Temat: Narodziny teatru antycznego, eposu i innych gatunków literackich.

Początki teatru antycznego datuje się na wiek VI p.n.e. i wiąże z religijnym kultem ku czci boga Dionizosa. Owy kult nie był jednak rdzennie greckim. Przywędrował, bowiem do Grecji w bliżej nieznanych okolicznościach, szerząc się wraz z upowszechnieniem uprawy winnej latorośli.

Dionizos czczony był, jako bóg wegetacji i płodności, a stopniowo przede wszystkim jako bóg wina. Obrzędy ku jego czci obchodzone były w sposób bardzo specyficzny. W pierwszej fazie polegały na orgiach, tzn. na pochodach kobiet upojonych winem, które wprowadzało je
w swoisty trans. Z czasem do obrzędów tych dopuszczono także mężczyzn, a jeszcze później wśród uczestników wytworzyła się swoista hierarchia. Na czoło chóru wysunął się przewodnik, tzw. koryfeusz, którego zadaniem było intonowanie pieśni ku czci boga zwanej dytyrambem. W późniejszych widowiskach obrzędowych przewodnik nawiązywał dialog
z chórem, który to właśnie dialog dał początek greckiemu teatrowi.

Kolejne etapy rozwoju teatru antycznego będą się sprowadzały do wyodrębnienia z chóru poszczególnych aktorów. Pierwszy krok na tej drodze uczynił Tespis, który wprowadził na scenę pierwszego aktora. Pojawienie się drugiego było już natomiast zasługą Ajschylosa, za sprawą którego do greckiego dramatu wprowadzone zostały również pozostałe innowacje, takie jak prolog oraz opisy i opowiadania przedstawiające wydarzenia spoza sceny. Na rzecz dialogu Ajschylos ograniczył także rolę chóru. Wprowadzenia trzeciego aktora dokonał Sofokles, który zwiększył także liczbę członków chóru (z 12 do 15) oraz wzmocnił rolę koryfeusza.Na tym etapie rozwój tragedii i teatru greckiego uległ w zasadzie na pewien czas zatrzymaniu, natomiast utwory Sofoklesa, których tematyka czerpana była z mitów trojańskich, tebańskich i ateńskich zyskały wówczas bardzo dużą popularność.

Owa popularność teatru była w Grecji związana z cyklem świąt wegetacyjnych, wśród których szczególne znaczenie miały tzw. Dionizje Wielkie oraz Dionizje Małe.Pierwsze z nich (urządzane na przełomie marca i kwietnia) wiązały się ze słynnymi konkursami dramatycznymi, w trakcie których każdy z zakwalifikowanych uczestników przedstawiał trylogię tragiczną oraz jedną komedię. Wielkie Dionizje były przy tym świętem obchodzonym głównie w miastach, podczas gdy Dionizje Małe przede wszystkim we wsiach, stąd określanie ich mianem wiejskich.

Elementy związane z początkowym kultem religijnym boga pozostały widoczne również
w samej architekturze teatralnej. W miejscu, gdzie pierwotnie mieścił się ołtarz Dionizosa, wyznaczona była tzw. ORCHESTRA, a więc miejsce przeznaczone dla chóru, który recytował
i śpiewał partie tekstu oraz wzmacniał ich wyraz tańcem. Za kolistą orchestrą (patrząc od strony widza) znajdowało się podniesienie, zwane PROSKENION, zamknięte od tyłu budynkiem, nazywanym z kolei SKENE, gdzie mieściły się np. garderoby aktorów.

Teatr antyczny dopuszczał początkowo obecność na scenie jedynie dwóch aktorów.
W momencie, kiedy pojawili się kolejni nie zabierali oni głosu, lecz byli jedynie na scenie obecni. Aby zapewnić jednak dobrą widoczność dla ogółu widzów wszyscy aktorzy obuci byli w tzw. koturny, a na twarzach nosili maski sygnalizujące charakter granej przez nich postaci.

