Starożytny Egipt - cywilizacja egipska lub też cywilizacja starożytnego Egiptu to wysokorozwinięta kultura w dolinie Nilu z całym wachlarzem osiągnięć technicznych, naukowych, politycznych i kulturowych, która trwała około 3500 lat. Państwo to rozwinęło się dzięki corocznym, regularnym (a co za tym idzie dającym się przewidzieć) wylewom Nilu, który przynosił żyzne muły zapewniające przy odpowiednim nakładzie sił i środków oraz odpowiedniej organizacji, dwukrotne wysokie plony w ciągu roku. Dzięki tak sprzyjającym warunkom rolnictwo, które stanowiło podstawowe zajęcie ludności, zapewniało nadwyżki żywności, co pozwalało na jej magazynowanie na okresy nieurodzaju oraz na eksport. Równocześnie, od początku IV tysiąclecia p.n.e., posługiwano się w Egipcie żaglowymi łodziami do transportu materiałów po Nilu i opanowano obróbkę miedzi. Pod koniec tego tysiąclecia zaczęto stosować pismo hieroglificzne, które zostało odczytane w 1822 r., dzięki czemu historia starożytnego Egiptu jest dość dobrze znana.

Stare Państwo (ok. 2686-ok. 2181 p.n.e.)

Stare Państwo (dynastie od III do VI), które swoim terytorium sięgało poza pierwszą kataraktę, znane jest szczególnie z monumentalnych budowli: mastab, okazałych świątyń i oczywiście - piramid. Pierwsza z nich to schodkowa piramida faraona Dżesera w Sakkarze. Kolejne, budowane przez władców IV dynastii w Gizie, to piramidy Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa. Monumentalne budownictwo egipskie jest świadectwem sprawnej organizacji państwowej, a także uwielbienia, jakiego doświadczali faraonowie. W Egipcie panował wtedy dobrobyt, czego przykładem może być dynamiczny rozwój rzemiosła i handlu. Religia i polityka przenikały się, ale rola kapłanów nie była jeszcze tak wielka, jak w późniejszych okresach. W zasadzie można mówić o podporządkowaniu kapłanów władzy królewskiej. Za czasów V dynastii najważniejszym z egipskich bogów stał się bóg słońca Re, czczony w Heliopolis. Faraon został uznany za syna boga Re, a po śmierci uosabiano go z bogiem płodności i władcą podziemi Ozyrysem.

Nowe Państwo (ok. 1567-ok. 1085 p.n.e.)

W okresie tym Egipt osiągnął apogeum znaczenia i potęgi, czego wyrazem było narastanie jego ekspansjonistycznych dążeń i rozpoczęciem wielu działań wojennych. Egipcjanie wymusili respektowanie swoich interesów na ludach Azji: Hurytach, Hetytach, Babilończykach i Asyryjczykach. Najważniejsi faraonowie z XVIII dynastii, którzy przyczynili się do ekspansji egipskiej, to Totmes I i Totmes III. Jako znaczącą postać wymienić także należy królową Hatszepsut (tzw. "żeńskiego króla"), która co prawda nie wsławiła się militarnymi wyczynami, ale poświęciła się głównie sprawom wewnętrznym państwa wznosząc wiele budowli (m.in. kompleks architektoniczny w Deir El-Bahari), a także inicjując słynną wyprawę do krainy Punt. W okresie Nowego Państwa najwyższym bogiem stał się Amon, z ośrodkiem kultu w Tebach. Jednak faraon Amenhotep IV (który przyjął później imię Echnatona), dokonał bezprecedensowej próby obalenia powszechnego w państwie kultu boga Amona na rzecz Atona, którego podniósł do rangi najwyższego bóstwa państwowego. Założył on również nową stolicę państwa - Achetaton. Faraon sam stał się kapłanem swojej religii, dążącej - jak sądzi wielu uczonych - do monoteizmu, co spotkało się z bardzo silną opozycją tebańskich kapłanów Amona, których wpływy polityczne i majątki były bardzo duże. Jego następca, Tutanchamon powrócił do doktryny religijnej Teb. Po przeprowadzeniu reformy religijnej i reorganizacji państwa przez faraona Horemheba, Egipt stał się za XIX dynastii czołową potęgą ówczesnego świata. Kolejny wielki władca Ramzes II po zakończonych pokojem zmaganiach z Hetytami, podjął w czasie swoich rządów wielki program budowlany na niespotykaną dotąd skalę. Pomimo zewnętrznej świetności panowania Ramzesa II, pozostawił on państwo w stanie osłabienia, co było szczególnie niekorzystne wobec zagrożenia, jakie niebawem zawisło nad Egiptem pod postacią tzw. Ludów Morza. Wprawdzie ostatniemu wielkiemu faraonowi Nowego Państwa Ramzesowi III udało się odeprzeć ich atak, ale po jego śmierci rozpoczął się stopniowy upadek królestwa. W okresie Nowego Państwa na drugim brzegu Nilu, na wprost Teb, powstała nekropolia władców Nowego Państwa tzw. Dolina Królów, gdzie chowano zmarłych monarchów. Pomimo podjętych środków ostrożności i zabezpieczeń, niemal wszystkie grobowce zostały splądrowane. Nowe Państwo to nie tylko epoka politycznej i militarnej świetności, ale również niebywałego rozwoju sztuki. W ciągu panowania trzech dynastii od XVIII do XX powstało więcej pomników i budowli, aniżeli w okresach wcześniejszych czy późniejszych. Architekturę, szczególnie za Rammesydów cechowała niezwykła monumentalność i bogaty wystrój. Powstały wielkie kamienne świątynie w Karnaku, Luksorze, Abu Simbel i Medinet Habu.

