CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA MÓZGOWIA

Główne elementy układu nerwowego to: ośrodkowy układ nerwowy , w skład którego wchodzi mózg i rdzeń kręgowy, obwodowy układ nerwowy złożony z 12 par nerwów czaszkowych i 31 par nerwów rdzeniowych.

Ośrodkowa część układu chroniona jest kośćmi i błonami łącznotkankowymi zwanymi oponami.

Rdzeń kręgowy znajduje się w kanale utworzonym przez łuki rdzeniowe kręgów, a mózg w komorze chronionej kośćmi czaszki. Dodatkową ochroną tych organów są opony: zewnętrzna (twardówka), środkowa (pajęczynówka) i wewnętrzna (naczyniówka), silnie przylegająca do rdzenia i mózgu.

W przestrzeni między oponami naczyniową i pajęczą znajduje się płyn mózgowo -rdzeniowy, zabezpieczający przed urazami mechanicznymi i spełniający funkcję ochronną. Środkową częścią rdzenia biegnie kanał rdzeniowy, który w rdzeniu przedłużonym powiększa się i tworzy czwartą komorę mózgu łączącą się z trzema pozostałymi komorami. Ściany komór są dobrze unaczynione i produkują płyn mózgowo-rdzeniowy, a orzęsione komórki komór umożliwiają jego krążenie.

Ciała neuronów tworzą w oun tzw. substancję szarą, a pęczki aksonów i dendryty- substancję białą. W rdzeniu kręgowym substancja biała otacza szarą, mającą na przekroju poprzecznym kształt litery H. Rozmieszczenie bu typów substancji w mózgu jest odwrotne.

Rdzeń kręgowy jest ośrodkiem odruchów bezwarunkowych oraz przewodzi impulsy do mózgu i z mózgu. Wypustki komórek tworzące substancję białą tworzą szlaki (pęczki) przewodzące do mózgu (szlaki wstępujące) i od mózgu do efektorów (szlaki zstępujące).

Wszystkie nn rdzeniowe są mielinowe i unerwiają mięsnie oraz skórę. Z rdzenia wychodzi 31 par nn rdzeniowych zawierających włókna czuciowe i ruchowe, somatyczne i wegetatywne. Włókna czuciowe wnikają do rdzenia korzonkami grzbietowymi (tylnymi). Ich uszkodzenie powoduje zanik czucia, ale nie następuje paraliż mięśni. Włókna ruchowe odchodzą od rdzenia jako korzonki brzuszne (przednie), a ich przecięcie powoduje paraliż mięśni przy zachowaniu czucia.

Rdzeń przedłużony jest najbardziej ku tyłowi położoną częścią mózgu. Tędy biegną szlaki łączące rdzeń z mózgiem oraz szlaki łączące ze sobą wszystkie części mózgu. W rdzeniu przedłużonym znajdują się też skupiska neuronów stanowiące ośrodki wegetatywnych funkcji organizmu. Ośrodki te regulują i kontrolują odruchowe czynności mięśni klatki piersiowej (ośrodek oddechowy), przełyku a także kontrolują takie procesy, jak : tętno serca, kurczenie i rozszerzanie naczyń krwionośnych (ośrodek naczynioruchowy), odruchy obronne (kichanie, kaszel, mruganie, wymioty).

Móżdżek (tyłomózgowie) leży nad rdzeniem przedłużonym i składa się z dwóch półkul, które koordynują pracę mięśni szkieletowych. Tuż przed móżdżkiem, na brzusznej stronie mózgu znajduje się most Varola- gruby pęk włókien nerwowych umożliwiających przewodzenie impulsów z jednej półkuli móżdżku do drugiej, co zapewnia skoordynowanie ruchów lewej i prawej strony ciała.

Śródmózgowie leży z przodu móżdżku i mostu i jest stosunkowo małe. Jego ściany są grube, a wąski kanał centralny łączy czwartą komorę mózgu trzecią. W dolnej części śródmózgowia zlokalizowane są ośrodki niektórych odruchów wzrokowych i słuchowych, np. ośrodek regulujący zwężenie źrenicy pod wpływem silnego światła. Ta część mózgu kontroluje napięcie mięśniowe i postawę ciała.

Międzymózgowie jest jedną z mniejszych części mózgu. Z niej powstają: szyszynka, przysadka, nerwowa część oka i ucha. Grube, dobrze unaczynione ściany trzeciej komory tworzą wzgórze, a jej dno- podwzgórze. Wzgórzem biegną szlaki łączące kresomózgowie z tyłomózgowiem, ośrodkiem wzrokowym oraz innymi ośrodkami kresomózgowia.

