Starożytny Bliski Wschód

Na podstawie wykładów dr. P. Nowogórskiego, uzupełnione informacjami z Bliskiego Wschodu M. Stępnia.

­

I. SUMER

- pierwsze ośrodki kulturowe: Ubaid, Uruk

- w 3000 r. p.n.e. zaczyna się epoka brązu

- w IV/III tys. p.n.e. kultura się rozwija w południowym Sumerze.

- Sumerowie szybko przeszli od ustroju plemiennego i rodowego do miejskiego.

- mamy dużo informacji na temat ich wędrówek: prawdopodobnie przybyli z rejonów indyjskich przez Zatokę Perską do Mezopotamii („przystanek” w Dilmun, czyli dzisiejszym Bahrajnie).

- Sumerowie posługiwali się językiem aglutynacyjnym (w nim rdzeń nie zmienia się podczas deklinacji i koniugacji, one odbywają przez dodanie morfemów do niezmiennego rdzenia)

- napływ Sumerów na Mezopotamię nastąpił w pierwszej połowie IV tys. p.n.e. i byli jedną z dwóch ważnych grup etnicznych; drugą byli skoncentrowani na północy ludy semickie, których ważnym ośrodkiem jest Mari.

- innym ważnym ośrodkiem była położona w Syrii i konkurująca z Sumerem Ebla (dzisiejszy Tell Mahdich), posiadająca pismo klinowe, jej mieszkańcy posługiwali się językiem semickim, ważny ośrodek handlowy.

- w Sumerze panował system miast - państw, czynnikami cywilizacyjnymi był system utrzymania kanałów irygacyjnych oraz wojna (wymusza ona innowacyjność i nowe rozwiązania techniczne)

­- ok. 2900 r. p.n.e. zaczyna się okres wczesnodynastyczny (WD) w Sumerze, miastami wiodącymi są Uruk i Kisz, Ur było miastem portowym (Zatoka Perska sięgała o 250 km dalej w głąb lądu).

- źródła są mitologiczne i religijne (Sumeryjska lista królów)

- ustrój: władza miała boskie pochodzenie (nam-lugal), na czele miasta stał en (arcykapłan, najwyższy kapłan), ośrodkiem miasta była świątynia, jednak na początku III tys. pojawia się król lugal, wtedy powstają też pałace, następuje rozdział kompetencji kapłana i króla (ten jest odpowiedzialny za politykę i wojnę), najciekawszą postacią tego okresu jest zmitologizowany król Gilgamesz, przedstawiciel I dynastii z Uruk.

- ważne miasta: Ur, Uruk, Nippur, Lagasz, Kisz, semickie Mari.

- ok. 2500 r. p.n.e. En - ana - tum, król Lagasz i przedstawiciel dynastii Ur - Nansze (ok. 2500 - 2350 r. p.n.e.) , pokonał w bitwie miasto Umma, używając wozów bojowych, warto zwrócić uwagę na tzw. Stelę sępów En - ana - tuma, gdzie bitwa jest plastycznie przedstawiona.

- En - ana - tum prócz Ummy podporządkował sobie również kilka mniejszych ośrodków

- ok. 2350 r. p.n.e następuje załamanie kultury starosumerysjskiej: do rejonu Sumeru przybywają Akadyjczycy (ci mają łuk i strzały), zaczyna się okres dualizmu Akadu i Sumeru, okres staroakadyjski

- Sargon Wielki (2350-2210 r. p.n.e.) - pierwszy wielki władca akadyjski, rozpoczął nowe myślenie o władzy, początkowo był zarządcą pałacu króla Kisz Ur - Zababy, lecz odsunął tego od władzy i stojąc na czele potężnego wojska wyruszył na podbój i stworzył pierwsze imperium; kształtu tego państwa nie znamy, prawdopobnie składał się z Mezopotamii, Syrii i Elamu (źródło kamienia i innych surowców),

- Naram - Sin (2270 - 2235 r. p.n.e.) - wnuk Sargona, jego imperium sięgało północnej Syrii, toczył zwycięskie na jakiś czas walki z pochodzącymi znad Zagrosu plemionami Gutów i Lulubejów.

- ostatnim władcą imperium Sumero - Akadu był Szar - kali - szarri (2235 - 2210 r. p.n.e.), po jego klęsce podczas najazdów Gutów i Lulubejów upada imperium i następuje okres gutejski, ciemne wieki w historii Sumeru - Akadu; ludy te się w końcu rozpłynęli wśród tubylców.

- ok. 2100 r. p.n.e: początek okresu neosumeryskiego, podczas której się odnawia państwowość Sumerów, następuje renesans ich kultury.

