Janusz Kryszak, „Katastrofizm ocalający”
WSTĘP
definicje katastrofizmu: kierunek, postawa światopoglądowa, wyrosła z niepokojów i kryzysów duchowych współczesnego świata. W poezji dodatkowo specyficzna organizacja materiału poetyckiego, która charakteryzuje się m.in. znamiennym poszerzeniem świata przedstawionego (perspektywa kosmosu), skłonnością do tonacji patetycznej, zastępowania konkretu pojęciami, klasycyzującą frazą wiersza, itd. Oprócz tego obecność struktur mitycznych w sposobie prezentacji świata
warunki zewnętrzne: wielki kryzys europejski, militaryzacja Europy, niepokoje społeczne, polityczne i ekonomiczne
termin „katastrofizm” - głównie w odniesieniu do Czechowicza i Miłosza
„ocalający” w tytule dlatego, że w twórczości katastrofizm jest nie tylko wyrazem przekonań opierających się na zdecydowanie pesymistycznym rozpoznaniu najważniejszych tendencji epoki, ale orzeka też o ich, w ostatecznym rozrachunku, optymistycznej zawartości (zagłada nie jako gwałtowne i ostateczne zakończenie dziejów, ale jako prawo rozwoju, oczyszczające wprowadzenie do nowego świata)
katastrofa może też być rozumiana jako wyzwanie zmuszające do szukania humanistycznego sensu istnienia, dramatyczna próba duchowa, która winna ocalić jakiś sens.
Szukanie jako wyraz postawy moralnej; zmierza do utrwalenia duchowej kompozycji człowieka; ocala potrzebę i pragnienie sensu
1931 - pierwszy nr „Linii”. Do 1933 wychodzi 5 numerów. Kontynuacja „Zwrotnicy”. Prezentuje Przybosia, Jana Brzękowskiego, Jalu Kurka, ale też młodych: Mariana Czuchnowskiego, Miłosza, Jerzego Zagórskiego, Stanisława Piętaka, Józefa Maślińskiego
„Prądy”: Łódź, 1931-32; Czuchnowski, Czechowicz
1931 - powstają Żagary. Mają swój dodatek literacki przy „Słowie”
„barykady” - od 1932. Józef Łobodowski, Czechowicz, Czuchnowski, Marian Piechal, Grzegorz Timofiejew,
„Komumna”: 1932-35; Michalski, Piętak, Putrament, Domiński, Maśliński, Zagórski, Czechowicz, Czuchnowski
„Dźwigary”: od 1934. Zagórski, Piętak, Czechowicz, Miłosz, Łobodowski, Putrament
„Apel”: dodatek literacki w „Kurierze Porannym”; 1937-39. Czechowicz, Łobodowski, Zagórski, Piętak, Iwaniuk
„Arkusze poetyckie”: 12 numerów
tak duża liczba wydawnictw świadczy o silnych dążnościach integracyjnych w ruchu poetyckim młodych. Oparcie na akceptacji tendencji nowatorskich, awangardowych, a negacji poezji Skamandra
jednocześnie ujawnia się niemożność rzeczywistej integracji (i przez brak pieniędzy, i przez tendencje odśrodkowe, burzące jednolity obraz nurtu awangardowego)
długi i skomplikowany proces krystalizacji poczucia odrębności = Druga Awangarda
APPENDIX: Druga Awangarda. Próba zestawienia faktów
inne określenia: Sandauer proponuje zamiast „druga awangarda” i „katastrofizm” mówić „antyartystowski okres utraty wiary w sztukę”; Kwiatkowski - termin „Trzeci Wyraz”.
argumenty dla tych określeń: termin „Druga Awangarda” mylnie odbija rzeczywistą dynamikę poezji lat 30. Stworzyli nowy, niezależny wzorzec ideowo-artystyczny. Czasem terminu tego używa się w wąskim znaczeniu - tylko to, co wyrasta z inspiracji Peipera
wyodrębnienie się nowego zespołu poetyckiego w latach 30.: sytuacja ekonomiczna (kryzys światowy), polityczna (ciążenie w kierunku rządów autorytarnych, masowe ruchy polityczne), socjalna (dążności emancypacyjne klas społ. upośledzonych), narodowościowa (ekspansywność nacjonalizmów)
bunt przeciwko materialnej faktury współczesności
najbardziej dynamiczne ośrodki: wileński i lubelski
awangarda wileńska:
Żagary
Uniwersytet Stefana Batorego, początki lat 30.
Gwałtowna radykalizacja społ.-polit. młodzieży, zwł. będącej pod wpływem Henryka Dembińskiego
Najpierw program społ.-ekonom., potem polityczny: działania organizacyjne (np. Front), wydawnicze (Razem, Druk, Po prostu, Karta), polityczne (Deklaracja Praw Młodego Pokolenia)
Żagary zaczęły się od Sekcji Twórczości Oryginalnej Koła Polonistów oraz Akademickiego Klubu Włóczęgów
Podstawy wyobraźni: silne poczucie jednorodności teraźniejszości i przeszłości, konieczność sytuowania polszczyzny na tle innych języków (większa samokontrola, wyostrzenie świadomości językowej), przewaga składników charakterystycznych dla wyobraźni nie-miejskiej, konsekwencje wynikłe z niespokojnego dzieciństwa na kresach
Związki z prawem, socjologią, ekonomią => nowy wymiar poetyki egzystencjalnej, odmienny typ świadomości
Założenie pisma - dzięki Stanisławowi Cat-Mackiewiczowi
Nazwa ma „podkreślać tutejszość” (lituanizm ten oznacza „chrust”)
Awangarda lubelska
mniej jednolita niż wileńska; bardziej związek towarzyski niż wspólnota programowa; krótkotrwałe inicjatywy, które nie kończyły się powodzeniem
brak pisma regularnie wydawanego
główny czynnik integrujący - emocjonalno-biograficzny - przywiązanie Czechowicza do Lublina”
„Barykady” - miesięcznik, powstał z inicjatywy Łobodowskiego, 1932, ale upadły po pierwszym numerze
Łobodowski - najbardziej radykalny składnik zespołu; perspektywa działacza społecznego i politycznego
Zainteresowanie problematyką kresów polskiego obszaru etnicznego
Kazimierz Wyka (polski historyk i krytyk literatury, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego) tak zdefiniował istotę katastrofizmu: „[…] Zjawisko ideowo-artystyczne w poezji polskiej drugiego dziesięciolecia, tzw. Literatury międzywojennej […]. Które polega na symboliczno-klasycystycznym, niekiedy z nalotami nadrealizmu bądź ekspresjonizmu, podawaniu tematów, jakie sugerowały i zapewniały nieuchronną katastrofę historyczno-moralną, zagrażająca ówczesnemu światu, tematów o osnowie przeważnie filozoficznej, a także społeczno-politycznej. Głównymi wyrazicielami tego zjawiska byli poeci kręgu wileńskiego około roku 1930 wkraczający do litearuty