ZAGADNIENIE 3: PRZEDMIOT, PODZIAŁ, FUNKCJE I ELEMENTARNE POJĘCIA SOCJOLOGII (2h)

3.1. Przedmiot badań i status socjologii

3.1.1. Problem definicji i statusu socjologii

3.1.2. Rzeczywistość społeczna

3.1.3. Przedmiot badań socjologii

3.2. Socjologia a inne nauki społeczne

3.2.1. Specyfika nauk społecznych

3.3. Życie społeczne oraz jego podstawy

3.3.1. Pojęcie życia społecznego

3.3.2. Biologiczne podstawy życia społecznego ludzi

3.3.3. Geograficzne warunki życia społecznego ludzi

3.3.4. Demograficzne podstawy życia społecznego ludzi

3.3.5. Ekonomiczne podstawy życia społecznego ludzi

3.3.6. Kulturowe podstawy życia społecznego ludzi

3.4. Pojęcie więzi społecznej

3.4.1. Styczność przestrzenna

3.4.2. Łączność psychiczna

3.4.3. Styczność społeczna

3.4.4. Działania społeczne

3.4.5. Stosunki społeczne

3.4.6. Zależność społeczna

3.4.7. Instytucje społeczne

3.4.8. Kontrola społeczna

3.4.9. Organizacja społeczna

3.5. Zbiorowości społeczne

3.5.1. Pojęcie środowiska społecznego

3.5.2. Zbiorowość społeczna i jej odmiany

3.5.4. Grupa społeczna, jej podziały, odmiany i struktura

3.5.4.1. Podziały grup społecznych:

3.5.4.1.1. małe i duże,

3.5.4.1.2 pierwotne i wtórne,

3.5.4.1.3. formalne i nieformalne,

3.5.4.1.4. ekskluzywne, ograniczone, inkluzywne

3.5.4.2. Odmiany grup społecznych:

3.5.4.2. celowe,

3.5.4.2. terytorialne,

3.5.4.2. klasowe

3.5.4.3. Struktura grup społecznych

3.5.5. Krąg społeczny, jego odmiany i struktura

3.5.5.1. Odmiany kręgów społecznych

3.5.5.2. Struktura kręgów społecznych

3.5.6. Zbiorowości oparte na podobieństwie zachowań

3.5.7. Mikrostruktury i makrostruktury społeczne

3.6. Procesy społeczne

3.6.1. Odmiany procesów społecznych

3.7. Podstawowa literatura

3.7.1. Kłoskowska A., Empiria i teoria w socjologii polskiej, „Przegląd Socjologiczny”, 1979, t. XXXI, nr. 1.

3.7.2. Ossowski S., Osobliwości nauk społecznych [w] Ossowski, O nauce, PWN, Warszawa 1967.

3.7.3. Podgórecki A. Pięć funkcji socjologii, „Studia Socjologiczne”, 1966, nr.3.

3.7.4. Szczepański J., Socjologia. Rozwój problematyki i metod, PWN, Warszawa 1976,

3.7.5. Szczepański J. Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1963.

3.7.6. Sztompka P., Socjologia, Znak 2003,

3.7.7. Szmatka J., Jednostka i społeczeństwo, PWN, Warszawa 1980.

3.1. Przedmiot badań i status socjologii

3.1.1. Problem definicji i statusu socjologii

W momencie tworzenia się socjologii jako autonomicznej dyscypliny w teorii nauki panowało przekonanie, że posiadanie przez każdą dziedzinę wiedzy definicji swojego przedmiot oraz metod badawczych stanowi podstawowy warunek samodzielnego funkcjonowania danej dyscypliny. Stąd tak częste w XIX stuleciu próby poszukiwania df. przedmiotu socjologii. Np. Comte twierdził, że s. jest nauką o strukturze i funkcjonowaniu społeczeństwa, Durkheim utrzymywał, że jej przedmiotem są fakty społeczne, a Gumplowicz, że jest ona nauką o grupach społecznych.

Jeśli z drugiej strony popatrzymy na to zagadnienie, to zaproponowanie definicji zakreślającej przedmiot i metodę badań dla dyscypliny, która stale się rozwija (a taką jest socjologia), nie jest do końca możliwe, bowiem nie wiemy, co może stać się, w niedalekiej przyszłości, przedmiotem badań socjologicznych, a w związku z tym nie potrafimy również jasno określić jej metod. Znacznie ważniejsze będą tu wyniki jakie osiąga się w badaniach uznawanych za socjologiczne, jak również możliwość ich uzasadnienia.

Próbując ustalić czym zajmuje się s. można zastosować kryteria instytucjonalne, pozwalające nazwać s.: (a) to, czym zajmują się zawodowo socjologowie; (b) co powszechnie uznawane jest za literaturę socjologiczną; (c) co wykłada się na uniwersytetach jako socjologię.

Celem przedstawienia zasięgu zainteresowań socjologii można również wskazać zakres zagadnień, którymi się ona zajmuje i wskazać na dziedziny rzeczywistości, do których te zagadnienia się odnoszą, czyli ustalić przedmiot badań s., czym zajmiemy się w następnych dwóch paragrafach.