EGIPCJANIE Egipt zapewne nie mógłby stać się tak bogatym i silnym państwem, gdyby nie Nil. Historyk grecki Herodot nazwał ten kraj "darem Nilu". Jest to trafne określenie, ponieważ co roku Nil wylewał, nanosząc żyzny muł na piaszczystą, suchą glebę, co umożliwiało rozwój rolnictwa. Starożytni Egipcjanie uprawiali zboże, cebule, groch, ogórki i inne warzywa. Nawadniali ziemie za pomocą systemu kanałów doprowadzających wodę z Nilu. Rzekę uważali za boga o imieniu Hapi, który obdarza ich urodzajem. Nie zawsze jednak mogli na Nilu polegać, ponieważ zdarzały się lata suszy, kiedy nie wylewał. Większość mieszkańców starożytnego Egiptu pracowała na roli. Uprawiali oni ziemie, a także hodowali krowy, owce, kozy i świnie. Egipcjanie chętnie polowali na dzikie zwierzęta i chwytali w sidła ptaki. Zajmowali się też rybołówstwem, ale niejednokrotnie łowili ryby wyłącznie dla przyjemności. Około 4000 lat pne istnieją dwa państwa : Egipt Górny i Egipt Dolny. 3200 lat pne oba państwa łączą się tworząc Egipt. Władców Egiptu nazywano faraonami. Byli oni nie tylko królami - uważano ich także za bogów. Faraon był jednocześnie najwyższym kapłanem, głównym sędzią i naczelnym dowódcą armii. Niejednokrotnie żenił się z własną siostrą, a ich syn stawał się jego następcą Szczególną pozycje w kraju zajmowali kapłani, a także urzędnicy wyznaczani przez faraona, którzy faktycznie rządzili krajem (często spokrewnieni z władcą). sprawowali oni piecze nad skarbem, zajmowali się polityką wewnętrzną i zagraniczną, prowadzili rejestry podatków. Następną grupą społeczną byli urzędnicy. O tym , czy jest się urzędnikiem , nie decydował majątek. Możliwe było , aby został nim ktoś , nawet biedny , lecz mądry i dobrze wykształcony. Do zadań tejże warstwy społecznej należało organizowanie prac irygacyjnych , nadzorowanie budowania piramid , świątyń ,zbieranie podatków , a także organizowanie wypraw do sąsiednich państw po potrzebne surowce. Kolejna grupa społeczna , to kapłani. Poświęcali oni całe swoje życie Bogom. Musieli przestrzegać ustalonych zasad (m.in. nie mogli jeść niektórych potraw) i całe swoje życie poświęcali konkretnemu Bogu. Ostatnia z "grup rządzących" w Egipcie , to dowódcy ,którzy oczywiście mieli za zadanie obronę i powiększanie granic państwa. W Egipcie wyróżniano dwie grupy "rządzone" : chłopów i niewolników. Chłopi byli pod opieką i władzą faraona. Uprawiali oni ziemię , a wolnym czasie budowali piramidy , tamy , kanały , baseny itp. Niewolnicy w Egipcie byli nieliczni , przede wszystkim pochodzili z Azji lub z Afryki. Nie zajmowali się uprawą roli , byli wyłącznie służącymi w domach.
W Egipcie występował rozwój wszelkich rzemiosł , wspomniane prace irygacyjne , a także rozwinęła się tu w znacznym stopniu żegluga. Drogą Nilu ludzie przewozili listy , budulec itp. Była to droga szybka i tania. Egipcjanie byli doskonałymi matematykami i astronomami. Podzielili rok na 365 dni , wprowadzili lata przystępne. Potrafili obliczać pola powierzchni i objętości własnych pól uprawnych. Umieli doskonale balsamować zwłoki. Budowali wspaniałe piramidy. Egipcjanie wierzyli w wielu Bogów. W starożytnym Egipci znaczenie i rangę poszczególnych Bogów wyznaczała wiara ludu , upodobania władców , a także pomysły kapłanów. Lud czcił przede wszystkim tych Bogów (znamy ich co najmniej kiluset!!!) , którzy byli bezpośrednio związani z rodziną , z miastem. Gdy rosło znaczenie któregoś z Bogów , umacniały się wpływy miasta , i odwrotnie: ranga miasta decydowała , o ogólno egipskim zasięgu wpływów jego patrona. W niektórych miastach działali kapłani teologowie , którzy opracowali naukę o naturze Bogów , świata , ich pochodzeniu. Tworzyli rodziny bogów , łącząc ich w pary , trójki itd. Najstarsi bogowie egipscy przypominali uosobione elementy natury. Tylko niewielka grupka osób znała i przede wszystkim rozumiała tok rozumowania kapłanów. Należeli do nich najwięksi myśliciele oraz sam faraon. Każdy z faraonów utożsamiał się z Horusem i był synem boga Ree. W ich otoczeniu znajdowały się Boginie Hathor. Większość Bogów posiadała swoje własne miasta , które stawały się stolicą Egiptu , w zależności od tego , jak bóg odpowiadał faraonowi. Egipcjanie byli bardzo religijni; bogowie odgrywali w ich życiu ważną rolę. Wierzyli również w życie pozagrobowe. Uważali, że zmarli odbywają podróż w zaświaty i tam żyją nadal w taki sam sposób jak na ziemi. Tak więc według ich wierzeń faraon pozostawał faraonem, a chłop - chłopem. Dla ułatwienia bogatym pozagrobowej wędrówki wznoszono zdobione malowidłami grobowce, które miały odzwierciedlać ich bogactwo. Zmarłym pozostawiano w miejscu pochówku jadło i napoje. Nie trzeba chyba wspominać, że religia starożytnych była religia politeistyczną (wierzono w wielu Bogów. Egipcjanie rozwinęli pismo obrazkowe przed pięcioma tysiącami lat. Jego znaki zwano "hieroglifami", od greckich słów oznaczają "święte inskrypcje", ponieważ były umieszczane głównie w świątyniach, grobowcach i na pomnikach. Na pierwszy rzut oka hieroglify sprawiają wrażenie zwykłych piktogramów, ponieważ przedstawiają ptaki, części ciała i przedmioty codziennego użytku. Z czasem stworzono jednak złożony system, w którym jeden hieroglif może oznaczać całe słowo, albo jeden dźwięk języka egipskiego. Dlatego też niektóre hieroglify pełnią rolę taką jak litery alfabetu. Pisanie za pomocą hieroglifów było czasochłonne., więc stopniowo rozwinął się szybszy system zapisu nazwany hieratycznym., a później jeszcze szybszy zwany demotycznym. U schyłku cywilizacji egipskiej kraj znajdował się pod władzą Greków, więc pisarze musieli opanować sztukę pisania literami alfabetu greckiego. Pismo hieroglificzne nie było zbyt wygodne do pisania listów i umów. Skomplikowane rysunki zwierząt, ptaków, i przedmiotów sprowadzano więc do prostszych, bardziej abstrakcyjnych kształtów w płynnym, zaokrąglonym piśmie zwanym hieratycznym, zawsze pisanym od prawej ku lewej. Przy pisaniu na zwojach papirusowych pisarze posługiwali się cienkimi trzcinowymi pędzelkami bądź piórami. Pisarze przechowywali pędzelki i pióra w drewnianych futerałach, które mogli zabierać ze sobą w podróż. Czarny alfabet robiono z węgla drzewnego lub sadzy, a kolorowe atramenty- czerwony, zielony, niebieski z minerałów rozcieranych na proszek i mieszanych z wodą.