Teatr antyczny był przy tym teatrem plenerowym, miał odsłonięty teren dla aktorów i chóru, a widownia zbudowana była na kształt półkolistego amfiteatru z wznoszącymi się stopniami dla widzów. W takiej scenerii Grecy oglądali inscenizacje dramatu (tragedii i komedii), traktując przy tym obecność w teatrze jako swoisty obowiązek religijny i obywatelski.

Przedstawiany w teatrze antyczny dramat grecki również posiadał ściśle określoną konstrukcję. Sceniczna prezentacja rozpoczynała się od wypowiadanego przez aktora PROLOGU, wprowadzającego w akcję właściwą. Potem następował tzw. PARODOS, czyli wkroczenie na scenę chóru i wykonanie przez niego pieśni wstępnej, po czym przeplatać zaczynały się partie aktorskie, tzw. EPEISODIONY (zazwyczaj w liczbie pięciu), posuwające akcję do przodu oraz partie chóru, tzw. STASIMONY, komentujące wydarzenia podczas nieobecności aktorów na scenie. Inscenizacja kończyła się tzw. EXODOSEM, a więc ostatnią pieśnią chóru i opuszczeniem orchestry.

Dramat antyczny posiadał poza tym także ogólne reguły kompozycyjne, zwane trzema jednościami. Cała akcja dramatu powinna być zlokalizowana w jednym miejscu (ZASADA JEDNOŚCI MIEJSCA), czas wydarzeń winien się zawierać w obrębie jednej doby (ZASADA JEDNOŚCI CZASU), a sama akcja utworu musiała mieć charakter jednostkowy, bez żadnych wątków pobocznych (ZASADA JEDNOŚCI AKCJI).

Charakterystycznym elementem tragedii greckiej jest również specjalna funkcja, jaką spełniała ona wobec widza. Arystoteles określił ową funkcję mianem KATHARSIS (oczyszczenie), wskazując jednocześnie, iż uczestnictwo obserwatora w teatralnym widowisku niesie za sobą konsekwencje terapeutyczne polegające na tym, iż oglądając cudze nieszczęścia widz rozładowuje własne napięcia emocjonalne i doprowadza do swego wewnętrznego oczyszczenia oraz równowagi psychicznej.

Starożytna Grecja jest jednak kolebką nie tylko tragedii i komedii, ale również wielu innych gatunków literackich. Antyczne dzieła Homera stanowią np. pierwszy znany przykład utworów epickich. Bezpośrednio z epiką łączy się zaś geneza eposu starożytnego, którego przykładem jest właśnie homerycka „Iliada”. Epos stanowi jeden z głównych gatunków epiki, związany jest natomiast z tradycją ustnego przekazywania opowieści. Do charakterystycznych elementów eposu zaliczamy: paralelizm dwóch płaszczyzn (w przypadku eposu Homera jest to wzajemne przenikanie się świata boskiego i ludzkiego), obecność inwokacji, rozbudowanych porównań (tzw. homeryckich), stałych epitetów, a także specyficzna budowa wiersza, zwana heksametrem daktylicznym.

Innymi epickimi gatunkami ukształtowanymi już w epoce antyku są np. poemat heroikomiczny (w czasach starożytnych przedstawiany jako parodia), w którym język i styl eposu zostaje celowo ośmieszony oraz satyra, a więc gatunek za, pomocą którego wyrazić można krytyczny stosunek do otaczającej rzeczywistości.

Ze starożytnymi obrzędami religijnymi wiążą się natomiast także narodziny liryki, u której podstaw leżą greckie obrzędy pogrzebowe. Wśród gatunków lirycznych powstałych w antyku wyróżniamy m.in. epigramaty, czyli krótkie utwory wierszowane, najczęściej o zwartej fabule, zakończone zaskakującą pointą. Za twórcę epigramatu uważa się Symonidesa z Keos, a sam gatunek wywodzi się z napisów nagrobnych, rytych w starożytności w kamieniu (stąd też ich zwięzłość). W miarę upływu czasu epigramat stał się jedną z najpopularniejszych form wypowiedzi literackiej o charakterze satyrycznym.