3.1.2. Rzeczywistość społeczna

Rzeczywistością społeczną, najogólniej rzecz biorąc, nazywa się wszelkie zbiorowości ludzkie (zamiennie można tu używać terminu „zbiorowości społeczne” - niebawem wyjaśnimy techniczne znaczenie tego terminu) i przejawy aktywności tych zbiorowości. Taką szeroką dziedziną badań zajmują się poszczególne nauki społeczne, z których każda dąży do poznania poszczególnych jej fragmentów, zgodnie ze swą specyfiką. I tak np. historia bada dziejowe aspekty rzeczywistości społecznej, ekonomia aspekty gospodarcze.

Tym, co odróżnia socjologię od innych nauk społecznych jest koncentracja problematyki na zagadnieniach wzajemnego oddziaływania na siebie i funkcjonowania zbiorowości ludzkich. Z socjologicznego punktu widzenia (graf 3.1.) rzeczywistość społeczną tworzą trzy podstawowe aspekty: (a) zbiorowości i zbiory społeczne; (b) instytucje i instytucjonalizacje społeczne; (c) procesy i zjawiska społeczne.

Ad (a) Podstawowym pojęciem będzie tu „zbiór społeczny”, który określić można jako powstały w wyniku wzajemnych międzyludzkich oddziaływań zbiór ludzi. Nieco inaczej to wyrażając to powiedzieć można, że są to zbiory ludzi powstałe „samoistnie” w praktyce życia społecznego, w odróżnieniu od zbiorów, które możemy tworzyć, ze względu na życie społeczne „sztucznie”, np. zbiór ludzi wysokich będzie takim sztucznym zbiorem, zaś np. zbiór studentów, zbiorem powstałym samoistnie, ponieważ wykształcenie jest cechą ukształtowaną w życiu społecznym.

Zbiorowość społeczna to co najmniej dwa zbiory społeczne, między którymi występują jakieś wzajemne oddziaływania, wynikające z przynależności do danego zbioru. Dwa najbardziej typowe przykłady zbiorów społecznych to: zbiorowiska społeczne i kategorie społeczne. Zbiorowisko społeczne jest to zbiór ludzi przebywających w określonych ramach terytorialnych, takich, że możliwa jest bezpośrednia styczność tych osób ze sobą. Kategoria społeczna jest to zbiór ludzi wydzielony ze względu na określone cechy fizyczne lub inne, które wydają się ludziom na tyle ważne, że łączy się z nimi określone obowiązki (funkcje społeczne) i uprawnienia (pozycje społeczne). Z przynależnością do każdej kategorii społecznej wiązane są określone funkcje i pozycje społeczne. Najczęściej stosowane kategorie społeczne to: płeć, wiek, pokrewieństwo, stan cywilny, wykształcenie, zawód.

Ad (b) Instytucje społeczne Z terminem „instytucja społeczna” socjologowie wiążą rozmaite znaczenia (graf 3.1.2.). Najogólniej rzecz biorąc rozumie się go jako (a) „rozmaite twory prawne i organizacyjne” i tu wymienia się jako najważniejsze: (a₁) zorganizowane twory społeczne, powołane do pełnienia powszechnie użytecznych funkcji, np. fundacje, stowarzyszenia, agendy państwowe, samorządowe, spółdzielcze, itp. (a₂) względnie stabilne, prawnie określone formy współżycia społecznego np. małżeństwo, rodzina, wspólnota religijna, itp., (b) jako „rozmaite twory kulturowo-antropologiczne” i tu wymienia się jako najważniejsze: (b₁) normy społeczne regulujące (w niepisany sposób) zachowanie się i współżycie ludzi, których naruszenie spotyka się ze społeczną dezaprobatą, (b₂) poszczególne osoby fizyczne stające się ucieleśnieniem określonych urzędów, godności czy funkcji społecznych - nie występują one już jako konkretne osoby np. pan Kowalski czy pani Nowak, ale są łączone z zajmowanym stanowiskiem, np. pan Rektor, pani Prezes, pan Dyrektor, itp., (b₃) niektóre role społeczne np. mąż i ojciec jako „głowa rodziny”, kapitan na statku jako „pierwszy po Bogu”.

Mianem instytucjonalizacji określa się proces utrwalania: (a) jakiegoś sposobu postępowania, (b) faktów społecznych stających się z biegiem czasu instytucją społeczną.

Ad (c) Procesy i zjawiska społeczne Mianem tych pierwszych określa się następujące po sobie i wzajemnie się warunkujące przeobrażenia w rozmaitych sferach i tworach społecznych. Zjawiska społeczne to uzewnętrznione i masowe przejawy oddziaływania na siebie ludzi, np. ruchliwość społeczna, moda, wierzenia, opinie, postawy czy zachowania się ludzi.