- Gudea (ok. 2144 - 2124 r. p.n.e.) - król Lagasz, przedstawiciel II dynastii, panował nad sporą częścią południowego Sumeru, wprowadził czegoś w rodzaju „kultu jednostki” (liczne podobizny króla)

- Ur i Uruk - miasta te niosły piętno monarchii akadyjskiej.

- Utu - hengal (2120 - 2113 r. p.n.e.) - król Uruk, jedyny przedstawiciel IV dynastii ostatecznie wygnał ostatniego króla Gutów, po siedmiu latach został obalony przez swego syna Ur - Nammu, namiestnika Uru z ramienia swego ojca.

- Ur - Nammu (2113 - 2095 r. p.n.e.) - król Sumeru - Akadu, przedstawiciel III dynastii z Ur, odbudował dualistyczne państwo sumero - akadyjskie, krystalizuje się społeczeństwo, jego podstawową komórką była tradycyjna rodzina (ojciec, matka, dzieci).

- Szulgi (2095 - 2048 r. p.n.e.) - syn i następca Ur - Nammu, podbił całą Mezopotamię i zachodni Elam, jego wpływy sięgały Armenii, Syrii i doliny Indusu, stwórca systemu administracyjnego, w którym na czele prowincji stał cywilny namiestnik ensi, inną ważną funkcją prowincjonalną był dostojnik wojskowy szagina (dowódca lokalnego garnizonu, opiekun lokalnych majątków państwowych); w miastach północnej Mezopotamii i zachodniego Elamu (Mari, Asyria, Suza) pozostawił poddanych mu przedstawicieli lokalnych dynastii.

- na początku II tys. p.n.e następuje potężna migracja semickich Amorytów do południowo - wschodniej Mezopotamii, zasiedlają również Palestynę, prawdopodobnie pochodzą z Syrii.

- ok. 1900 r. p.n.e. - Amoryci silnie zaznaczają swą obecność, do głosu dochodzi miasto Babilon.

II. BABILON

- od czasów potęgi tego miasta cały rejon południowej Mezopotamii nosi miano Babilonii.

- po zmiennych kolejach hegemonii w Mezopotamii amoryckie imperium babilońskie przeżywa swój rozkwit za Hammurapim (1792 - 1750 r. p.n.e)

- Hammurapi stworzył państwo rozciągający się od Zatoki Perskiej do Syrii i od Eufratu po góry Zagros wraz z zachodnim Elamem (Suzjaną), stwórca słynnego Kodeksu, podczas jego panowania występował już modelowy schemat społeczeństwa babilońskiego: warstwa pełnoprawnych obywateli awilumi, warstwa ludzi będących na służbie państwowej muszkeni oraz niewolników, walduni.

- wkrótce po śmierci Hammurapiego państwo zaczęło się rozpadać, od wschodu zagrożenie stanowiły plemiona Kasytów, natomiast od północy nowa potęga: państwo Hetytów.

- w 1595 r. p.n.e. najazd króla hetyckiego Mursilisa I niszczy osłabione imperium starobabilońskie.

- do Babilonii wkraczają Kasyci, przyjmują kulturę i osiągnięcia cywilizacyjne autochtonów i tworzą własne państwo; zaczyna się okres średniobabiloński lub kasycki (1595 - 1157 r. p.n.e)

- wieki XVI i XV p.n.e są słabo poznane źródłowo, do późniejszych wieków więcej światła rzucają babilońska Kronika P oraz asyryjska Kronika Synchroniczna.

- bardziej niż jednolite państwo królestwo kasyckie przypominał konfederację autonomicznych księstw („krajów”) rejonu Zagrosu i południowej oraz środkowej Mezopotamii; zwane też było Karduniasz.

- w II tys. p.n.e. język akadyjski pełnił funkcję „lingua franca”.

- Kurigalzu I Starszy (ok. 1400 r. p.n.e.) - pierwszy lepiej znany władca kasycki, dokonał konsolidacji państwa, podporządkował sobie Suzjanę, uzyskał wpływy w samej Asyrii, nawiązał stosunki dyplomatyczne z Egiptem, Matanni i krajem Hatti; w polityce wewnętrznej walczył z klerem, by wyzwolić się spod dominacji kapłanów Marduka założył nową stolicę, Dur - Kurigalzu („Twierdza Kurigalzu”) nad Tygrysem, w okolicach dzisiejszego Bagdadu.