Jednocześnie w starożytnej Grecji powstała także forma elegii żałobnej, a mianowicie utworu lirycznego o smutnym, melancholijnym nastroju, zawierającego elementy narracyjne i najczęściej poświęconego jakiemuś bohaterowi, znanej postaci historycznej, bądź osobowości. Jednym z pierwszych poetów greckich uprawiających formę elegijną był Teognis z Megary, stopniowo gatunek ten zaczął być wykorzystywany także do celów politycznych. Szczególnie ważna jest tutaj postać Tyrteusza, który w swych elegiach nawiązywał do walki w obronie ojczyzny. Ten typ politycznych obowiązków poezji będzie następnie często obecny w europejskiej tradycji literackiej i będzie nosił miano liryki tyrtejskiej, czyli patriotycznej.

Z elegijnej formy żałobnej wykształcił się z kolei tren, lamentacyjna pieśń żałobna, wyrażająca żal po czyimś odejściu, a także podnosząca czyny i zalety zmarłego.

Autorami trenów antycznych byli m.in. poeta grecki Pindar oraz poeta rzymski Owidiusz, natomiast w XVI wieku, kiedy tradycja antyczna przeżywała swój renesans najwybitniejszym twórcą tego gatunku literackiego stał się Jan Kochanowski.

Kolejnym gatunkiem literackim wykształconym w antyku, o którym warto moim zdaniem tutaj wspomnieć jest sielanka. Jej twórcą był poeta grecki Teokryt, autor lirycznych i dramatyzowanych scen pasterskich. Jego naśladowcą w Rzymie stał się Wergiliusz, autor dziesięciu sielanek pt. „Bukoliki”.

Nie mogę pominąć tutaj również pieśni, która podobnie, jak wszystkie pozostałe wymienione gatunki, zakorzeniona jest w epoce starożytnej.

Do twórców pieśni antycznej należała poetka - Safona oraz poeta grecki - Anakreont, którego utwór pt. „Przynieś nam tu czarę chłopcze…” zyskał bardzo dużą popularność, a jego pozostałe pieśni stanowiły wzór dla wielu późniejszych naśladowców tego poety.

Forma liryki reprezentowana przez Anakreonta znajdowała kontynuatorów aż do końca XVIII wieku, znalazła nawet swe odzwierciedlenie w nazwie gatunkowej „anakreontyk”, którą określa się utwory wzorowane na twórczości greckiego poety.

Za największego mistrza pieśni antycznej uważa się jednak znacznie późniejszego od Safony i Anakreonta rzymskiego poetę Horacego, na którego utworach wzorowali się poeci doby europejskiego nowożytnego odrodzenia.

Ostatnim gatunkiem wywodzącym się z epoki antyku, o jakim chciałbym wspomnieć w swojej pracy jest oda. Za jej wzór uważane są tzw. epinikia, a więc utwory na cześć zwycięzców zawodów sportowych w Olimpii, których autorem jest poeta grecki - Pindar. Model ody zaproponowany przez Pindara charakteryzuje się wzniosłym tonem i skomplikowaną budową poetycką. Ody o tematyce miłosnej tworzyła również poetka grecka - Safona, a także wspomniany już przeze mnie Horacy, którego utwory określa się mianem ody horacjańskiej.

Podsumowując swoją pracę pragnę wyraźnie zaznaczyć, iż czasy antyczne stanowią bardzo istotny okres w dziejach ludzkości. Myślę, iż udało mi się wykazać, że są one nie tylko kolebką teatru i pierwszych, fascynujących widowisk teatralnych, ale także, a może przede wszystkim stanowią źródło wielu innych gatunków literackich, o których korzeniach nie możemy, a przynajmniej nie powinniśmy zapominać.

Karolina Jastrzębska