3.1.3. Przedmiot badań socjologii

Najogólniej rzecz biorąc (graf 3.2) przedmiotem badań socjologicznych są: (a) zjawiska tworzenia się różnych form zbiorowego życia ludzi; (b) struktury rozmaitych form ludzkich zbiorowości; (c) zjawiska i procesy zachodzące w tych zbiorowościach, będące konsekwencją wzajemnego oddziaływania na siebie ludzi, a w szczególności: (c₁) siły integrujące i dezintegrujące te zbiorowości, (c₂) zmiany zachodzące w tych zbiorowościach. (Na grafie widzimy również jakiego rodzaju teorie s. badają te zagadnienia.)

3.2. Socjologia a inne nauki społeczne

Przedstawione przed chwilą spektrum zainteresowań socjologii pozwala przypuszczać, że koniecznym dla socjologii jest utrzymywanie kontaktów z innymi naukami społecznymi, przede wszystkim z psychologią, ekonomią, etnologią, i historią. To właśnie z tych powodów twórcy socjologii (np. Comte i Spencer) tak szeroko zakreślali granice badań tej dyscypliny.

3.2.1. Specyfika nauk społecznych

Najważniejsze, za Stanisławem Ossowskim, różnice między naukami społecznymi a przyrodniczymi sprowadzają się do 5:

1) W dziedzinie nauk społecznych uzyskane wyniki badań mogą spowodować daleko idące zmiany, nie mające sobie równych na gruncie nauk przyrodniczych. Sam fakt opublikowania teorii dotyczących problematyki społecznej może spowodować zmiany w tych zbiorowościach ludzkich do których się odnoszą.

2) Proces badawczy w naukach społecznych może w sposób znaczący wpłynąć na przedmiot badań. Przykładowo, pod wpływem badań nad daną zbiorowością, zbiorowość ta zauważyć może problemy (natury społecznej), których wcześniej nie dostrzegała i w związku z tym zacząć myśleć, czy postępować inaczej niż postępowała wcześniej, a w związku z tym nie ma możliwości powtórzenia badania na danej zbiorowości.

3) Wyniki badań socjologa mają jedynie ważność hic et nunc, bowiem wszystkie są kulturowo uwarunkowane - gdzie i kiedy zostały przeprowadzone ma znaczenie fundamentalne. Przykładowo, gdy Euklides przeprowadzał swoje badania nad zjawiskiem wyporności, wyniki jakie otrzymał niczym nie różnią się od wyników osiąganych współcześnie. W przeciwieństwie do tego właściwości jakiejś zbiorowości np. grupy ludzi zmagających się z bezrobociem, nie będą wcale w każdym miejscu i czasie identyczne.

4) Takie same odpowiedzi na postawione respondentom pytania nie muszą wcale oznaczać jednomyślności wśród respondentów w badanej kwestii. Równe słupki rtęci w jednakowych termometrach są wskaźnikami jednakowych temperatur. Ale … jednakobrzmiące odpowiedzi na to samo pytanie kwestionariusza nie muszą być miarodajnymi wskaźnikami jednakich postaw: ta sama odpowiedź na pytanie zamknięte może mieć różne znaczenia nawet na gruncie tej samej kultury, a podkreślenie jej w kwestionariuszu może być spowodowane przez różne motywy.

5) Zrozumienie badanych zjawisk społecznych nie jest możliwe bez wczuwania się w konkretne sytuacje społeczne, które owe zjawiska wywołały.

3.3. Życie społeczne oraz jego podstawy

Zbiorowości ludzkie nie funkcjonują w próżni. Na ich powstanie i funkcjonowanie wywierają wpływ rozmaite czynniki, z których najważniejsze są trzy: przyrodnicze, ekonomiczne i kulturalne.

3.3.1. Pojęcie życia społecznego

Pod pojęciem „życia społecznego” rozumie się ogół zjawisk będący konsekwencją świadomego lub nieświadomego, wzajemnego wpływania na procesy życiowe, jednostek i zbiorowości znajdujących się na pewnej określonej przestrzeni. Pojęcie to i pojęcie „rzeczywistości społecznej” (wszelkie zbiorowości ludzkie i przejawy aktywności tych zbiorowości) krzyżują się zakresowo (diagram 3.3.). Pojęcie życia społecznego zakresem swoim obejmuje nie tylko człowieka, mówi się o społecznym życiu zwierząt oraz roślin, bowiem tak rośliny jak i zwierzęta potrafią (rośliny nieświadomie) wpływać na swoje procesy życiowe. Gdybyśmy zatem pojęcie „życia społecznego” zawęzili, do pojęcia „życia społecznego ludzi”, między pojęciami „życia społecznego ludzi” a „rzeczywistości społecznej” zachodzi stosunek podrzędności zakresowej, bowiem każdy przejaw społecznego życia ludzi (zachodzący na pewnej określonej przestrzeni) jest elementem rzeczywistości społecznej.