Egipt
Ramy czasowe Egiptu datuje się od IV tys. p.n.e. do 332 r. p.n.e. gdy został podbity przez Aleksandra III Wielkiego. Jego tereny rozciągały się wzdłuż Nilu, od wybrzeża Morza Śródziemnego, aż do II katarakty. Początkowo Egipt tworzyły niewielkie okręgi połączone ze sobą wspólnymi interesami, zwane, nomami, które w IV tys. p.n.e. przerodziły się w dwa państwa. Były to: Dolny Egipt położony w delcie Nilu oraz Górny Egipt, który obejmował dolinę Nilu znajdujący się na południe od miasta Melfis. W 3100 r. p.n.e. Górny Egipt podbił dolny i tak nastąpiło zjednoczenie się państwa egipskiego.
Na czele kraju stał król nazywany faraonem (z greckiego pałac). Posiadał władzę absolutną, nadaną przez bogów. Był arcykapłanem pośredniczącym między ludem a bogami oraz naczelnym wodzem. Zaraz po faraonie w hierarchii stał wezyr - najwyższy urzędnik i pomocnik króla. Ich zadaniem było sprawowanie nadzoru nad monarchami oraz „starszymi” miast. Koło króla znajdowali się urzędnicy dworscy i najwyżsi dowódcy wojskowi. Następną grupami byli nomarchowie, którzy stali na czele nomów oraz kapłani, którzy czasami żązdili państwem sterując faraonem. Byli bardzo bogaci, posiadali wiele majątków i własną biurokracje. Faraonowie musieli się z nimi liczyć chcąc po śmierci osiągnąć życie wieczne. Na końcu znajdowała się Arystokracja rodowa, która odsadzała najwyższe stanowiska w państwie.
Pismo egipskie, czyli hieroglify należy do najstarszych na świecie. Miały charakter obrazkowy i służyły do zapisywania tekstów religijnych. Jednak były bardzo skomplikowane, dlatego wprowadzono pismo hieratyczne przeznaczone do zapisywania świętych tekstów na papirusie, oraz używane na potrzeby handlu. Stosowano w nim proste i pochyłe znaki, dlatego nazywa się także kursywą. Następnie wprowadzono pismo demotyczne zwane ludowym, które było jeszcze bardziej uproszczone i powoli wypierało pismo hieratyczne. Służyło do pisania na papirusie, stelach oraz nagrobkach. Dokumenty demotyczne to głównie pisma o treści prawniczej, administracyjnej i handlowej. W Egipcie umiejętność czytania i pisania posiadali tylko nieliczni mieszkańcy. Najczęściej pisano na papirusie a do tego celu posługiwano się pędzelkiem z trzciny, który był bardzo nietrwały i czarnym tuszem oraz na kamieniu, na którym tworzono napisy pomnikowe.
Książka egipska posiadała formę zwoju. Egipcjanie pisali różne opowiadania takie jak: „ Opowiadanie o zniszczeniu ludzkości” lub „Rozbitek”; teksty dydaktyczno moralizatorskie mające uświadomić najważniejsze prawdy życiowe - „Nauki dla króla Merikare” lub literaturę religijno - kulturową „Księgi piramid” zawierające całość wierzeń i mitów. Składała się na „Księgę Jaskiń”, „Księgę Bram” przedstawiająca wędrówki boga Re po świecie zmarłych oraz najpopularniejsza „Księga Umarłych” zawierająca magiczne formuły dla zmarłych na drogę do nowego świata”, którą wkładano do grobu umarłego. Pisano także lirykę, czyli pieśni (najstarszą pieśnią jest „Pieśń ku czci Sezostriosa III”) poezję, erotyki oraz autobiografie, bajki i pieśni biesiadne.
System irygacyjny i sposób nawadniania wody buł podobny jak w Mezopotamii, tyle, że wylewy Nilu w Egipcie były bardzo regularne, a przybór wody następował powoli. Egipcjanie mogli z dokładnością do dnie i godziny przewidzieć, kiedy i w jakim miejscu pojawi się wysoka fala.
Egipcjanie budowali świątynie, pałace lekkiej konstrukcji otoczone ogrodami i sadami, piramidy (Dżosera - pierwsza piramida schodkowa, Cheopsa i Chefrena), grobowce skalne oraz mastaby. W okolicy piramid stawiano posągi króla oraz mniejsze posągi rodziny i współpracowników. W sztukach plastycznych obowiązywał specjalny kanon proporcji ciała. Głowa i tors przedstawiane były przodem, biodra i nogi bokiem, faraona zawsze pokazywano w pełni sił a innych realistycznie. Robiono także małe rzeźby ukazujące życie codzienne i reliefy oraz wykonywano przeróżne malowidła ścienne.
Egipcjanie zapisali na swoim koncie znaczne osiągnięcia naukowe zwłaszcza w astronomii, matematyce, geometrii i medycynie. Dzięki niesamowitej znajomości astronomii i obserwacją słońca, Egipcjanie stworzyli kalendarz słoneczny, który liczył 365 dni i dzielił się na 3 pory roku związane z wylewami Nilu. Byli także doskonałymi lekarzami. Przez zwyczaj mumifikowania zwłok nauczono się niezwykle trudnej sztuki medycznej, a zwłaszcza chirurgii. Potrafili dokonywać trepanacji czaszki, orientowali się w budowie serca i jego funkcjach biologicznych. W matematyce nauczyli się obliczać pola powierzchni oraz odkryli „złoty środek” trójkąta. Wynaleźli także zegar wodny.
Religia Egipcjan miała charakter politeistyczny. W wyobrażeniach ludności zdecydowanie dominował zoomorfizm. Często bóstwa przybierały postać zwierząt lub ludzi z głowami zwierząt. Było to religia solarna oparta na kulcie boga słońca występującego pod wizerunkiem boga Re. Egipcjanie wierzyli, że źródłem życia na ziemi jest słońce. Bardzo popularny był Ozyrys, król świata zmarłych. Horus patronował faraonom, którzy bardzo często byli do niego upodabniani. Ważną rolę w religijnych wyobrażeniach Egipcjan zajmował świat zmarłych Wierzono, że świat umarłych był kolejnym etapem życia. Każda dusza po śmierci była sądzona przez Ozyrysa. Jeżeli wynik był pozytywny to dusza wędrowała do raju, w którym żyła bez bólu i tęsknoty, ale jeżeli nie to zostawała pożerana. Koniecznym warunkiem przetrwania duszy było zachowanie ciała. Do tego celu Egipcjanie stosowali sztukę mumifikacji zwłok.

