BILANS PŁATNICZY: Obroty w liczbach

01.03.2005

Bilans płatniczy to jedno z pojęć stosunkowo często pojawiających się w relacjach mediów, zwłaszcza gospodarczych. Czym jest bilans płatniczy? Jak rozumieć dane? Dlaczego są one tak ważne?

Dochody z transakcji międzynarodowych interesowały ludzi już u samych zaczątków refleksji nad działalnością gospodarczą. Nieprzypadkowo pierwszy w historii nurt myśli ekonomicznej - merkantylizm - stworzył teorię bilansu handlowego, zestawienia wartości importu i eksportu danego kraju. W kolejnych wiekach, gdy międzynarodowe stosunki gospodarcze wyszły daleko poza wymianę towarową, potrzebne było stworzenie bardziej rozbudowanego wykazu transakcji z zagranicą.

Bilans płatniczy czyli obroty pod lupą...

W ten sposób otrzymano dzisiejszy bilans płatniczy, w którym wykazane są wszystkie obroty gospodarcze z zagranicą w danym okresie. Dotyczy to zarówno transakcji finansowych, jak i niefinansowych. Rejestrowane jest zarówno kupno lub sprzedaż towaru, czy usługi, jak i wymiana towaru za towar lub przekazanie towaru nieodpłatnie (na przykład wysłanie paczki). To samo dotyczy międzynarodowych operacji finansowych. Zakup obligacji za pieniądze zdeponowane w zagranicznym banku ujmowane jest jako zamiana jednego elementu finansowego na inny.

Z bilansu płatniczego można wnioskować, jaki jest stopień otwarcia gospodarki danego kraju na zagranicę i rynki światowe. Jego struktura informuje, jaki rodzaj powiązań danej gospodarki ze światem zewnętrznym dominuje: czy przeważają płatności z tytułu wymiany handlowej, czy też większe znaczenie mają przepływy kapitału w formie kredytów lub inwestycji. Z kolei saldo pokazuje końcowe efekty ekonomiczne operacji z udziałem zagranicy.

W Polsce sporządzaniem bilansu zajmuje się Narodowy Bank Polski. Przygotowywane są zestawienia miesięczne, kwartalne i roczne w złotych, dolarach i euro. Od początku 2004 roku dla wszystkich okresów bilanse sporządzane są na bazie transakcji, co oznacza, że źródłem informacji poza płatnościami zrealizowanymi przez system bankowy są sprawozdania polskich firm uczestniczących w obrocie z zagranicą, przeznaczonych dla służb celnych oraz badań statystyki publicznej.

Rachunek bieżący, w tym bilans handlowy...

Bilans składa się z dwóch zasadniczych części: rachunku bieżącego oraz rachunku finansowego, każda rozbita na kilka bardziej szczegółowych pozycji, opisujących poszczególne rodzaje transakcji. Każda z nich, zgodnie z zasadą podwójnego zapisu, odnotowywana jest w dwóch miejscach, gdyż przyrost jakiegoś składnika majątku oznacza ubytek innego lub zwiększenie zobowiązań. Darowizny, nagrody i inne jednostronne przepływy dóbr usług czy funduszy powiększają rachunek transferów bieżących. Wszystkie pozycje ze znakiem minus oznaczają zobowiązania, gdyż w ich wyniku fundusze przepłyną do innych krajów.

Rachunek bieżący obejmuje niefinansowe transakcje międzynarodowe, głównie wymianę towarów i usług. Najważniejszą częścią jest tu saldo obrotów towarowych popularnie zwane bilansem handlowym, obejmującym zakupione przez Polaków dobra zagraniczne oraz wpływy ze sprzedaży za granicę towarów krajowych. Różnica między wartością eksportu i importu nazywa się saldem obrotów towarowych. Drugą pozycję, także pod względem wartości i zyskująca ostatnio coraz bardziej na znaczeniu, zajmuje wymiana usług, gdzie odnotowywane są dochody na przykład z obsługi księgowości działających za granicą firm, jak również wydatki ponoszone przez Polaków na zakup usług, np. na podróże zagraniczne.

W skład rachunku obrotów bieżących wchodzi jeszcze saldo transferów bieżących, w których ujęte są jednostronne przekazy pieniężne ludności oraz władz, obejmujące między innymi wypłaty zagranicznych emerytur czy wpłaty na rzecz organizacji międzynarodowych. Tu właśnie wyszczególniane są składki i opłaty wnoszone do budżetu Unii Europejskiej oraz otrzymywane z Brukseli środki. Z kolei w saldzie dochodów wykazywane są wynagrodzenia dla pracowników z innych krajów. Mogą to być nie tylko robotnicy sezonowi, ale także miejscowy personel zatrudniony w ambasadach.