Najmniejszą częścią międzymózgowia jest podwzgórze, którego zakres wykonywanych funkcji jest szeroki. Jest ono regulatorem procesów fizjologicznych. Tu znajdują się ośrodki sterujące procesami termoregulacji, gospodarki wodno-elektrolitowej, energetycznej, głodu i sytości a także modyfikujące czynność układu krążenia. Podwzgórze rejestruje zmiany temperatury krwi dopływającej do mózgu i stężenie niektórych substancji, np. glukozy, chlorku sodu. Ta struktura mózgu pełni nadrzędną kontrolę wydzielania wewnętrznego oraz jest częścią systemu ośrodków zwanych układem limbicznym, który odpowiada za emocje i popędy; tu znajdują się neurony kierujące strachem, popędem płciowym, głodem i pragnieniem.

Środkiem rdzenia przedłużonego, śródmózgowia i częściowo międzymózgowia (część pnia mózgu) przebiega sieć włókien zwana tworem siatkowatym, który odpowiada zastany emocjonalne organizmu i pobudza ośrodki kory mózgowej kresomózgowia. Wiadomo, że drażnienie tworu siatkowatego wzmaga aktywność, wywołuje bezsenność i wyzwala gniew. Szlaki nerwowe z rdzenia kręgowego kierują się zarówno do kresomózgowia jak i do tworu siatkowatego, jednak kresomózgowie tak długo nie reaguje dopóki nie zostanie pobudzone przez twór siatkowaty. Tu też najprawdopodobniej znajduje się ośrodek czuwania. Uszkodzenie tej struktury wywołuje sen, z którego chory nie daje się obudzić. Międzymózgowie warunkuje życie organizmu bez świadomości (tzw. życie wegetatywne), bez możliwości wykonywania ruchów dowolnych (zależnych od woli). Ono też zarządza nieświadomym, instynktownym zachowaniem się.

Międzymózgowie jako całość podlega wpływom i kontroli wyższego piętra mózgu- kresomózgowia, które modyfikuje wrodzone wzorce zachowania się i odpowiada za takie procesy jak: uczenie się, kojarzenie, zapamiętywanie. Pozbawienie człowieka kresomózgowia np. wskutek wypadku, przy zachowaniu pozostałych niższych pięter mózgu, umożliwia spełnianie wszystkich podstawowych funkcji wegetatywnych, tj.: oddychanie, połykanie, instynktowne zachowanie się, ale nie daje możliwości nauczenia się czegoś i wykonywanie ruchów zależnych od woli, organizm bowiem pozbawiony jest świadomości.

Kresomózgowie złożone z dwóch półkul połączonych spoidłem wielkim - zespołem szlaków nerwowych przebiegających z półkuli do półkuli. Powierzchnia półkul jest silnie pofałdowana i składa się z substancji szarej zawierającej ponad połowę wszystkich neuronów ciała. W każdej półkuli wyróżnia się cztery płaty: czołowy, ciemieniowy, skroniowy i potyliczny. Poszczególne płaty są od siebie oddzielone bruzdami, z których największa przebiega skośnie w dół od górnej krawędzi mózgu.

Substancja szara skupiona we wnętrzu substancji białej kresomózgowia tworzy tzw. jądra podkorowe, które należą do starych filogenetycznie i prymitywnych części oun. Zewnętrzna część substancji szarej to kora mózgowa. Kora jest najwyższym i najmłodszym filogenetycznie piętrem mózgu, to ona jest ośrodkiem regulującym i kierującym czynnościami całego organizmu.

Kora mózgowa jest najdelikatniejszą a równocześnie najbardziej skomplikowaną częścią mózgu. Dzięki włóknom projekcyjnym, łączącym korę ze wszystkimi częściami mózgu i z rdzeniem kręgowym, wiele podniet idących ze świata zewnętrznego i z wnętrza ustroju dociera do kory mózgowej. Tu odbywa się ich analiza, segregacja na poszczególne kategorie i dzięki włóknom kojarzeniowym łączenie tych podniet w odpowiednie grupy i zespoły.

Każdy narząd zmysłowy (wzrok, słuch, węch, ruch) posiada w korze stację odbiorczą, gdzie poszczególne wrażenia zostają wyodrębnione dzięki zdolnościom analitycznym kry mózgowej, a jednocześnie zespolone dzięki korowym procesom syntezy. Każdy impuls dochodzący do określonego obszaru kory wywołuje zmiany także w innych okolicach. Uszkodzenie jednego obszaru kory wywołuje zaburzenia określonej czynności ustroju, ale również zaburzenia w czynnościach innych obszarów korowych. Wskazuje to na fakt, że kora funkcjonuje jako całość kierująca pracą całego organizmu za pośrednictwem nerwów. Ustalono wprawdzie pewną lokalizację ośrodków czuciowych i ruchowych, jednak tylko proste czynności ruchowe i czuciowe mają dokładnie zlokalizowane ośrodki korowe.