Aleksandria
Założona w Egipcie przez Aleksandra Macedońskiego. Było to jedno z najważniejszych miast greckich, jakie powstały w okresie hellenistycznym. Autorem planów był Dejnokrates z Rodos, który ukształtował miasto wedle zasad siatki hippodamejskiej. Jednak oprócz doskonałości założeń urbanistyki, Aleksandria urzekała wielką ilością pięknych budowli i pomników. Z wyspą Faros, na której znajdował się jeden z siedmiu cudów świata - latarnia morska - łączyła Aleksandrię sztucznie usypana tama długości siedmiu stadiów (Heptastadion). Pałace królewskie zajmowały około 1/3 powierzchni miasta i były jednymi z najwspanialszych przykładów tego rodzaju budownictwa w starożytności. Niestety znamy je głównie z opisów autorów starożytnych. Obok pałaców ustawiono inne budowle, z których na szczególną uwagę zasługuje najważniejszy ośrodek badań naukowych w starożytności - Muzejon - z którego niestety także nic nie zachowało się do naszych czasów. Bardzo ważnymi budowlami były nie odnaleziony do dzisiaj grobowiec Aleksandra Macedońskiego oraz serapeum, które szczęśliwie zostało dość dokładnie zbadane. Także badanie czterech znanych nam nekropoli aleksandryjskich przyniosło wiele cennych znalezisk zarówno w postaci rzeźb, jak i malowideł, a także pewnych rozwiązań architektonicznych, jakie w nich zastosowano. Aleksandria była czołowym ośrodkiem sztuki nie tylko w okresie hellenistycznym. Także w czasach rzymskich znajdujemy wiele zabytków naśladujących dzieła powstałe w tym mieście (malarstwo pompejańskie).

