napisy własnościowe
wotywne
sentencjonalne
objaśniające
Podziały pieczęci.
Ze względu na materiał i położenie na dokumencie
w polu dokumentu - początkowo, potem XVI w. (pojawienie się papieru i laku)
na więzadle - od XII w., zwłaszcza pieczęć monarsza o dużych rozmiarach
Ze względu na kształt
kolista - z antyku, świat monarszy, bulle (pieczęcie papieskie)
owalna
ostroowalna - Kościół, sporadycznie kobiety z wyższych warstw
tarczowa - herb na pieczęci
czworoboczna - XIX i XX w. - zwiększone elementy napisowe pieczęci
wieloboczna - sygnety szlacheckie i mieszczańskie
trójłukowa
czterołukowa
Ze względu na wizerunek
portretowa/postaciowa
majestatyczna
piesza
konna
pontyfikalna/kapłańska
obrazowa
topograficzna
przedmiotowa
fantastyczna
hagiograficzna
herbowa
pismowa
Ze względu na osobę, która jej używa
osoba fizyczna
pieczęć papieska/Pieczęć Rybaka - bulla dwustronna: imię papieskie + wizerunek apostołów Piotra i Pawła
pieczęć monarsza - portretowa
cesarska i królewska - władca w majestacie, na tronie
książęca - piesza lub konna, od XIII w. godło na tarczy lub proporcu
pieczęć pontyfikalna - portretowa; biskupia - dwa typy: tronowa i stojąca
pieczęć rycerska - charakter heraldyczny, od XVI w. sygnetowa
instytucja
pieczęć państwowa - zawsze posługuje się herbem państwowym
pieczęć miejska - patron miasta, architektura miejska, herb miasta
pieczęć wiejska
pieczęć korporacji - instytucje kościelne: patron lub atrybut, od XVI w. herb; uniwersytety: patron, godło państwowe, herb założyciela
pieczęć organizacji społecznych - tekstowa, logo
pieczęć instytucji i przedsiębiorstw - cele rozpoznawcze i reklamowe
Funkcje pieczęci.
uwierzytelniająca
symboliczna
rozpoznawczo-własnościowa (starożytność)
zabezpieczająca (Starożytna Grecja i Rzym)
Pieczęć jako komunikat, ikonografia, treści symboliczne
legenda/napis napieczętny - ułożona koncentrycznie wzdłuż krawędzi pieczęci, oddzielona linią otokową (perełki, potem profilowana lub na wzór winiety); rozpoczyna się u góry pośrodku krzyżem, asteryskiem, rozetką, arabeską, kropką.
Materiały pieczętne
zależne od ważności dokumentu, materiału pisarskiego, dostępu danego materiału
glina - starożytność, średniowiecze
ołów - średniowiecze, pd Europa, kancelaria papieska (od XVI w. też złoto), biznatyjskie, ruskie, wenecka
wosk - średniowiecze, najbardziej rozpowszechniony, przygotowywany wg recepty danej kancelarii, jako gotowy produkt od XVII w., pn Europa; wosk kolorowy (zielony, czerwony, biały, czarny, niebieski) - do XVI w. kryteria używania kolorów (np. czerwony - królewski, potem miejski w ramach przywileju)
lak pieczętny/wosk hiszpański - XVI-XIX w., Europa, związane z pojawieniem się papieru. Równocześnie opłatek.
Tusz - XVIII do dziś, początkowo brązowy lub czarny, później kolorowy, regulacje dot. kolorów
Sposób przywieszania pieczęci.
Wyciskanie wprost na dokumencie - starożytność, wczesne średniowiecze; od XVI w. do dziś
Przywieszanie - na plice (założonej dolnej części pergaminu), na pergaminie, na sznurach konopnych, jedwabnych, lnianych lub bawełnianych
W wypadku większej liczby pieczęci przywieszano je zgodnie z godnością właścicieli.
Pieczęć w rozwoju historycznym od starożytności po czasy współczesne
Starożytność: tłoki kamienne i metalowe, w Egipcie gemmy wprawiane w pierścienie, Rzym - gemmy i pieczęcie metalowe, Wschód - znak własnościowy i zabezpieczający przedmioty. Grecja i Rzym - zabezpieczanie tajemnicy korespondencji, dowód świadkowania testamentu, IV i III w. p.n.e. umocnienie wiarygodności pisma.