Osobną, zwykle niewielką pozycją, jest rachunek kapitałowy, gdzie wyszczególnione zostają transfery kapitałowe, czyli także jednostronne przepływy środków finansowych. Tu odnotowywane jest umorzenie długów, czy przekazy finansowe od emigrantów do kraju.

Rachunek finansowy czyli inwestycje...

Rachunek finansowy opisuje zobowiązania pieniężne wobec zagranicy i należności od cudzoziemców. Obejmuje cztery pozycje: inwestycje bezpośrednie, portfelowe, pozostałe inwestycje oraz pochodne instrumenty finansowe. W przeciwieństwie do bilansu obrotów bieżących odnotowywane są tu nie pełne wartości, ale jedynie zmiany wielkości, a znak minus oznacza, że w danej kategorii więcej środków jest wycofywanych niż lokowanych.

W pozycji inwestycje bezpośrednie przedstawione są nakłady inwestorów poniesione na nabycie udziałów w przedsiębiorstwach. Chodzi tu o kapitał długoterminowy, dlatego rejestruje się tu transakcje, w których wyniku doszło do objęcia co najmniej 10 procent kapitału zakładowego spółki. Osobno podane są polskie inwestycje bezpośrednie za granicą i zagraniczne inwestycje w Polsce.

Inwestycje portfelowe, z kolei, obejmują płatności z tytułu zakupu i sprzedaży udziałów i akcji (nie zaliczonych do inwestycji bezpośrednich, czyli mniejszych pakietów niż 10 procent), wykazane w pozycji udziałowe papiery wartościowe, oraz obligacji i bonów, wyszczególnione jako dłużne papiery wartościowe. Inwestycje portfelowe Polaków za granicą przedstawione są jako aktywa, natomiast zagraniczne jako pasywa.

Pozostałe inwestycje to, jak sama nazwa wskazuje, transakcje finansowe, które nie są ujęte w poprzednich grupach. Chodzi tu głównie o operacje finansowe, takie jak udzielanie kredytów, czy zakładanie lokat, banków komercyjnych oraz sektora rządowego. Pochodne instrumenty finansowe (derywaty) obejmują natomiast transakcje wszelkiego rodzaju instrumentami finansowymi, których cena jest uzależniona od ceny innych instrumentów finansowych, towarów lub wartości wskaźników ekonomicznych albo indeksów rynkowych. Poza tym bilans płatniczy zawiera jeszcze saldo błędów i opuszczeń, które jest statystycznym ujęciem transakcji, wobec których nie można zastosować zasady podwójnego zapisu, gdyż nie zostały zarejestrowane lub nieprawidłowo ujęte w sprawozdaniach banków.

Bilans wychodzi na zero...

Zasadą bilansu płatniczego jest, że suma wszystkich jego pozycji musi wynosić zero. W uproszczeniu mówiąc - deficyt w rachunku obrotów bieżących, powstały w wyniku większych zakupów zagranicznych towarów niż wartość polskiego eksportu, powinien być równoważony nadwyżką w rachunku finansowym, czyli pożyczkami zagranicznymi. W ten sposób nadwyżka importu finansowana jest przez wzrost zadłużenia kraju. W praktyce jednak nie zawsze udaje się pozyskać wystarczające środki zza granicy. Wtedy angażowane są zagraniczne środki pieniężne pozostające w dyspozycji banku centralnego, który równoważy bilans płatniczy ze swoich zasobów zagranicznych walut. Nadwyżka w bilansie skutkuje wzrostem rezerw walutowych. Zmiany te zapisywane są w pozycji "oficjalne aktywa rezerwowe". O nich zaś traktuje kilka osobnych materiałów w naszym portalu.BILANS PŁATNICZY: Jak go rozumieć?

2005-08-11 17:40:42.0

Bilans płatniczy to zestawienie wszystkich istotnych transakcji zawieranych przez nasz kraj z zagranicą. Nie jest to jednak wyłącznie suchy zapis księgowy. Można z niego odczytać charakter stosunków gospodarczych łączących kraj ze światem zewnętrznym.

Bilans płatniczy to swego rodzaju rejestr napływu lub odpływu dewiz towarzyszący transakcjom przeprowadzanym z zagranicą. O tym, po której stronie zapisani zostaną ich uczestnicy, decyduje kryterium geograficzne. Cudzoziemcy i przedstawicielstwa zagranicznych firm prowadzący stale działalność gospodarczą w Polsce zaliczani są do podmiotów krajowych, a na przykład emigranci zarobkowi przekazujący pieniądze do kraju - do podmiotów zagranicznych.