Teby (Egipt) - staroegipskie Uaset, greckie Teby (Stubramne u Homera) starożytne miasto w Górnym Egipcie, położone nad Nilem, ok. 600 km na południe od dzisiejszego Kairu. Za czasów wczesnego Średniego Państwa (XI dynastia) Teby stały się stolicą Egiptu. Utraciły tę funkcję za panowania XII dynastii, by odzyskać ją w początku Nowego Państwa (XVIII dynastia). Główną świątynią Teb była świątynia Amona, zwana Ipet-sut, dzisiaj Karnak, wraz z towarzyszącymi jej okręgami kultowymi boga Montu (starego bóstwa Teb, wypartego z funkcji głównego boga przez Amona) oraz bogini Mut (partnerki Amona). Przez około 1500 lat niemal każdy król Egiptu pozostawiał w Karnaku ślad swej działalności. Król Amenhotep III (XVIII dynastia) wzniósł na południe od Karnaku tzw. "harem południowy" Amona, rozbudowywany przez Tutanchamona i Ramzesa II. Współcześnie istniejące miasto Luksor rozwinęło się wokół tej właśnie południowej świątyni, w której w czasach rzymskich istniał obóz wojskowy (łac. castra), któremu (przez dodanie arabskiego rodzajnika "al-" do "castra") Luksor zawdzięcza swą dzisiejszą nazwę (al-Uksur). Leżąca na lewym brzegu Nilu część miasta, czyli Teby Zachodnie, to nekropola, gdzie pochowano niemal wszystkich władców XVIII - XX dynastii. Ich groby zostały wykute w skalistej dolinie, zwanej Doliną Królów. Groby ich poprzedników, książąt tebańskich z czasów II Okresu Przejściowego, tworzących XVII dynastię, wykuto w skale w innej części nekropoli tebańskiej. Na krawędzi pustyni królowie Nowego Państwa wznosili swoje świątynie grobowe, w których sprawowany był ich pośmiertny kult. Najsłynniejsze, czyli najlepiej zachowane, z nich to świątynia Ramzesa II (tak zwane Ramesseum), świątynia Ramzesa III w południowej części Teb Zachodnich, zwanej Medinet Habu, oraz wcześniejsza od nich świątynia królowej Hatszepsut w skalnej kotlinie Deir el-Bahari. Największa świątynia grobowa należała do Amenhotepa III. Dziś pozostały z niej tylko bardzo skromne szczątki oraz dwa olbrzymie posągi, stojące niegdyś u wejścia, tzw. kolosy Memnona. Obok nekropoli królewskiej w Tebach Zachodnich znajduje się także rozległy zespół nekropoli prywatnych - grobowce żon i dzieci królewskich (przede wszystkim z czasów XIX i XX dynastii) w Dolinie Królowych, grobowce najwyższych urzędników państwowych, ukryte wśród domów arabskiej wioski Gurna, wreszcie wioska i grobowce rzemieślników, pracujących przy wykuwaniu i dekorowaniu grobów królewskich - Deir el-Medina. Na południowym skraju Teb Zachodnich, w Malkata, odkryto pałac królewski, wzniesiony dla Amenhotepa III, który przeniósł się tam w ostatnich latach swojego panowania. Syn Amenhotepa III, Amenhotep IV, był twórcą herezji. Po kilku latach panowania zmienił imię na Echnaton i opuścił Teby, polecając wybudować nową stolicę. Świątynie tebańskie zostały zamknięte, a wizerunki i imiona tebańskiego boga Amona skuwano ze ścian. Decyzję o zakończeniu herezji podjął młodziutki Tutanchamon, który jednak nie wrócił do Teb, lecz przeniósł się z dworem do Memfis. Pochowany wszakże został w Dolinie Królów, a jego grobowiec jest jedynym odkrytym nienaruszonym (a raczej prawie nienaruszonym) grobowcem królewskim w Egipcie. Za panowania XIX dynastii stolica została przeniesiona do Dolnego Egiptu, jednak Teby nadal były jednym z ważniejszych miast imperium, choć odgrywały rolę przede wszystkim religijną. Po śmierci ostatniego władcy XX dynastii potężni kapłani Amona proklamowali w Tebach teokratyczne państwo podległe bezpośrednio woli boga Amona. Podwaliny samodzielności politycznej kapłanów położył, prawdopodobnie jeszcze za życia ostatniego władcy XX dynastii, arcykapłan Amona imieniem Herhor (jeden z bohaterów powieści Bolesława Prusa Faraon). Teby podupadły w wyniku dwukrotnego najazdu Asyryjczyków, którzy walczyli z nubijskimi władcami XXV dynastii i splądrowali miasto. W czasach greckich Teby były ośrodkiem sprzeciwu wobec panowania obcych, nieegipskich władców. Podczas rządów rzymskich miasto przestało istnieć. W 1979 kompleks starożytnych budowli został wpisany na Listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Asuan (populacja 200 tys.) to nazwa miasta na południu Egiptu i zarazem stolica gubernatorstwa o tej samej nazwie. Miasto położone jest na wschodnim wybrzeżu Nilu, przy pierwszej katarakcie i jest z tego powodu celem wycieczek oraz ważnym centrum lokalnej turystyki. W pobliżu, znajduje się starożytny kamieniołom sjenitu (czerwonego granitu), w którym znaleziono fragmenty rzeźb i nieukończony największy obelisk. Powyżej, na Nilu zbudowano Wysoką Tamę. Spiętrzenie wód doprowadziłoby do bezpowrotnego zniszczenia zabytków w Abu Simbel i na wyspie File. Dzięki pomocy UNESCO zabytki zostały przeniesione w wyżej położone miejsca. Poniżej Wysokiej Tamy, czyli bliżej samego miasta Asuan, znajduje się Tama Asuańska, starsza i niższa od Wysokiej. Na Nilu w pobliżu Asuanu, znajdują się dwie duże wyspy - Elefantyna oraz Wyspa Kitchenera. Na Elefantynie znajduje się hotel Oberoi oraz wioski nubijskie, a na Wyspa Kitchenera stanowi jako całość ogród botaniczny. Asuan to jedno z najbardziej suchych zamieszkanych miejsc na świecie. Z tego powodu w większości osad nubijskich po prostu nie ma dachów. Katarakta - termin używany na określenie progu rzecznego

Hetyci (biblijni חתי lub HTY) - lud indoeuropejski posługujący się językiem hetyckim, który około XVII w. p.n.e. stworzył potężne państwo z centrum w Hattusa (dzisiejsze Bogazköy) w Anatolii. Potęga państwa opierała się na znakomicie, jak na owe czasy, uzbrojonej armii (broń z żelaza, zbroje, doskonałe rydwany bojowe). W okresie swojej największej świetności Hetyci kontrolowali Anatolię, północną Mezopotamię, Syrię i Palestynę. Państwo Hetytów upadło około 1200 p.n.e. pod naporem Ludów Morza, chociaż nieliczne hetyckie miasta-państwa w północnej Syrii przetrwały do roku 708 p.n.e.

Kultura minojska, kultura kreteńska to jedna z najstarszych kultur epoki brązu) w obszarze Morza Śródziemnego powstała na Krecie około 3000 p.n.e.. Odkryta i poznana dokładniej dopiero na początku XX wieku dzięki pracom wykopaliskowym prowadzonym przez archeologa Arthura Evansa. Wielu historyków uważa, że Kreta odgrywała ważną rolę w handlu cyną (stanowiącą jeden ze składników do produkcji brązu) w basenie Morza Śródziemnego. Prace wykopaliskowe potwierdziły przekazy Homera o stu miastach istniejących na Krecie. Do największych należały Knossos, Fajstos, Hagia Triada, Mallia. Żadne z odkopanych miast nie miało murów obronnych, znaleziono też niewiele broni. Do najważniejszych zabytków zalicza się pałac w Knossos na Krecie (zwany też pałacem Minosa), związany z mitem o Minotaurze, pochodzący z okresu 2000-1570 p.n.e. Pałac pozbawiony jest fortyfikacji, co by wskazywało na okres względnego pokoju, a także na hegemonię tej kultury w tym rejonie. Zmierzch kultury minojskiej przyniósł wybuch wulkanu na wyspie Thira (ok. 1450 r. p.n.e.) oraz najazd Achajów około roku 1400 r. p.n.e.