3.3.2. Biologiczne podstawy życia społecznego ludzi

Podstawy te tworzą rozmaite cechy fizyczne i psychiczne organizmu ludzkiego, z których najważniejsze to dziedziczenie cech, oraz sfery popędów, skłonności i potrzeb ukształtowanych biologicznie. Na przełomie dwu minionych stuleci rozpowszechnione było w antropologii i socjologii przekonanie, że różnice w fizycznej budowie ciała, kolorze skóry oraz rasie pociągają za sobą stale występujące różnice w cechach psychicznych, inteligencji i zdolnościach. Te cechy zaś, co jest prawdą, w znacznym stopniu decydują o kształcie życia społecznego, a zatem rasowo ukształtowane cechy biologiczne są zasadniczym czynnikiem kształtującym życie społeczne. Dziś nikt, poza rozmaitej maści nacjonalistami, takich teorii nie utrzymuje.

3.3.3. Geograficzne warunki życia społecznego ludzi

Aby żyć człowiek zaspokajać musi swoje potrzeby biologiczne - głównie chodzi tu o zdobywanie pożywienia, rozmnażanie i ochronę przez negatywnymi skutkami warunków meteorologicznych - na co nie bez wpływu pozostają warunki geograficzne panujące na danym terytorium. Łatwo zauważyć, że im mniej przyjazne, tym mniejsze ludzkie skupiska powstają na danym terytorium.

3.3.4. Demograficzne podstawy życia społecznego ludzi

Nie bez wpływu na życie społeczne pozostają również procesy zachodzące wśród ogółu ludzkości takie jak: płodność i przyrost naturalny, gęstość zaludnienia, proporcje między ludźmi czynnymi zawodowo a ludźmi zawodowo nieczynnymi, wykształconymi a niewykształconymi, itp.

3.3.5. Ekonomiczne podstawy życia społecznego ludzi

Kolejną, równie ważną sferą, w sposób znaczący wpływającą na życie społeczne, jest produkcja dóbr materialnych, bez których zbiorowości ludzkie nie mogłyby się utrzymać, jak również wszelkie związane z tym procesy, zwane ekonomicznymi. Dobra materialne uzyskiwane są w tzw. procesie produkcji, który zależny jest od poziomu rozwoju sił wytwórczych, czyli narzędzi produkcji i siły roboczej. W trakcie pracy ludzie wzajemnie na siebie oddziaływają. Oddziaływania takie nazywa się stosunkami produkcji. Zaś stosunki produkcji opierają się na określonej podstawie, jaką stanowią stosunek ludzi do narzędzi produkcji, czyli, innymi słowy mówiąc, forma własności stosunków produkcji. Łatwo, z dzisiejszej perspektywy zauważyć, że zachodzące, co najmniej w ramach jednego państwa zmiany form własności stosunków produkcji, odbywały się, najczęściej, na drodze rewolucji społecznych.

3.3.6. Kulturowe podstawy życia społecznego ludzi

Istnieje kilkaset definicji kultury, wszystkie one odnoszą się do jednego z trzech podstawowych sposobów rozumienia tego słowa (graf 3.4.) Bazując na trzecim rozumieniu tego terminu - jako rzeczywistości znaczącej - zauważyć należy, że znaczenia powstają zawsze w konkretnych ludzkich zbiorowościach, czyli, inaczej to wyrażając, w konkretnym tu i teraz. Z tak rozumianym terminem wiążą się trzy inne znaczenia: kultury indywidualnej (osobistej), czyli: (1) pielęgnowania obyczajów ludzkich i sposobów postępowania; (2) ogół osobistych wzorów postępowania, tzw. oryginalność, które na ogół odchylają się od powszechnie przyjętych wzorców. Margines odchyleń uzależniony jest od roli społecznej i pozycji, jaką dana jednostka zajmuje. Kultura zbiorowości - nie stanowi wypadkowej kultur osobistych członków danej zbiorowości - tworzona jest przez ogół wartości, który dla wszystkich członków zbiorowości nabrał ważności. Dziedzictwo kulturalne jest to ta część kultury zbiorowości, która przekazana zostaje (lub zostaje przejęta) przez następne pokolenia. Warto w tym miejscu zauważyć, że dziedzictwo kulturalne staje się źródłem integracji grup, wokół tego dziedzictwa skupionych, dlatego tak często jest przez agresorów niszczone lub lekceważone.

Zauważając, że kultura powstaje i funkcjonuje w konkretnych zbiorowościach, zauważyć również należy, że zarówno w każdej kulturze, jak i w każdej jej dziedzinie wyróżnić się dadzą części tworzące całość, którą nazywamy kulturą. Jej podstawowy składnik tworzą tzw. elementy (cechy) kultury, na który składają się konkretne przedmioty lub idee odgrywające doniosłą rolę w jednej lub wielu dziedzinach życia zbiorowego. Przykładowo takim elementem kultury europejskiej było koło, które spowodowało taki a nie inny rozwój środków transportu i komunikacji, czy idea nauki, jako źródła samooświecenia, dzięki której nasza cywilizacja, przez długi czas nie przekształciła się w cywilizację techniczno-naukową. Dla wielu pierwotnych kultur takimi elementami były łuk, czy ogień, które zmieniły sposób życia tych społeczności.