Średniowiecze: nienaruszalność, jednocześnie znak rozpoznawczo-własnościowy, odcisk gemmy towarzyszący podpisowi władcy, od Karolingów zastępuje podpis, XI-XII w. legalizacja dokumentu i nadanie mu mocy prawnej, XII-XIV w. wyłączny środek legalizacji. Unieważnienie przez złamanie pieczęci. Polska: sigillum citatorium (wezwanie do stawienia się na sąd), do XV w. dowód uiszczenia opłat sądowych.
Nowożytność: rozwój pisma, więc znów funkcja zabezpieczająca, legalizacja dopiero wraz z podpisem, pieczęć nagłówkowa, uwierzytelnia bez podpisu na drukach przelotnego znaczenia.
Podziały herbów.
Herb rycerski
Herbik mieszczański, gmerk
Herb korporacji - na wzór znaku terytorialnego, związany z pieczęcią korporacji
Herb miejski - w Polsce od końca XIV w., najczęściej przybrany herb pana zwierzchniego, święty patron
Herb państwowy - znak terytorialny, herb władcy. Polski XIII/XIV w., najprawdopodobniej ze znaku osobistego władcy. Mimo przemian zawsze był to Orzeł Biały.
Budowa herbu, blazonowanie i szrafowanie.
Blazonowanie - umiejętność opisywania herbu wg ustalonych reguł
tarcza
strony heraldyczne: prawa i lewa
głowica
podstawa
kształty tarczy:
normańska
gotycka
turniejowa
kartusz
kobieca: kształt rombu panny, owalna mężatki
podział pola tarczy:
w słup
w pas
w skos
z lewa w skos
w rosochę
w krzyż
krzyżem w skos
hełm - zwrócony w prawo lub lewo, zawsze prostopadle do tarczy
garnkowy
kubłowy
dziobowy
prętowy
klejnot - umieszczony na hełmie
godło herbowe
pióra strusie, pawie, poroże itp.
korona - pełnia władzy
godło
figura geometryczna
zwierzę
zbroja
postać - z profilu, zwrócona w heraldyczne prawo
klasyfikacja godeł heraldycznych:
figury zaszczytne/geometryczne
słup
pas
skos
skos lewy
krzyż
krzyż skośny
głowica
podstawa
otok
krokiew
klin
klin na opak
rosochacz
promień
narożnik
Modyfikacje figur zaszczytnych
przez zmianę położenia w polu tarczy
przez zmianę rozmiarów
przez pomnożenie i zmniejszenie figur
Mobilia herbowe/figury mniej zaszczytne (np. romby na skosie)
Figury
Przedmioty, budowle, narzędzia
Ozdoby herbowe:
trzymacze - od XV w.
paludamenta - płaszcze i namioty barwne, tylko dla herbów królewskich i książęcych w nowszej heraldyce
dewizy herbowe
Szrafowanie:
czerwień - paski pionowe
błękit - paski poziome
zieleń - paski w lewo w skos
żółć/złoto - gęsto usiane kropki
biel/srebro - nic
czerń - kratka
zasada alternacji - kolor nie może być nałożony na kolor a metal na metal. Nie podlegają jej barwy naturalne oraz czerń.
barwy naturalne: cielisty, zieleń liści itd.
Treści symboliczne herbów.
Proklama/ zawołanie - znamię słuchowe
Początkowo tylko bojowy znak rozpoznawczy, potem przynależności lennej, później klasowej.
Cechy indywidualne osoby posługującej się herbem, wpływ panującej kultury (symbolika chrześcijańska, kultura rycerska, literatura, polityka, geografia)
Sposoby uzyskiwania szlachectwa.
Urodzenie
Nobilitacja - nadanie herbu przez władcę
Nagana - oczyszczenie szlachectwa, ale tym samym legitymacja używania herbu
Adopcja herbowa - przyjęcie do rodu herbowego
Skartabellat - niepełne szlachectwo: szlachta nobilitowana do trzeciego pokolenia
Indygenat - uznanie herbu cudzoziemskiego
Pomiary czasu, pojęcie czasu w przeszłości.
Obserwacja ciał niebieskich.