Knossos ( łac. Cnossus, Gnossus ) - miejscowość na greckiej wyspie Krecie, położona około 6 km na południowy-wschód od Iraklionu, u stóp gór Ida, słynąca z odkrytych tam w 1899 r. przez Arthura Evansa rozległych ruin pałacu pochodzącego z okresu 2000-1400 p.n.e. (kultury minojskiej), zwanego pałacem Minosa lub labiryntem kreteńskim. Około 1450 p.n.e. Achajowie zajęli Kretę, pałac został ostatecznie zniszczony pod koniec XIV w. p.n.e. W wyniku prac wykopaliskowych prowadzonych przez Evansa w latach 1900-1905 zostały odsłonięte ruiny pałacu o powierzchni około 17,4 tysiąca m². Ustalono, że sam pałac był wielokrotnie przebudowywany i rozbudowywany. Przypuszcza się też, że uległ częściowym zniszczeniom podczas trzęsień ziemi. Mimo około 600 lat historii budowla zachowała jedność funkcjonalną. Obszar zajmowany przez zwarte zabudowania tworzył nieregularny obrys, dostosowany do warunków terenowych. Nie odnaleziono śladów fortyfikacji, zatem przyjęto, że pałac ich nie posiadał. Do wnętrza prowadziły dwa wejścia: od strony południowej - przez monumentalne schody, portyk i salę kolumnową oraz od strony południowej (starsze wejście) - przez labirynt korytarzy. Piętrowe zabudowania zostały dostosowane do ukształtowania terenu. Dolny poziom składał się z licznych małych pomieszczeń oddzielonych wąskimi korytarzami. Odkrywcom mocno zagęszczony układ ścian nasunął skojarzenia z labiryntem. Te liczne pomieszczenia pełniły funkcje magazynowe, gospodarcze i produkcyjne. Odnaleziono w nich pozostałości warsztatów kamieniarskich i garncarskich z zapasami materiałów. W magazynach, umieszczonych w najniższej części, odkryto zapasy zboża, oliwy, wina umieszczone w glinianych beczkach zwanych pitos. Kondygnacje rozdzielały płaskie stropy oparte na ścianach i kolumnach. Przypuszcza się, że niezachowane pomieszczenia umieszczone na wyższych poziomach były bardziej przestronne. O wielopiętrowej zabudowie świadczą częściowo zachowane klatki schodowe).

Pałac Minosa w Knossos

W centrum tej budowli umieszczono dziedziniec o wymiarach 29 x 60 m. Przy nim zgrupowano pomieszczenia reprezentacyjne i kultowe, z salą tronową i sanktuarium po stronie zachodniej. Po jego wschodniej stronie umieszczono megaron królowej i tzw. Salę Podwójnych Toporów.

Posadzki w pomieszczeniach reprezentacyjnych wyłożone były płytami z kamienia. Ściany pokryto freskami a kolumny pomalowano na kolor czerwony. W pałacu umieszczono też łazienki, wodociągi i kanalizację. Wnętrza oświetlały studnie świetlne.

W ruinach pałacu odkryto również liczne zabytki, m.in. ceramiczne figurki, naczynia, gliptykę oraz tabliczki pokryte pismem linearnym A i B.

Malowidła ścienne z ruin pałacu w Knossos

Evans częściowo odtworzył pałac, ale rekonstrukcja ta spotkała się z krytyką, jako zbyt dowolna. Ponadto została przeprowadzona jeszcze przed I wojną światową, a w tym czasie obowiązywała zasada wiedeńskiej szkoły historyków sztuki i konserwatorów, która zezwalała jedynie na konserwację, bez jakichkolwiek działań rekonstrukcyjnych. Zdania współczesnych naukowców są nadal podzielone. Obecnie jest on udostępniony zwiedzającym, a pochodzące z niego freski znajdują się w muzeum w Iraklionie.

Wokół pałacu rozmieszczone były liczne wille w ogrodach oraz domy w zabudowie zwartej. Na obrzeżach miasta odkryto monumentalne grobowce datowane na lata 1750-1450 p.n.e.

Budowla w Knossos związana jest z greckimi mitami o Minotaurze (labirynt), Ariadnie, Dedalu i legendarnym królu Minosie, który panował w potężnej starożytnej Krecie

Kultura mykeńska (1600-1100 p.n.e.) - najstarsza kultura Grecji kontynentalnej, nazwa pochodzi od miasta Mykeny znajdującego się w centrum Kotliny Argolidzkiej, siedziby Atrydów. Poznana dokładniej dopiero pod koniec XIX wieku dzięki pracom wykopaliskowym prowadzonym przez archeologa Heinricha Schliemanna z 1874 roku, a później przez jego następców.Kultura mykeńska to ostatnia faza rozwoju kultury helladzkiej.Mykeny przez wiele wieków było najważniejszym ośrodkiem władzy, wywierającym wpływ na Beocję, Attykę i Tesalię. Dzięki dostępowi do morza utrzymywały szerokie kontakty handlowe.Do upadku cywilizacji mykeńskiej doprowadził najazd plemienia Dorów i tzw. 'ludów morskich'.

Fenicjanie

Najstarsza ludność Fenicji jest zupełnie nieznana. W III tysiącleciu p.n.e. Fenicję zamieszkiwali już Fenicjanie. O ich pochodzeniu nie wiadomo nic pewnego. Według Herodota przybyli oni znad Morza Czerwonego przez Syrię. W każdym razie wiemy, że już ok. roku 2750 p.n.e. Fenicjanie założyli w Tyrze świątynię Melkarta. Musieli więc przybyć do Fenicji na początku trzeciego tysiąclecia z południa, jako fala ludów semickich, i tak właśnie, w oparciu o język, klasyfikuje się Fenicjan. Istnieje również pogląd (C. Autran "Pheniciens", 1920), iż Fenicjanie należeli do tzw. Ludów Morza (do których zaliczano m.in. dawnych Kreteńczyków, Etrusków, Sykulów), i że przybyli w trzecim tysiącleciu do Fenicji, podbijając zamieszkałych tam Semitów. Lud ten prowadził na Morzu Śródziemnym handel i zakładał kolonie. Dopiero ok. 1200 p.n.e. zajęli jego miejsce znów Semici. Autran powołuje się przede wszystkim na nazwy miejscowości takich jak Jordan, Hermon, Tyr, Byblos, które nie są semickie. Jednak listy z el-Amarna dowodzą, że ok. 1400 r. p.n.e. Fenicję zamieszkiwał lud prawie czysto semicki.