Kompleks kulturowy jest to funkcjonalnie połączony z elementem szerszy układ przedmiotów, wyobrażeń, idei, który wpływa na rozwój (bądź stagnację) danego społeczeństwa. W związku z tym można mówić np. o kompleksie uprawy zboża, kompleksie uprawy nauki. Istnieją kultury jednokompleksowe i wielokompleksowe. Np. Indianie północnoamerykańscy tworzyli taką jednokompleksową kulturę skupioną wokół bizonów, niektóre plemiona Eskimosów tworzyły taką jednokompleksową kulturę wokół fok. Współcześnie przyjmuje się że o rozwoju danej cywilizacji decyduje jej wielokompleksowość. W chwili gdy w danej cywilizacji występują wykluczające się wzajemnie kompleksy wywołuje to zjawiska konfliktów, zmian czy zderzeń kulturowych. Wewnętrznie spójne kultury wielokompleksowe nazywa się systemami kulturowymi. Zaś większe całości wielokompleksowe nazywane są konfiguracjami kulturowymi.

3.4. Pojęcie więzi społecznej

Każda zbiorowość społeczna posiadać musi coś, co spaja ją wewnętrznie i powoduje, że zbiorowość ta istnieje, jako określona całość, przez jakiś okres czasu. Taką całość stosunków i zależności zachodzących pomiędzy członkami dowolnej zbiorowości nazywa się więzią społeczną. Najbardziej elementarne składniki więzi społecznej to:

3.4.1. Styczność przestrzenna, zachodząca mniej więcej w tym samym czasie, poszczególnych ludzi, prowadząca do wzajemnego spostrzeżenia posiadanych przez siebie cech jest podstawowym warunkiem wykształcenia się więzi społecznej.

3.4.2. Łączność psychiczna będąca wynikiem wzajemnego zainteresowania i porozumienia jednostek możliwa jest głównie dzięki styczności przestrzennej - osobnik A zauważa, że osobnik B posiada wartość (przedmiot, cechę), która A interesuje, zaś B uświadamia sobie zainteresowanie, które wzbudził u A.

3.4.3. Styczność społeczna powstaje drogą przekształcenia się łączności psychicznej, gdy wynik oddziaływań naszych jednostek A i B owocuje jakąś wymianą wartości. Istnieje wiele odmian styczności społ.: przelotne i trwałe, prywatne (gdy styczność wynika z potrzeb jednostki) i publiczne (gdy styczność wynika z potrzeb zinstytucjonalizowanych np. między pasażerem autobusu a osobą sprawdzającą ważność biletu), osobiste (gdy wartością jest jakaś cecha drugie osoby) i rzeczowe (gdy wartością jest posiadany przez niego przedmiot).

3.4.4. Działania społeczne są to takie układy czynności, środków i metod przy pomocy których jakaś jednostka lub zbiorowość zamierza modyfikować zachowania, postawy i opinie innych jednostek lub zbiorowości. (Istnieją teorie (średniego zasięgu) działań społecznych, jedną z najszerszych zaproponował Znaniecki.)

4.3.5. Stosunki społeczne są podstawowym elementem więzi społecznej utrzymującej trwanie i wewnętrzną spójność określonej zbiorowości. Ze stosunkiem społecznym mamy do czynienia wtedy, gdy miedzy dwoma partnerami dochodzi do unormowanych, wzajemnych oddziaływań, które wykonywane są z obowiązku (rozumianego obiektywnie), na gruncie jakiejś płaszczyzny - wspólnie akceptowanej wartości np. przedmiotu, interesu czy postawy.

4.3.6. Inaczej to wyrażając, stosunki społeczne określają wzajemne obowiązki członków zbiorowości wobec siebie - między partnerami danego stosunku zachodzi określona (unormowana) zależność (zależność społeczna), która przybierać może jedną z dwóch postaci: strukturalno-funkcjonalną lub intencjonalną. O tej pierwszej mówimy wtedy, gdy dwóch partnerów działa w ramach jednej struktury, do której wspólnie przynależą. O zależności intencjonalnej mówimy wtedy, gdy partner A zależny jest od B, ze względu na jakąś wartość, którą posiada B, a która ważna jest dla A. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że istnienie zależności społecznej jest warunkiem stosunku społecznego. Na ten ostatni składa się więcej niż jedna zależność.

3.4.7. Z racji na to, że stosunki społeczne są podstawowym elementem więzi społecznej utrzymującej trwanie i wewnętrzną spójność określonej zbiorowości, społeczności te wytwarzają system kontroli społecznej postępowania swoich własnych członków, którego podstawowym elementem są instytucje społeczne.

