S. Ossowski „Dwie koncepcje historycznych uogólnień”

Warunki adekwatności uogólnień:

Ossowski proponuje inną koncepcję historycznych uogólnień (inną od tej S. Nowaka) bardziej przydatną w rozważaniach nad sprawą uwarunkowań kulturowych i indukcją w naukach społecznych( „wprowadzenie współrzędnych czasowo-przestrzennych zwykle nie jest kierowane przekonaniem, że takie właśnie granice przestrzenno-czasowe mają istotne znaczenie z punktu widzenia owych zależności”).

Sprawa ogólnych zdań historycznych w naukach społecznych to pochodna idealistycznej koncepcji Rickerta, który podzielił nauki na idiograficzne i nomotetyczne. Socjologia trafiła do drugiej grupy i miała być odpowiednikiem idiograficznej historii. Ten podział dawał się utrzymać w czasach, kiedy historię traktowano jedynie jako ciąg zdarzeń jednostkowych (bohaterowie, wydarzenia). Natomiast, kiedy zaczęto próbować wyjaśniać całe złożone procesy i klasy zjawisk, stał się on nieaktualny, a przez to koncepcja „ogólnych zdań historycznych” musiała zostać odrzucona.

Zaczęto mówić o ogólnych zdaniach ahistorycznych oraz o uogólnieniach historycznych ograniczonych współczynnikiem czasowo-przestrzennym.

Motywy stosowania współczynników czasowo przestrzennych:

Systemy względnie izolowane.

Przeciwstawieniem wobec uogólnień historycznych są uogólnienia ahistoryczne (prawa przyrodnicze). Jednak, aby je odkryć należy uwolnić się od uwarunkowań systemu względnie izolowanego (np.: należy wykroczyć poza krąg kultury chrześcijańskiej).

Taki system względnie izolowany to obszar wpływów pewnego wydarzenia historycznego lub genetycznego. Te wydarzenia historyczne, które tworzą owe systemy mogą być bardzo różne np.: mutacja genów, w wyniku której powstał homo sapiens; najazd obcego plemienia; powstanie jakiejś instytucji, znaczącej księgi (jak Biblia); wydarzenie jak jakaś bitwa; wydanie „Manifestu Komunistycznego” itp. Systemy te mogą odznaczać się ekspansywnością, co powoduje rozszerzanie się ich granic.

Hipotezy genetyczne.

Przyjęcie określonej hipotezy warunkuje możliwość i sposób wydostania się poza granice systemu izolowanego genetycznie. Rodzaje hipotez:

•

• • •

•

• •

np.: niezgodne hipotezy dotyczące powstania świata, języków; mit o wieży Babel odpowiada schematowi A; teorie powstania ras wtórnych jako ras mieszkańców, które stały się grupami endogamicznymi odpowiada schematowi C.

Wyznaczniki historyczne można usunąć dopiero przy hipotezie o niezależnym pochodzeniu wzajemnie izolowanych systemów (B). Mogą one być materiałem indukcyjnym dla wniosków ahistorycznych, jeżeli założymy, że między tymi systemami nie zachodzi dyfuzja,

np.: podobieństwo malowideł skalnych Buszmenów i mieszkańców Katalonii w okresie paleolitu (o kontakcie wzajemnym nie ma mowy); inne systemy izolowane to niezależne kultury (o ile istnieją takie); kultury pod względem tylko jednego składnika dziedzictwa; z punktu widzenia biologii takim systemem jest homo sapiens; szerszym systemem z punktu widzenia ewolucji jest świat istot żywych w ogóle.

Systemy izolowane rozszerzają się nie przez poszerzanie granic czasowo-przestrzennych, ale przez przenoszenie badań na teren szerszego systemu zjawisk, np.: gdy od kultury chrześcijańskiej przechodzimy do kultury opartej na tradycji starotestamentowej (czyli kultury judaistycznej, manichejskiej, mahometańskiej, karaimskiej).

Zależności historyczne i kategorie ogólne.

O przejściu od uogólnienia historycznego do hipotezy o zasięgu nieograniczonym można mówić dopiero wtedy, gdy wszystkie historyczne cechy jakiegoś izolowanego systemu zjawisk potrafimy sprowadzić do cech typowych, np.: zamiast mówić o tradycji Starego Testamentu, mówimy o jakimś konkretnym typie dziedzictwa kulturowego; gdy zamiast o mutacji genów mówimy o zmianach w chemizmie genów.

Jednak jeżeli możliwe jest porównanie danych empirycznych z materiałami z innego systemu, to nie można mówić o hipotezie ogólnej. Natomiast, kiedy nie ma możliwości zdobycia danych spoza izolowanego systemu, wtedy kwestia czy formułujemy generalizacje historyczne czy ogólne jest bez praktycznego znaczenia.