Ustrój Sparty - monarchia, na czele stoi dwóch królów z dwóch dynastii, jeden dowodził w wojnie, drugi pozostawał i rządził. Posiadali pewien zakres władzy sądowej, decydowali o spadkach i testamentach.
Geruzja - rada starszych składała się z 28 gerontów. Była to arystokracja po 60., mają doświadczenie, posiadają wiedzę, wspierają dowodzeniem armii, zajmują się religią oraz doradztwem króla. Apella - zgromadzenie ludowe spartianów, na którym wybierali urzędników, decydują o sprawach państwa poprzez głosowanie (za i przeciw). Zbierali się raz w roku, głosowali krzycząc! Eforzy - było ich pięciu, urzędnicy wybierani na rok, kierowali państwem, nadzorowali podatki, wykonywali polecenia appeli i geruzji.
Struktura społeczna Sparty: Spartanie - pełne prawa posiadali wszyscy obywatele, posiadający ziemię, lecz niepracujący na swej ziemi. Uczestniczyli w życiu politycznym, gotowi do służby wojskowej, tworzyli najmniej liczną grupę. W wieku 7 lat, do osiągnięcia 30 roku życia byli zabierani do koszar, taki człowiek mył się raz na rok. Musieli się ożenić po ukończeniu 30 lat, nie dziedziczyli ziem. Helioci - najliczniejsza grupa społeczna, nieposiadająca praw. Uprawiali ziemię, należącą do Spartanów, 50% plonów musieli im oddawać, byli własnością państwa. Periojkowie - mają oni wolność osobistą, mogli decydować o miejscu pobytu i wychowania. Zajmowali się handlem, nie posiadali wpływów na losy państwa. W czasie zagrożenia stawali się siłą lekkozbrojną.

Akropol ateński (gr. akropolis - górne miasto) to położone w Atenach wapienne wzgórze o wysokości względnej 95 m. Był on ufortyfikowanym wzgórzem, na którym już w czasach mykeńskich zbudowano cytadelę. W okresie późniejszym Akropol stał się miejscem kultu. Świątynie zbudowane w okresie archaicznym zostały zniszczone podczas wojen perskich. Podczas odbudowy zainicjowanej przez Peryklesa powstał tu kompleks świątyń: Partenon, Erechtejon, Apteros, sanktuarium Artemidy Brauronia i Propyleje. Zniszczone rzeźby, elementy starszych budowli zostały użyte przy poszerzaniu tarasu w kierunku południowym (odnaleziono je podczas prac archeologicznych rozpoczętych w latach siedemdziesiątych XVIII wieku, w tzw. "gruzowisku perskim"). Perykles odbudowę Akropolu powierzył Fidiaszowi. W pracach uczestniczyli także inni wielcy architekci greccy: Iktinos, Mnesikles i Kallikrates.

Ateński Związek Morski 450 p.n.e.

Ateński Związek Morski to sojusz państw-miast starożytnej Grecji kontrolowany przez Ateny. Powstał pod koniec wojen perskich około roku 478 p.n.e. głównie z państw obszaru Morza Egejskiego. Miał na celu obronę miast jońskich przed Persją. Po rozpoczęciu II wojny peloponeskiej (431-404 p.n.e.) przeciwnikiem sojuszu stała się Sparta. Związek z czasem stał się podstawą ateńskiego imperium morskiego. Każdy członek był zobowiązany do płacenia corocznej składki w zamian za gwarancje bezpieczeństwa. Była ona przeznaczona na finansowanie kampanii wojennych związku. Z biegiem lat pieniądze te Ateny zaczęły przeznaczać na powiększenie swej potęgi militarnej. Początkowo związkiem kierowała rada związkowa, której zgromadzenia odbywały się na wyspie Delos, gdzie znajdował się również skarbiec związku. Później związek uległ całkowicie hegemonii Aten, które surowo karały członków usiłujących prowadzić własną politykę lub wystąpić ze związku. W roku 454 p.n.e. skarbiec został przeniesiony do Aten. W skład związku w połowie V wieku p.n.e. wchodziło około 200 członków. Podczas wojny peloponeskiej coraz więcej członków związku buntowało się przeciwko hegemonii Aten. Całkowity rozpad związku nastąpił po przegranej Aten w wojnie peloponeskiej. Po zakończeniu wojny, kiedy rządy Sparty dały się mocno we znaki dawnym sojusznikom Aten, utworzono w roku 378 p.n.e. Drugi Ateński Związek Morski. Liczył on mniej członków niż pierwszy - około 70. Tym razem Ateny musiały zobowiązać się do rezygnacji z polityki imperialnej. Nieporozumienia w nowym związku i upadek potęgi Sparty spowodowały spadek jego znaczenia i umocnienie pozycji Macedonii, a w efekcie rozwiązanie związku.

Salamina

Salamina (znana także jako Salamis, Koulouri, Sciaras albo Kychira - ta ostatnia nazwa pochodzi od imienia matki pierwszego króla Salaminy) jest największą wyspa archipelagu wysp Sarońskich. Salamina liczy 95 km. kw. Populacja wyspy liczy 23 tys. mieszkańców. Stolicą wyspy jest miasto Koulouri (oficjalnie zwane Salamina). Najważniejszym węzłem komunikacyjnym jest port Paloukia, odległy tylko o 1 milę morska od Pireusu. Oprócz przystani promowej (2-ga co "częstotliwości" w kraju - co 15 minut odjazd promu do Pireusu). W Paloukii mieści się tu także główna baza marynarki wojennej Grecji. W kwietniu 1941 niemieckie lotnictwo zaatakowało bazę w Salaminie zatapiając pochodzące z początku wieku pancerniki Kilkis (dawniej USS Idaho) i Lemnos (dawny USS Missisipi). W Paloukii mieści się także muzeum morskie. Inne ważniejsze miejscowości na wyspie to Abelakia, Eandio, Selinia, Kaki Vigla, Karakiani i Peristeria. Salamina jest miejscem urodzenia mitycznego bohatera -Ajaksa. Inną znana postacią związaną z Salaminą jest urodzony tu antyczny poeta i dramatopisarz Eurypides. Najważniejszym historycznym zdarzeniem była bitwa rozegrana we wrześniu  480 r. p.n.e. w cieśninie pomiędzy Pireusem i Salaminą. Wódz Ateński - Temistokles dzięki zastosowaniu elastycznej taktyki ataku, podwodnym taranem i znajomości terenu zatopił 200 z 500 z przeważającej liczebnie floty perskiej (dowodził z lądu król Kserkses) uniemożliwiając inwazję Persów na Ateny (straty Greków wyniosły 40 okrętów z 200).