Do sporządzania bilansu płatniczego zobowiązany jest ustawowo Narodowy Bank Polski. Zestawienie sporządzane jest na bazie transakcji. Dane do niego pochodzą więc nie tylko z systemu bankowego o zrealizowanych przez nie przelewach, jak to miało miejsce w przypadku bilansu na bazie płatności, ale również z innych źródeł. Przede wszystkim z Głównego Urzędu Statystycznego, który przekazuje dane o obrotach towarowych zbierane przez służby celne. Informacje o wyjazdach zagranicznych opracowywane są przez Instytut Turystyki. Bezpośrednio z przedsiębiorstw zbierane są z kolei dane o sprzedawanych i kupowanych usługach, zaciąganych kredytach oraz inwestycjach bezpośrednich, prowadzących do przejęcia kontroli nad firmami zagranicznymi oraz portfelowych, czyli zakupami zagranicznych papierów wartościowych nie dających takich uprawnień. Szczegółowe informacje o zasadach gromadzenia informacji potrzebnych do sporządzenia bilansu płatniczego znajdują się w każdym Biuletynie Informacyjnym NBP.

Bilans płatniczy składa się zasadniczo z dwóch części: rachunku obrotów bieżących i rachunku finansowego. Na rachunku obrotów bieżących rejestrowane są transakcje importu oraz eksportu dóbr i usług oraz transfery bezzwrotne. Zwykle największą pozycję stanowi saldo obrotów towarowych, zwane bilansem handlowym. Zaliczane do nich są transakcje w wyniku których nastąpiła zmiana właściciela towaru. Jednak niekoniecznie odpłatne. Tu także rejestrowane są darowizny czy pomoc w naturze, z wyjątkiem przekazywanej przez państwo, a także aporty rzeczowe, na przykład maszyny i urządzenia, wnoszone przez zagranicznych inwestorów do działających w Polsce przedsiębiorstw. Bilans handlowy nie obejmuje jednak zakupu i sprzedaży złota monetarnego między Narodowym Bankiem Polskim a bankami centralnymi innych krajów. Transakcje te wykazywane są w pozycji aktywa rezerwowe.

Usługi obejmują transport, wraz z jego ubezpieczeniem i podróże zagraniczne, czyli wydatki cudzoziemców odwiedzających Polskę i Polaków wyjeżdżających za granicę. Trzecią kategorię stanowią pozostałe usługi, do których zaliczane są transakcje kupna i sprzedaży usług komunikacyjnych, budowlanych, ubezpieczeniowych, finansowych informacyjnych, informatycznych itp.

Kolejną pozycję rachunku obrotów bieżących stanowią dochody. Są to wynagrodzenia pracowników przekazywane za granicę przez zatrudniające je instytucje, oraz dochody od inwestycji, zarówno bezpośrednich, jak i portfelowych w postaci dywidend, udziałów w zyskach i odsetek od otrzymanych i udzielonych kredytów.

Zarobki obywateli polskich pracujących za granicą oraz cudzoziemców zatrudnionych w Polsce wykazywane są także w następnej pozycji transfery bieżące, czyli transakcje jednostronne, nie pociągające za sobą świadczeń z drugiej strony. Rejestrowane tu są wynagrodzenia przekazywane przez samych pracowników. Poza tym zapisywane są tu darowizny, eksport i import towarów i usług dokonywany przez państwa w ramach pomocy międzynarodowej. Dzieli się je na transfery rządowe, czyli środki, zarówno w formie pieniężnej, jak i naturze, przekazywane przez polskie instytucje rządowe, na przykład składki i opłaty na rzecz Unii Europejskiej, a także innych organizacji międzynarodowych oraz otrzymywane stamtąd, oraz transfery prywatne, czyli pozostałe.

Na rachunku finansowym zapisywane są wspomniane wyżej inwestycje bezpośrednie i portfelowe polskie za granicą i zagraniczne w Polsce. Osobną pozycję stanowią pochodne instrumenty finansowe. Rejestrowane są tu wszystkie przepływy finansowe związane z rozliczaniem transakcji z użyciem takich instrumentów jak kontrakty futures, forward, swapy i opcje, w tym wszystkie zyski i straty.

Suma przepływów na obu rachunkach: obrotów bieżących i finansowym pokazuje napływ lub odpływ dewiz, czyli nadwyżkę lub deficyt bilansu płatniczego, a tym samym zmianę ostatniej jego pozycji: oficjalnych aktywów rezerwowych, czyli rezerw walutowych kraju. W ten sposób obrazuje finansowy wymiar jego stosunków ze światem zewnętrznym. Nadwyżka na rachunku obrotów bieżących oznacza nadwyżkę oszczędności nad krajowymi inwestycjami. Do jej zrównoważenia konieczny jest deficyt na rachunku finansowym. W ten sposób opisywany jest odpływ kapitałów za granicę, czyli udostępnianie krajowych oszczędności reszcie świata. Odwrotna sytuacja, gdy na rachunku obrotów bieżących notowany jest deficyt, a na rachunku finansowym występuje nadwyżka wskazuje, że kraj pożycza pieniądze za granicą.UWAGA - do egzaminu ważna struktura bilansu, a nie konkretne dane

7