- od połowy XIV w. p.n.e. Karduniasz znów podporządkował sobie Elam, lecz to państwo w połowie XII w. p.n.e. obaliło władzę Babilonii. Kres państwa kasyckiego nastapił w 1158/57 r. p.n.e., podczas najazdu króla Elamu Szutruk - Nahhunte II.

- do krótkotrwałej odnowy Babilonii doszło za panowania Nabuchodonozora I (1126 - 1105 r. p.n.e.), przedstawiciela rodzimej dynastii z Isin; zneutralizował wyprawami łupieżczymi zagrożenia ze strony Elamu, zmusił do poddaństwa Asyrię, za jego panowania Babilonia osiągnęła swój największy zasięg od kilku stuleci.

- państwo to upadło wkrótce po śmierci Nabuchodonozora w wyniku wielkich przesunięć etnicznych przełomu II tys. i I tys. p.n.e.

III. MITANNI

- państwo stworzone przez ludy huryckie, istniał w XVI - XIV stuleciach p.n.e.

- Huryci prawdopodobnie przebyli z Wyżyny Armeńskiej, prawdopodobnie mają pewne powiązania z ludami indoaryjskimi (na co wskazują imiona niektórych władców i bogów: Mitra, Indra, Miranda), w Mezopotamii przyjęli pismo klinowe.

- postępująca konsolidacja: w XVI w. p.n.e. występuje tytuł „króla ludów Hurri”, natomiast w XV w. p.n.e. występuje już tytuł „króla Mitanni”. Stolicą państwa było (nie odkryte jeszcze) miasto Waszuganni.

- Huryci wprowadzili ważne innowacje w uzbrojeniu: łuk składany, lekkie dwukołowe rydwany zaprzężone w konie, inne ludy te nowinki podpatrzyli i zastosowali u siebie (m. in. Egipt).

- Parattarna I - twórca potęgi Mitanni, wyprawiał się już do północnej Syrii i poza Mezopotamię.

- państwo Hurytów miało silnego konkurenta w postaci Egiptu, rozpoczęły się zmagania o tereny Syro - Palestyny.

- w 1420 r. p.n.e. król Mitanni Artatama I zawarł z królem egipskim Totmesem IV traktat pokojowy ustanawiający strefy wpływów z granicą na linii miast Ugarit, Kadma, Kadesz (Ugarit znalazł się po stronie egipskiej, dzięki dużej odległości od centrum miasto mogło rozwinąć własną kulturę i był silny gospodarczo).

- w pierwszej połowie XIV w. p.n.e. imperium chyli się ku upadkowi

- w 1360 r. p.n.e. Mitanni ulega królowi hetyckiemu Suppiluliumasowi I.

IV. HETYCI (KRAJ HATTI)

- Hetyci: lud indoeuropejski.

- z Hetytami są związane teksty pierwszych traktatów politycznych, np. układ Suppiluliumasa I z Szatiwazą, królem Mitanni.

- w 1650 r. p.n.e. Hattusilis I zjednoczył plemiona hetyckie i stworzył potęgę militarną, świetnie uzbrojoną.

- po śmierci jego syna Mursilisa I kraj Hatti wszedł w wieki ciemne trwające aż do XIV w. p.n.e.

- w XIV w. p.n.e zaczyna się okres neohetycki

- Suppiluliumas I (ok. 1380 - 1340 r. p.n.e.) - twórca potęgi kraju Haiti, umocnił Hattusas, zaatakował wraz z Asyrią Mitanni i przejął syryjską cześć tego państwa, z jego czasów pochodzi tzw. Kronika Suppiluliumasa.

- Mursilis II (ok. 1344 lub 1340 do 1314 lub 1310 r. p.n.e.) - całkowicie zmilitaryzował państwo, krwawo stłumił powstania syryjskie, podczas jego rządów pojawił się zalążek konfliktu z Egiptem.

- Muwatallis II (ok. 1310 - 1290 r. p.n.e) - podczas jego rządów doszło do bitwy pod Kadesz w 1298 r. p.n.e. z egipskim królem Ramzesem II, mimo zwycięstwa Hetytów ze strategicznego punktu widzenia bitwa pokazała brak możliwości rozstrzygnięcia konfliktu.

- Hattusilis III (ok. 1285 - 1255 r. p.n.e.) - zawarł on traktat pokojowy z Ramzesem II w 1285 r. p.n.e., granicą wpływów była linia miast Ugarit, Kadesz, Kadna.

- Hetyci byli potęgą aż do XIII w. p.n.e., państwo upadło pod naporem ludów morza.

V. ASYRIA

- kraina położona w górnej Mezopotamii, główne miasta: Asur i Niniwa.