U człowieka obszar ruchowy obejmujący wszystkie ośrodki ruchowe leży tylko w płacie czołowym ku przodowi od bruzdy środkowej, natomiast obszar czuciowy - obejmujący ośrodki czuciowe znajduje się w płacie ciemieniowym poza tą bruzdą. Ośrodek wzrokowy zlokalizowany jest w płacie potylicznym mózgu, a ośrodki zmysłowe wzdłuż bruzdy bocznej. Cechą wyłącznie ludzkiego mózgu są ośrodki mowy , słuchowy i ruchowy. Są one nieparzyste u osób praworęcznych- rozwinięte w lewej półkuli, a u osób leworęcznych - w prawej półkuli.

Poszczególne okolice kory są związane z określonymi funkcjami organizmu i nazywają się ośrodkami korowymi. Tu znajdują się ośrodki ruchowe, czuciowe, kojarzeniowe. W płatach potylicznych są ośrodki wzroku. Uszkodzenie tych płatów lub ich brak jest przyczyną ślepoty, a drażnienie, np. spowodowane uderzeniem w tył głowy, wywołuje wrażenie światła. Płaty skroniowe są ośrodkiem słuchu i rozumienia wrażeń słuchowych. Wokół bruzdy centralnej mózgu koncentrują się ośrodki czucia skórnego (bólu, ciepła, zimna, dotyku, ucisku) i ośrodki ruchu, kierujące ruchami mięśni szkieletowych poszczególnych części ciała . W płatach czołowych umiejscawiane są ośrodki wpływające na zmianę zachowania się . Głównymi ośrodkami kojarzenia są płaty czołowy i ciemieniowy.

Jest charakterystyczne, że wszystkie szlaki nerwowe z lewej części ciała krzyżują się w rdzeniu lub mózgu ze szlakami przewodzącymi impulsy z prawej części ciała, stąd lewa część mózgu obsługuje prawą stronę a prawa - lewą stronę.

Mózg, widok z boku: A - płat czołowy, B - płat skroniowy, C - bruzda Rolanda, D - płat ciemieniowy, E - płat potyliczny, F - móżdżek.

Budowa mózgu (przekrój podłużny): A - wzgórze, B - podwzgórze, C - przysadka mózgowa, D - most, E - rdzeń przedłużony, F - rdzeń kręgowy, G - komora czwarta mózgu, H - mózdżek, I - spoidło wielkie(ciało modzelowate), J - kora mózgowa.

1.Uwagi wstępne

Mózgowie wraz z rdzeniem kręgowym tworzy ośrodkowy układ nerwowy. Istota szara, zbudowana z ciał neuronów i dendrytów, tworzy płaszcz mózgu, a istota biała, zbudowana z włókien nerwowych tworzy drogi nerwowe. Ponadto, istota szara tworzy w mózgowiu jądra, które są specyficzne dla poszczególnych części mózgowia. Mózgowie zawiera przestrzenie płynowe wypełnione płynem mózgowo-rdzeniowym. W kresomózgowiu są to dwie komory boczne :I i II, w międzymózgowiu komora III, w śródmózgowiu wodociąg mózgu i w tyłomózgowiu komora IV. Mózgowie jest otoczone od zewnątrz trzema oponami: miękką, pajęczą i twardą. Pomiędzy oponą miękką a pajęczą znajduje się przestrzeń podpajęcza z płynem mózgowo-rdzeniowym.

2.Podział ontogenetyczny i kliniczny mózgowia

W czasie rozwoju ontogenetycznego wyróżnia się trzy pęcherzyki pierwotne mózgowia przodomózgowie, śródmózgowie i tyłomózgowie pierwotne. Dwa skrajne pęcherzyki ulegają rozdwojeniu. Z przodomózgowia powstaje kresomózgowie i międzymózgowie, a z tyłomózgowia pierwotnego różnicuje się tyłomózgowie wtórne (most i móżdżek) oraz rdzeniomózgowie (rdzeń przedłużony). W podziale klinicznym mózgowia wyróżnia się mózg i pień mózgu. W skład mózgu wchodzi kresomózgowie i międzymózgowie, a w skład pnia mózgu śródmózgowie, most, rdzeń przedłużony. Pień mózgu jest najstarszą filogenetycznie i ontogenetycznie częścią mózgowia. Filogenetycznie liczy sobie 1,5 mld lat, podczas gdy mózg tylko 0,5 mld lat. Pień wyróżnia się odrębnością anatomo-fizjologiczną, jako forma wyjściowa ma podobną budowę u wszystkich kręgowców, a zarazem podobna funkcję wegetatywną w tworze siatkowatym pnia utrzymuje się scalenie odruchów utrzymujących ustrój przy życiu. W rdzeniu przedłużonym znajduje się ośrodek krążeniowy, oddechowy i motoryczny przewodu pokarmowego. W moście znajduje się ośrodek skojarzonego patrzenia w bok. Zarówno w rdzeniu przedłużonym jak i w moście są odruchy ssania, połykania, wymiotów i wydzielania gruczołów przewodu pokarmowego. Wreszcie na całej długości pnia mózgu mieszczą się ośrodki kontrolujące sen i czuwanie oraz ośrodki torujące i hamujące czynność ruchową mięśni. W śródmózgowiu znajdują się ośrodki przekazywania odruchów wzrokowych i słuchowych. Wszystkie powyższe informacje potwierdzają tylko, że pień mózgu jest zasilaczem całego mózgowia. Pień mózgu jako twór starszy filogenetycznie jest bardziej odporny na czynniki uszkadzające, np. niedotlenienie. Odrębność pnia mózgu to również swoiste unaczynienie przez układ tętnic kręgowo-podstawnych, podczas gdy mózg jest unaczyniony przez tętnicę szyjną wewnętrzną.