Obserwacja świata natury (procesy wegetatywne, obserwacja zwierząt)
Obserwacja ognia
Podział dnia zgodnie z wykonywanymi czynnościami.
Podział roku na trzy cykle: godne święta, Wielkanoc i Zielone Świątki
Zegary
Słoneczne
gnomon - obiekt ustawiony prostopadle do ziemi. Odmierza nierówne godziny - w średniowieczu tarczę nachylano pod różnym kątem, ale wskazówka zawsze pozostawała prostopadła.
słoneczny zegar równikowy - wskazówka umieszczona prostopadle do osi Ziemi, godziny są równe.
poziomy zegar słoneczny - pozioma tarcza, trójkątna wskazówka nachylona pod kątem ostrym, zgodnie z szerokością geograficzną oraz na osi N-S. Równe godziny.
Piaskowe
Ogniowe - spalanie się odpowiedniego materiału, różna dokładność odmierzania.
Wodne - klepsydry, dokładne pomiary niemożliwe ze względu na zmieniające się ciśnienie ubywającej wody.
Mechaniczne
Kołowy - obciążony metalem sznur nawinięty na wał, którego ruch porusza wskazówkę. Ruch przyspiesza się w miarę odwijania sznura. Od XIII w. zegary ratuszowe (np. Wrocław).
Wahadłowy - 1584, Galileusz: wynalezienie wahadła. Energii dostarcza sprężyna, której równomierny ruch reguluje wahadło. Pierwszy opis: Christian Huygens, 1656.
Zasilany bateriami lub napędem kwarcowym.
Sposoby zapisu daty dziennej.
Komputystyka kościelna.
Kalendarze, chronostychy, kabały.
Kalendarz muzułmański - rok ma 354 lub 355 dni.
Kalendarz żydowski - rok ma 353, 4 lub 5 dni, a rok przestępny (13 miesięcy) 383, 4 lub 5 dni
Kalendarz juliański
reforma Juliusza Cezara w 46 r. p.n.e. dzięki odkryciu przez Metona 19-letnich cyklów
rok zwrotnikowy (365,5 dni), co 4 lata rok przestępny: 366 dni. Początek roku 1 stycznia, 12 miesięcy,
Kalendarz gregoriański
modyfikacja kalendarza juliańskiego:
„pominięcie” daty 5-14 X 1582
opuszczenie 3 dni przestępnych co 400 lat
Ery.
Era dionizyjska - przed i po Chrystusie. W Europie od X w.
Lata panowania władców i lata pontyfikatów papieży.
Olimpiady greckie (czteroletni cykl od 766 p.n.e.)
Era bizantyjska - od „Stworzenia świata”, czyli od 5508 p.n.e. (+ 1)
Era żydowska - od stworzenia świata w 3761 p.n.e.
Era mahometańska - od 622 (ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny)
Indykcje - 15-letnie okresy
Ery ustrojów politycznych (era rewolucji francuskiej, faszystowska itp.)
Początek roku - style.
Styl obrzezania - od 1 stycznia, powszechne zastosowanie od XVI w.
Styl marcowy (wenecki) - od 1 marca; na Rusi: marcowy (późniejszy od początku naszego roku) i ultramarcowy (wcześniejszy od początku naszego roku)
Styl Zwiastowania - od 25 marca
florencki - późniejszy od naszego
pizański - wcześniejszy od naszego
Styl wielkanocny/francuski - od niedzieli wielkanocnej, tj. 22.03-25.04
Styl bizantyjski/grecki - 1 września
Styl Narodzenia Pańskiego - 25 grudnia, do XIII w. Anglia, Niemcy, Szwecja, Czechy i Polska.
Indykcje:
bizantyjska/grecka - 1 września
bedańska - 24 września
rzymska/pontyfikalna - 25.12. lub 1.01.
Styl rewolucyjny - 22 września (pierwszy dzień istnienia republiki)
Chronostych - sposób zapisania daty rocznej za pomocą zdania, w którym litery alfabetu łacińskiego spełniające jednocześnie funkcje cyfr zsumowane tworzą datę.
I - 1, V - 5, X - 10, L - 50, D - 500, M - 1000
Kabała - do zapisu liczb używa się 23 liter alfabetu łacińskiego, którym przyporządkowane są cyfry.
1