Ważne miejsce w gospodarce wyspy zajmuje przemysł stoczniowy i rybacki. Flota rybacka jest największa

w Grecji. Flota promowa to ponad 30, w większości nowoczesnych jednostek. Oprócz żeglugi, wielu pracowników zatrudnia 8 miejscowych stoczni. Produkowane są tam m. in.. tradycyjne drewniane łodzie z Salaminy zwane Trata.

Stambuł (Istambuł) (tur. İstanbul, słow. Carogród), w starożytności Bizancjum, kolonia grecka założona w 660 p.n.e. w europejskiej części Bosforu, w 330 n.e. został stolicą Cesarstwa Wschodniorzymskiego, 324-1930 Konstantynopol, 1453-1930 nazwy Konstantynopol i Stambuł używane zamiennie, od 18 marca 1930 oficjalna nazwa Stambuł) - miasto nad Cieśniną Bosfor łączącą Morze Marmara z Morzem Czarnym. Największe miasto Turcji i jedno z największych miast świata, największa aglomeracja miejska w Europie. Stolica prowincji (il) İstanbul. Rozwinięty ośrodek przemysłowy, wytwarzający około ¼ produkcji kraju. Główne centrum finansowe Turcji, siedziba kilkudziesięciu banków i giełdy papierów wartościowych. Duży węzeł komunikacyjny: największy port handlowy Turcji; dwa międzynarodowe porty lotnicze Atatürk Havalimanı i Sabiha Gökçen Havaalanı, końcowa stacja kolei europejskiej (dworzec Sirkeci) i początkowa kolei na Bliski Wschód (dworzec Haydarpasha). Siedziba 5 uniwersytetów, z których najstarszy - Uniwersytet Stambulski - został założony w 1453. Cieśnina Bosfor (szerokość do 4 km) dzieli miasto na część europejską i azjatycką (Stambuł jest jedynym miastem na świecie położonym na dwóch kontynentach). W Stambule zbudowano dwa mosty łączące oba brzegi Bosforu, jeden zwany Mostem Bosforskim i ukończony w 1973 ma długość 1074 m, a drugi most - Most Mehmeta Zdobywcy ukończony w roku 1988, ma długość 1090 m. Niespełna kilometrowa zatoka Złoty Róg dzieli część europejską na południową dzielnicę Stary Stambuł i północną Beyoğlu. Stambuł jest siedzibą prawosławnych patriarchów Konstantynopola. Katedra patriarsza mieści się w dzielnicy Fanar. Dzielnica ta jest największym skupiskiem ludności greckiej w mieście. Ze względu na lokalizację siedziby patriarchatu zamieszkujący Fanar Grecy nie zostali wysiedleni do Grecji w latach 20. XX wieku wraz z całą pozostałą grecką ludnością Turcji. Inne nazwy miasta: Bizancjum, Konstantynopol (gr./łac. Constantinopolis, miasto Konstantyna)

MISTRA
Wspaniała, rozległa Mistra (Mystrás), przytulona do stromych zboczy Tajgetu, dla wielu jest największą atrakcją na całym Peloponezie. W zdumiewająco dobrym stanie zachowało się tu kompletne miasto w stylu bizantyjskim, niegdyś zamieszkane przez ok. 20 tys. obywateli.
Krętymi alejkami, przez monumentalne bramy, obok średniowiecznych domów i pałaców, a przede wszystkim licznych kościołów, z których kilka słynie z fenomenalnych fresków, chodzi się jak po jakimś gigantycznym muzeum architektury, malarstwa i rzeźby. Czasem można nawet mieć wrażenie przeniesienia się w tamte czasy.

Persowie - lud indoeuropejski zamieszkujący od początków I tysiąclecia p.n.e. tereny zachodniego Iranu. W 550 p.n.e. Persowie zajęli Medię i utworzyli na jej terenach rozległe imperium perskie. W V w. p.n.e. próbowali podbić Grecję (wojny perskie). W latach 334-327 p.n.e. ulegli potędze Aleksandra Macedońskiego. Zapoczątkowało to okres dominacji nad Persami, początkowo grecko-macedońskiej, a później partyjskiej. Niezależność przywrócili Persom w pierwszej połowie III w. n.e. władcy z dynastii Sasanidów. W połowie VII w. Persowie zostali podbici przez Arabów i przeszli na islam.

PERSOWIE, lud stanowiący trzon mieszkańców współcz. Iranu oraz zamieszkujący w niewielkiej liczbie Afganistan, Irak, Arabię Saudyjską i Bahrajn; łącznie ponad 30 mln (1990); język pers. zaliczany do irańskiej grupy językowej; na pocz. I tysiącl. p.n.e. P. zasiedlili tereny zach. części Wyż. Irańskiej — obszary na zach. od Isfahanu i krainę Parsa (ob. Fars); od poł. VI w. p.n.e. stanowili trzon pers. imperium Achemenidów, a następnie nowopers. państwa Sasanidów; pod wpływem postępującej od VII w. n.e. arabizacji Wschodu przyjęli alfabet arab. i islam (gł. ugrupowanie imamici); współcześnie tworzą w Iranie elitę władzy świeckiej i religijnej.