3. Ośrodki korowe

W korze mózgu zlokalizowane są nadrzędne ośrodki ruchowe i czuciowe zwane ośrodkami korowymi. Ich ścisłą lokalizację określa się cyframi pól Brodmana. W płacie czołowym. W obrębie zakrętu przedśrodkowego, tylnej części zakrętów czołowych i w przedniej części płacika okołośrodkowego znajduje się kora ruchowa (4 pole Brodmana). W korze kojarzeniowej płata czołowego , w półkuli dominującej znajduje się ośrodek ruchowy mowy Broca (44, 45 pole Brodmana). Jego uszkodzenie powoduje niemożność artykulacji głosek mimo zrozumienia mowy. Kora czuciowa w sensie czucia powierzchownego i głębokiego znajduje się w płacie ciemieniowym, gdzie obejmuje zakręt zarodkowy, część tylną płacika okołośrodkowego oraz przednie części płacików ciemieniowych: górnego i dolnego (pola Brodmana 1, 2, 3). W części dolnej zakrętu zarodkowego znajduje się kora smakowa (43). W korze kojarzeniowej płata ciemieniowego znajduje się w półkuli dominującej ośrodek czuciowy mowy Wernickiego (39, 47). Jego uszkodzenie powoduje afazję czuciową mowy, czyli niezrozumienie swojej i cudzej mowy. W płacie skroniowym w obrębie zakrętow skroniowych poprzecznych znajduje się kora słuchowa (41, 42). Na powierzchni przyśrodkowej płata skroniowego na haku hipokampa znajduje się kora węchowa (44). Kora wzrokowa znajduje się w okolicach bruzdy ostrogowej płata potylicznego (17).

4. Jądra mózgowia

W poszczególnych częściach mózgowia występują specyficzne dla nich jądra. W kresomózgowiu są to:

* jądro ogoniaste

* jądro soczewkowate

* ciało migdałowate i przedmurze

! - jądro ogoniaste + jądro soczewkowate = ciało prążkowane

- jadro soczewkowate = gałka blada + skorupa

- jądro ogoniaste + skorupa = prążkowie

- ciało prążkowane- prążkowie = gałka blada

W obrębie międzymózgowia wyróżnia się jądra wzgórz mózgowia i podwzgórza. Wzgórze jest podzielone przez blaszkę rdzenną wewnętrzną na cztery grypy jąder. Jądra boczne wzgórza dzielą się na trzy segmenty: tylny- jądra ciał kolankowatych, górny i dolny. W segmencie dolnym najbardziej z tylu występuje jądro brzuszne, tylno-boczne, tylno-przyśrodkowe. Przez nie przechodzą wszystkie drogi czucia powierzchownego i głębokiego. Wzgórze jest bramą wejściową dla wszystkich dróg czuciowych z wyjątkiem węchowej. Jest to największy podkorowy analizator czucia. Jądra podwzgórza dzielą się na 3 grupy: przednie, środkowe i tylne. Pełnią one funkcję wyspecjalizowanych ośrodków regulacji autonomicznej. Podwzgórze przednie i jądro skrzyżowania jest ośrodkiem rytmów biologicznych i aktywności somatycznej w 24-godzinnym cyklu dnia i nocy. W podwzgórzu znajdują się ośrodki głodu, sytości, pragnienia, termoregulacji (zabezpieczając przed przegrzaniem), ośrodek termoregulacji (zabezpieczając przed oziębieniem).

W obrębie mózgowia znajdują się jądra nerwów czaszkowych:

- podwzgórze- III i IV,

- most V-VIII,

-rdzeń przedłużony VIII- XII