3.4.8. Instytucje społeczne, jak wcześniej zauważono są elementem składowym szerszej struktury - systemu kontroli społecznej, na który składają się m. in. szereg powszechnie akceptowanych nakazów, zakazów, perswazji, nagród i kar, włącznie z przymusem fizycznym. Wszystkie one - (i wiele innych tu nie wymienionych) służą jednemu celowi - obronie powszechnie akceptowanego systemu wartości - choć trudno je wymienić, sprowadzić można do trzech kategorii: zwyczajów, obyczajów i systemów sankcji. Zwyczaje są to ustalone sposoby zachowania zarówno poszczególnych osób (np. zwyczaj porannego picia kawy, popołudniowej drzemki) jak i zbiorowości (np. zwyczaj niestarannego ubierania się - dotyczy to mężczyzn - studentów i, dla odmiany, przychodzenia na egzamin w ciemnym garniturze), których naruszenie nie spotyka się, na ogół, z potępieniem, choć zachowanie zgodne ze zwyczajami przyjętymi w ramach danej zbiorowości, spotyka się z uznaniem. Obyczaje są to ustalone sposoby postępowania, zakładające pewien przymus, z którym wiązane są oceny moralne (np. do obyczaju należy ustępowanie miejsca w autobusie osobie starszej). Nie przestrzeganie obyczajów prowadzi zatem do negatywnych ocen - zbiorowość może wywierać na swego członka przymus aby respektował określone wartości. Sankcje są to reakcje zbiorowości na zachowania się jednostki w sytuacjach społecznie ważnych. Najbardziej elementarny podział sankcji przestawia się następująco:

3.4.9. Organizacja społeczna najogólniej rzecz biorąc jest to każdy taki układ elementów składowych danej zbiorowości, który zmierza do zapewnienia porządku społecznego. Mówi się o organizacji formalnej, czyli o systemie przepisów i urządzeń ustalonym na drodze prawnej i nieformalnej, czyli o systemie przepisów i urządzeń, który wytwarza się spontanicznie w procesach międzyludzkiego oddziaływania.

3.5. Zbiorowości społeczne

Wprowadzając, na początku wykładu, pojęcie rzeczywistości społecznej, pod którym rozumiemy wszelkie zbiorowości społeczne i przejawy aktywności tych zbiorowości, powiedzieliśmy, że z socjologicznego punktu widzenia rzeczywistość społeczną tworzą trzy podstawowe aspekty: (a) zbiorowości i zbiory społeczne; (b) instytucje i instytucjonalizacje społeczne; (c) procesy i zjawiska społeczne.

Obecnie zagadnieniu zbiorowości społecznych poświęcimy więcej uwagi. Poprzednio określaliśmy zbiorowości społeczne (rozumiane jako wszelkie skupienia ludzi) przez pojęcie zbioru społecznego. Zaproponowaliśmy następujące definicje:

Zbiór społeczny to powstały w wyniku wzajemnych międzyludzkich oddziaływań zbiór ludzi. Jest to zbiór ludzi powstały „samoistnie” w praktyce życia społecznego, w odróżnieniu od zbioru, który możemy tworzyć, ze względu na życie społeczne „sztucznie”.

Zbiorowość społeczna (rozumiana jako wszelkie skupienia ludzi) to co najmniej dwa zbiory społeczne między którymi występują jakieś wzajemne oddziaływania, wynikające z przynależności do danego zbioru, oddziaływania te (możemy już użyć tego terminu, bo znamy jego znaczenie) nazywamy więzią społeczną. obecnie definicję tą przeformułować można następująco: Zbiorowość społeczna to co najmniej dwa zbiory społeczne połączone więzią społeczną.

Powiedzieliśmy również, że najbardziej elementarne zbiory społeczne tworzą: zbiorowiska społeczne czyli zbiory ludzi przebywających w określonych ramach terytorialnych, oraz kategorie społeczne czyli zbiory ludzi wydzielone ze względu na określone cechy fizyczne lub inne, które wydają się ludziom na tyle ważne, że łączy się z nimi określone obowiązki (funkcje społeczne) i uprawnienia (pozycje społeczne). Najczęściej stosowane kategorie społeczne to: płeć, wiek, pokrewieństwo, stan cywilny, wykształcenie, zawód.

3.5.1. Pojęcie środowiska społecznego

Pojęcia tego używa się w socjologii w dwóch znaczeniach. W znaczeniu szerszym są to wszelkie zbiorowości społeczne, z którymi w trakcie swego życia styka się jednostka, i które wywierają wpływ na jej zachowanie. W znaczeniu węższym są to zbiorowości (kręgi i grupy) należące do tej samej kategorii zawodowej, wytwarzające pewne cechy wspólne i pozostające w pewnych formach styczności.

3.5.2. Zbiorowość społeczna i jej odmiany

Wyróżnia się trzy odmiany zbiorowości społecznych to: grupy społeczne, kręgi społeczne, zbiorowości oparte na podobieństwie zachowań.

