33. Arystotelesowskie rozumienie tragedii, jakie znaczenie ma w niej pojęcie katharsis?

Znaczenie słowa katharsis w języku greckim

Nie jest możliwe poznanie etymologii tego słowa w świetle języków indoeuropejskich, co może wskazywać na korzenie sięgające kultury „śródziemnomorskiej”. Było ono związane z „oczyszczającymi” obrzędami w Atenach, które polegały na oczyszczaniu miasta z „sił nieczystych” i wydaleniu złoczyńców (np. Edypa). W VI w. p. n. e. w gronie orfików i pitagorejczyków istniało pojęcie katharsis, rozumiane jako czystość moralna i rytualna (zapewniano ją sobie przez praktyki puryfikacyjne). Była to koncepcja oparta na podłożu wiary w nieśmiertelność duszy (rozwinie ją Platon).

W Fedonie Platona Sokrates proponuje „katartyczną moralność”, zapewniającą poznanie istoty rzeczy (wyłącznie z pomocą rozumu). W Kratylosie Platon nawiązuje do mysli hipokratyków - terminem katharsis określa zdrowie fizyczne, natomiast terminem katharmos - oczyszczenie duchowe. U Hipokratesa termin katharsis łączy się z medycznym „przeczyszczeniem” ciała. Warto też wspomnieć o oczyszczaniu mitologicznych córek Projtosa z „dionizyjskiego opętania”. Ewolucja pojęcia zachodzi od typowo animistycznego rozumienia w epoce archaicznej poprzez spekulacje religijne i etyczne orfizmu i pitagoreizmu, ich sekularyzację i nowy wymiar etyczno - epistemologiczny w Fedonie Platona, potwierdzona w Kratylosie koncepcję oczyszczenia ciała przez medycynę, a duszy przez religię, do jednoznacznej koncepcji hipokratyków, wiążących katharsis wyłącznie z procesem somatycznym.

Nasuwa się pytanie, czy u Arystotelesa katharsis jest tylko funkcją tragedii, czy jej celem; czy dotyczy różnych uczuć, czy tylko litości i trwogi.

Interpretacje etyczne

Próbowano połączyć pojęcie katharsis z funkcją etyczno-moralną sztuki, nawiązującej do horacjańskiej dewizy, łączącej pożytek z przyjemnością. To interpretacja dominująca w epoce renesansu i klasycyzmu. Litość i trwoga są czynnikami oczyszczającymi, a raczej „temperującymi” w nas inne afekty przez pouczenie płynące z tragedii. Litość i trwoga jednak w oparciu o „wiedzę wyższego rzędu”, dotycząca też domniemanej niewinności bohatera.

Interpretacje medyczne

To drugi kierunek interpretacji, zapoczątkowany w renesansie, a rozbudowany w XIX w. Sztuka rozwiązywania problemu katharsis w warstwie hipokratejskiej nawiązuje do użycia tego pojęcia przez Arystotelesa w sensie medycznym. Zakłada, że przedmiotem oczyszczenia jest okresowe złagodzenie afektów widza po przedstawieniu, natomiast podmiotem - emocjonalne przeżycie w czasie samego przedstawienia (równowaga płynów somatycznych). Uwolnienie od niebezpiecznych uczuć jest metafora lekarską i odnosi się do równowagi duchowej.

Interpretacje religijne

Jeanne Groissant zwróciła uwagę na związek katartycznej terapii psychicznej z religijnymi kultami orgiastycznymi i wskazała na homeopatyczną zasadę działania entuzjazmu, wywołanego przez rytualny taniec i muzykę w leczeniu „opętania” (wszystkie zaburzenia psychiczne wyjaśniano jako wynik działania sił nadprzyrodzonych). Arystoteles nie wierzył jednak w istnienie „świętych” chorób.

Interpretacje estetyczne

Istniało przeświadczenie, że definicji tragedii nie można traktować w oderwaniu od Arystotelesowskiej teorii sztuki mimetycznej. Grane (badacz) widział w katharsis „przyczynę celową tragedii”. Gerald F. Else katharsis łączy z ciągiem takich pojęć, jak: pathos, hamatria, rozpoznanie, perypetia. Ponieważ cechą charakterystyczną dla naśladowania tragicznego jest przedstawienie zdarzeń przerażających i bolesnych, katharsis musi być rozumiana, jako „oczyszczenie” estetyczne, polegające na właściwym uporządkowaniu tych zdarzeń, dzięki czemu, choć budzą lęk i grozę, są przyjemne (wg Arystotelesa funkcję tę spełnia sam proces mimetyczny). Nie da się jednak stwierdzić, że katharsis ma charakter wyłącznie immanentny i jej działanie nie dotyczy odbiorcy.

Estetyczno-intelektualistyczna koncepcja katharsis

Znawcy antycznego dramatu są zdania, że katharsis jest ściśle związane ze znaczeniem, jakie Arystoteles nadaje pojęciu mimesis. Twierdzi, że jest ono uwieńczeniem procesu mimetycznego i stąd - przyczyną celową tragedii. Mimesis rozumieją oni, jako proces poznawczy. Arystoteles oddzielał sztuki katartyczne od sztuk plastycznych, a poznanie w jego ujęciu polega na przechodzeniu od szczegółu do ogółu. Katharsis należy więc rozumieć, jako „intelektualne wyjaśnienie” zdarzeń budzących trwogę i litość, ich rozumowe wyjaśnienie. Funkcję oczyszczającą omówionych zdarzeń spełnia sam proces mimetyczny. Niektórzy zwracają uwagę na koncepcję dystansu odbiorcy do zdarzeń przedstawionych.

WNIOSKI

Problem wyjaśnienia pojęcia katharsis należy rozpatrywać przede wszystkim w koncepcji Poetyki, lecz także Polityki Arystotelesa. Ogólnie można stwierdzić, że proces katartyczny związany jest z procesem mimetycznym, dotyczy on nie tylko sfery etycznej, czy rytualnej, lecz także odbiorcy; przebiega on na płaszczyźnie poznawczej i uczuciowej, właściwie - katharsis jest celem procesu mimetycznego.

ROZDZIAŁ VI

Tragedia, to naśladowcze przedstawienie akcji poważnej, skończonej, posiadającej odpowiednią wielkość, wyrażone w języku ozdobnym; przedstawienie w formie dramatycznej (nie-narracyjnej), przez wzbudzenie litości i trwogi doprowadza do oczyszczenia uczuć. Język ozdobny, to język posiadający rytm, harmonię i śpiew. Jednym ze składników poezji musi być widowisko, śpiew i wysłowienie - za pomocą tych środków odbywa się naśladowanie. Postaci muszą odznaczać się właściwościami myślenia i charakterem - są to źródła działania postaci. Naśladowczym przedstawieniem akcji jest fabuła, czyli uporządkowany układ zdarzeń.

Każda tragedia zawiera sześć głównych składników:

- fabuła (mythos)

- charakter (ethe)

- wysłowienie (leksis)

- sposób myślenia (dianoia)

- widowisko (opis)

- śpiew (melopoia)

Tragedia jest naśladowaniem nie ludzi, lecz działania i życia. Celem jej - bieg zdarzeń, czyli fabuła (jej składnikami są perypetia i rozpoznanie). Fabuła jest fundamentem i duszą tragedii, drugie miejsce zajmują charaktery. „Myślenie” jest zdolnością wyrażania w mowie tego, co w danej sytuacji istotne i zharmonizowane. Forma językowa, to wyrażenie myśli w słowach. Śpiew jest ozdobą tragedii, natomiast widowisko jest najsilniej związane ze sztuką poetycką.

1