- w XIX w. p.n.e. doszło do krótkiego rozkwitu państwa za rządów Szamszi - Adada I (ok. 1813 - 1781 r. p.n.e.), było to państwo staroasyryjskie, które szybko upada.

- w XIV w. p.n.e. państwo odradza się, zaczyna się okres średnioasyryjski.

- Assurubalit I (ok. 1367 - 1330 r. p.n.e.) - polityk by zneutralizować przeciwników kokietował Egipt i dążył do porozumienia z Hetytami, był powodem zaniepokojenia dla Kasytów (tym postępowaniem łamał status quo), prowadził w Asyrii ciekawą politykę fiskalną.

- Tukulti - Ninurta I (1244 - 1208 r. p.n.e.) - organizował spektakularne wyprawy do północnej Syrii, przeprowadził atak na Babilonię, podczas którego uprowadził posąg Marduka do Assur (kapłani boga Assura nie chcieli jednak posągu przyjąć), założył nową stolicę Kar - Tukulti - Ninurta („Przystań Tukulti - Niniurty”), po jego śmierci nastąpił okres regresu i stagnacji.

- Tiglatpilesar I (1115 - 1077 r. p.n.e.) - na krótko przywrócił świetność Asyrii, organizował tereny łupieżcze na teren Fenicji, natknął się na migrację Aramejczyków i innych ludów semickich.

- pod koniec II tys. p.n.e. ekspansja ludów morza zmienia układ etniczny i polityczny Bliskiego Wschodu.

VI. EGIPT

- Egipt - „dar Nilu”, leży zasadniczo w delcie i dolinie tej rzeki, kraina się rozciąga aż do I katarakty, dalej na południe leży Nubia.

- kultura Egiptu rodziła się w IV tys. p.n.e., powstają niewielkie miasta - państwa; w toku rozwoju łączą się w Egipt Dolny (północ) i Egipt Górny (południe).

- politycznie nie było Dolnego Egiptu, cała cywilizacja się tworzyła w Egipcie Górnym.

- chronologia egipska była najlepiej poznana, na niej bazowano chronologię innych ludów bliskowschodnich.

- historia państwa dobrze poznana dzięki Manetonowi, który w dziele Eagiptica w III w. p.n.e. ułożył listę faraonów, których podzielił na 30 dynastii; Maneton jednak rozumiał dynastie inaczej niż my, każdy król dodatkowo miał 5 imion.

- umownie dzielimy historię starożytnego Egiptu na następujące epoki (bez okresów przejściowych): Stare Państwo, Średnie Państwo, Nowe Państwo oraz okres Późny.

1. Stare Państwo

- okres wczesnodynastyczny: zjednoczenia miał dokonać Narmer (Menes), dziś jednak uznaje się, że rejon Delty nie tworzył państwa, był tylko terenem pastwisk; jedynowładztwo ustanowił Narmer lub jego syn Acha pomiędzy 3500 r. p.n.e. lub 3000 r. p.n.e., czasy I lub II dynastii nazywamy czasami tynickimi, gdyż z Tynis pochodzą pierwsi władcy starożytnego Egiptu. W tym czasie powstała pierwsza stolica zjednoczonego Egiptu, Memfis (prawdopodobnie przez Farmera)

- pomiędzy 150 - 100 lat przed Narmerem byli też władcy, czasami nazywa się ich „dynastią” 0

- w 2686 r. p.n.e. rozpoczyna się właściwa epoka Starego Państwa wraz z dynastiami II - IV (niektórzy badacze nie uznają dynastii III)

- Dżoser (Dżeser) - założyciel III dynastii, stworzył podstawy potęgi ekonomicznej i politycznej Egiptu, twórca najstarszej piramidy schodkowej w Sakkarze, w okolicach nekropolis menfickiej.

- IV dynastia: Snorfu, Cheops, Chefren i Mykerynos (ci trzej ostatni to budowniczowie piramid w Gizie) - następuje podporządkowanie Nubii, zainteresowanie Synajem, zachodnia i północna Afryka, tereny na wschód od Synaju interesują Egipcjan tylko jako teren kontaktów handlowych.

- V dynastia - w czasach tej dynastii pojawia się określenie „Neusen Biti” - „pan od pałki (Dolny Egipt) i pszczoły (Górny Egipt)”, ale dualizm wynikający z tego utytułowania jest niejasny.

- VI dynastia: Pepi I i Pepi II (panował 90 lat) - początek schyłku Starego Państwa

-Panteon i religia: eschatologiczna, było wiele bóstw, które są podporządkowane bóstwowi naczelnemu, istnieje kilka lokalnych odmian, bóstwa chętnie łączono w triady; ważnymi ośrodkami kultu były Heliopolis (Ra), Memfis (społeczne sanktuarium), Teby (Amon), Hiropolis i Herakleopolis.