3.5.3. Grupa społeczna a krąg społeczny

Pojęcie grupy społecznej (graf 3.7) wyjaśnić można tak: (1) jest to zbiór co najmniej trzech osób, (2) powiązanych systemem stosunków regulowanych przez instytucje, (3) podzielających pewne wspólne wartości, (4) oraz oddzielony od innych zbiorowości jakąś zasadą odrębności.

ad 1. Grupę tworzą co najmniej trzy osoby - stwarza to szerszy układ odniesienia dla wzajemnych relacji, niż układ dwuosobowy, w którym nie jest możliwe wytworzenie relacji ja a reszta zbiorowości, rozumianej jako mnogość osób.

ad 2. Cechą charakterystyczną grupy społecznej jest posiadanie wewnętrznej organizacji - grupy nie muszą być sformalizowane, czyli nie muszą posiadać instytucji formalnych, mogą działać na podstawie organizacji nieformalnej.

ad 3. Podzielanie wspólnych wartości (inaczej: ośrodków skupienia - np. symbole, hasła, idee, przedmioty materialne, miejsce(a) spotkań) rozwija w grupie specyficzne poczucie wspólności wyrażane słowem „my” - jest wyrazem więzi; podstawą wspólnych działań i solidarności grupy.

ad 4. Zasada odrębności grupy (czyli podzielane przez nią wartości) odróżnia ją (przynajmniej w oczach jej członków) od innych zbiorowości, pozwala, w stosunku do ludzi do tej grupy nie należących, używać określenia „oni”.

Każda grupa społeczna w mniejszym lub większym stopniu określa: (a) wzór moralny swojego członka - czyli zespół cech pożądanych lub niepożądanych; (b) wzór fizyczny - czyli jego wygląd zewnętrzny, od bardzo rygorystycznych np. wojsko czy zakon, do bardziej liberalnych, ograniczających się do zakazów jak członek nie powinien się ubierać lub, że powinien wyglądać schludnie; (c) funkcje członka - czyli zakres czynności jakie członek względem grupy winien wykonywać, oraz (d) zadania grupy jako całości. Wspomniane punkty pociągają za sobą kontrolę ich realizacji, co z kolei pociąga za sobą konieczność ich (formalnego lub nie) uregulowania.

Krąg społeczny jest to taki zespół osób, który spotyka się systematycznie i utrzymuje stałe osobiste styczności, ale nie posiada wyraźnej zasady odrębności (wspólnie podzielanych wartości) ani wykrystalizowanej organizacji wewnętrznej. Najistotniejszą różnicą między kręgiem i grupą jest brak trwałych obowiązków wobec siebie poszczególnych członków kręgu.

3.5.4. Grupa społeczna, jej podziały, odmiany i struktura

3.5.4.1. Podziały grup społecznych

Istnieje sporo podziałów grup, te najbardziej rozpowszechnione przedstawiają (graf 3.8) się następująco:

3.5.4.1.1. Podział na grupy małe i duże. Grupy małe liczą najwyżej kilkunastu członków. Najczęściej - np. grupa bliskich kolegów - połączone są więzią stosunków przyjacielskich, choć nie zawsze - np. grupa komandosów wykonujących jakieś zadanie. Zawsze dominują styczności osobiste i dlatego wzajemne oddziaływania, nawet te zinstytucjonalizowane, nigdy nie są odpersonalizowane. Nie istnieje df. grupy wielkiej, przyjmuje się , że jest nią taka grupa, której członkowie nie mogą znać się osobiście, bo jest zbyt liczna. Pociąga to za sobą fakt, że wszystkie istotne oddziaływania, dokonujące się w skali grupy, są odpersonalizowane.

3.5.4.1.2. Podział na grupy pierwotne i wtórne. Pierwotne to takie grupy małe, w których oprócz styczności osobistych występują silne więzi emocjonalne, wytwarzające silne poczucie identyfikacji z grupą. To w tych grupach kształtują się osobowościowe cechy człowieka. grupy te najczęściej nie posiadają więzi formalnej, a nawet jeśli taka więź występuje, to ma znaczenie drugorzędne. Najbardziej znanym przykładem grupy pierwotnej jest rodzina: dzieci+rodzice+dziadkowie - gdy tu zaczyna się zwracać uwagę na formalną więź, znaczy, że rodzina uległą rozkładowi. Grupy wtórne to takie grupy, które są formalnie zorganizowane dla realizacji określonego celu, ich działanie regulowane jest odrębnymi przepisami.

3.5.4.1.3. Podział na grupy formalne i nieformalne. Grupy nieformalne to takie, w których więź wewnętrzna zasadza się tylko na organizacji instytucji (na wspólnym stosunku do wartości) i kontroli nieformalnej. Grupy formalne to takie, które rozwinęły już instytucje formalne, formalny system kontroli i organizacji.

3.5.4.1.4. Podział na grupy ekskluzywne, ograniczone i inkluzywne. Grupy ekskluzywne to grupy stosujące bardzo wyraźne kryteria przyjęć dla nowych członków, ograniczone, to takie w których kryteria przyjęć są mniej surowe, zaś inkluzywne są otwarte dla wszystkich.

3.5.4.2. Odmiany grup społecznych

Jako podstawowe (graf 3.8.) wyróżnić można: g. celowe - tworzone dla realizacji określonych, uprzednio założonych celów, nazywane niekiedy zrzeszeniami; g. terytorialne (zbiorowiska społeczne) oparte na przynależności do danego terenu; g. klasowe - tworzone na podstawie podziału stratyfikacyjnego.