- I Okres Przejściowy 2170 - 2000 lata p.n.e.

- to czas trwania tego okresu.

- osłabienie państwa z powodu ambicji rodów arystokratycznych, naczelnymi wrogami były ludy libijskie.

2. Średnie Państwo 1760 - 1565 p.n.e.

- konsolidacji Egiptu dokonali władcy X i XI dynastii z Teb.

- dynastia XI - dynastia Mentuhotepów.

- Amenenhat I (ok. 1940 - 1910 r. p.n.e.) obala Mentuhotepa IV i daje początek XII dynastii, jest budowniczym ostatniej piramidy.

- w czasach XII dynastii rozbudowano nekropolis menficką, Nubia znów jest podporządkowana Egiptowi, Wschodem interesują się tylko handlowo.

- XIII dynastia - z Icz - Tabi.

- II Okres Przejściowy 1760 - 1565 p.n.e.

- w 1630 - 1540 r. p.n.e. są czasy dynastii XV i XVI, zwanymi też hyksoskimi

- Hyksosi - ludy o przewadze semickiej, powoli infiltrują Dolny Egipt, aż w końcu obalają jej administrację, ich stolicą był Awaris, ich kultura materialna była podobna do kreteńskiej, stworzyli system buforowych państewek, zaznajomili Egipcjan z techniką wojskową (co zaowocuje w Nowym Państwie)

- w Tebach pojawiła się XVII dynastia, jej ostatni przedstawiciel Kamose (1555 - 1550 r. p.n.e)

- Jachmes I - założyciel XVIII dynastii, wypędził ostatecznie Hyksosów z Egiptu, twórca Nowego Państwa.

3. Nowe Państwo 1540 - 1085 p.n.e.

- okres imperialnej potęgi Egiptu.

- Jachmes koncentrował się na Nubii

- Totmes I (ok. 1525 - 1510 r. p.n.e.) - przesuwa granicę aż do III katarakty, tam buduje twierdzę w Kerma, podejmuje ryzykowne akcje wojskowe w Syrii i Palestynie, być może dotarł do Eufratu.

- Totmes III (ok. 1480 - 1450 r. p.n.e.) - na początku jego panowania w imieniu małoletniego króla regencje sprawuje jego macocha Hapszetsut, gdy osiąga pełnoletniość obala ją; podbił Nubię aż po IV kataraktę, zbudował twierdzę w Naputa, podjął 17 wypraw na Bliski Wschód, dotarł do Eufratu, miał bezpośrednią władzę w Syrii i Palestynie.

- Amenhotep II (ok. 1450 - 1415 r. p.n.e.) - rywalizował z Mitanni

- Amenhotep III (ok. 1415 - 1375 r. p.n.e.) - z jego czasów pochodzi bogata korespondencja z Tell el - Amarna, podpisał traktat z Artatamą I z Mitanni, jego państwo jest dla Kasytów gwarantem status quo, miał silną presję ze strony kleru Amona.

- Amenhotep IV Echnaton (ok. 1375 - 1360 r. p.n.e.) - zlikwidował kult Amona, ustanawia kult Atona (Dysku Słonecznego), wyprowadza się z Teb do Achet Aton (dziś Tell el - Amarna), co daje początek okresowi amerskiego w kulturze, gdzie zaszły zmiany (portret realistyczny), zachowała się kancelaria królewska z bogactwem źródeł pisanych, zaniedbał jednak politykę zagraniczną, co groziło stagnacją imperium.

- Tutenchamon - przywrócił dawny kult sprzed reformy Echnatona, władca słaby.

- Horemheb - ostatni przedstawiciel XVIII dynastii, Egipt traci zdobycze w Palestynie

- nadchodzi czas dynastii XIX.

- Ramzes I - panował kilka miesięcy.

- Seti I - powrócił do Palestyny.

- Ramzes II (ok. 1305 - 1240) - wielki wojownik, spacyfikował Syrię, był wrogiem Muwatalisa II podczas bitwy pod Kadesz.

- Seti II - zajął się bardziej umacnianiem zdobyczy.

- Ramzes III - przedstawiciel XX już dynastii powstrzymuje najazd ludów morskich w bitwie nad Ujściem Nilu koło 1190 r. p.n.e.

W Historia starożytna, pod red. M. Jaczymowskiej, Warszwa 2007

Jej świątynie w Deir El - Bahari odkryli polscy archeologowie z Jadwigą Lipińską na czele.