3.5.4.2.1. Grupy celowe - tworzone są dla realizacji określonych, uprzednio założonych, albo intencją organizatorów albo wyrażonych w sformalizowanym statucie, celów. Mogą również istnieć nieformalne grupy celowe. U podstaw jednych i drugich leży interes (wartość), którego osiągnięcie grupa uważa za pożądane. Rodzaj realizowanego interesu pozwala klasyfikować g. celowe. (Np. grupy realizujące cele polityczne, ekonomiczne, sportowe, naukowe, dobroczynne, towarzyskie, służące jakimś celom lokalnym.)

G.c. niekiedy nazywa się zrzeszeniami, trzeba jednak pamiętać, że termin „zrzeszenie” funkcjonuje w socjologii w dwóch znaczeniach: a) synonimicznym z grupą celową - wszelkie grupy celowe to zrzeszenia; b) zrzeszenia jako grupy celowe powstałe dobrowolnie, tzw. zrzeszenia celowe.

Zrzeszenia celowe skupiają ludzi dążących do realizacji celów (interesów) podobnych, które mogą stać się celami wspólnymi (wspólne są cele ludzi połączonych bliskimi stosunkami osobistymi), ale nie muszą. Podstawą więzi między członkami grupy jest zatem podobieństwo celów. Często nic więcej członków danej g.c. nie łączy. Podstawowe cechy zrzeszeń celowych przedstawiają się następująco:

1) Istnieje w ich ramach system regulacji pozwalający na pośrednią współpracę między członkami, którzy ani nie spotykają się osobiście, ani nie są zainteresowani cechami osobistymi innych członków, a są zainteresowani tylko innymi członkami o tyle, o ile realizują wraz z nimi podobne cele.

2) W zrzeszeniach przeważają stosunki mające charakter umowy między członkami.

3) Sposób załatwiania podstawowych spraw dotyczących zrzeszenia jest formalnie uregulowany.

Do tego dodać należy jeszcze cechy, które wspólne są wszelkim grupom celowym:

1) Doniosła rola przywódców, uświadamiających członkom ich interesy, wskazujących sposoby realizowania zamierzeń, budujących formalne struktury grupy.

2) Istnienie ustalonych mechanizmów rozwiązywania konfliktów w określonych sytuacjach między przywódcami i członkami.

3.5.4.2.2. Grupy terytorialne - (zbiorowiska społeczne) oparte są na przynależności do danego terenu. Ich podstawową cechą jest to, że w zbiorowościach tych ujawniają się procesy ekologiczne wynikające z więzi ze środowiskiem naturalnym, bowiem rozwój takiej zbiorowości odbywa się zawsze kosztem środowiska naturalnego. Dwa najbardziej rozpowszechnione podziały przedstawiają się następująco:

Z racji na to, że wieś i miasto stanowią odmienne typy zbiorowości, zajmują się nimi odpowiednio; socjologia wsi i socjologia miasta. Wieś posiada mniejsze zróżnicowanie społeczne, mniejszą gęstość zaludnienia, a w związku z tym, większą spójność wewnętrzną społeczności lokalnej wynikającą również z przewagi styczności osobistych, do tego dodać należy jeszcze wszelkie relacje wynikające z faktu posiadania i uprawiania ziemi. Z drugiej strony patrząc na to, zbiorowości miejskie są ośrodkami bardziej intensywnej pracy umysłowej, są czynnikami postępu naukowego, technicznego i artystycznego.

3.5.4.2.3. Grupy klasowe - tworzone są na podstawie podziału stratyfikacyjnego. Podział społeczeństwa na warstwy i klasy jest podstawowym podziałem, bowiem od niego zależy kształt życia społecznego, w sytuacji gdy dominującym rodzajem stosunków społecznych są stosunki ekonomiczne.

Pojęcie klasy w naukach społecznych funkcjonuje w dwóch znaczeniach: w sensie szerszym (statystycznym) pod tym pojęciem rozumie się dowolny zbiór ludzi posiadających określone cechy. W sensie węższym, rozumie się pod nim duże grupy ludzi różniących się między sobą stosunkiem do środków produkcji. Tak rozumiana klasa może być „klasą w sobie” - w chwili gdy między jej członkami nie ma poczucia przynależności do danej klasy, tzn. np. gdy klasa obiektywnie rzecz biorąc jest proletariatem, czyli - głównie - robotnikami sprzedającymi swą pracę na rynku pracy. Klasa staje się „klasą dla siebie” gdy posiada świadomość swojej odrębności - świadomość odrębności swoich interesów klasowych: politycznych i ekonomicznych.

Warto to zauważyć, że klasy są zbiorowościami stratyfikowalnymi, można je podzielić - tak dzielono w społeczeństwach kapitalistycznych - na (1) arystokrację robotniczą, którą stanowili wysokokwalifikowani robotnicy z uprzywilejowanych gałęzi przemysłu (np. zbrojeniowego), (2) podstawowy trzon klasy robotniczej - robotnicy o najbardziej rozwiniętej świadomości swoich klasowych interesów, (3) warstwę robotników nowych, przechodzących dopiero do przemysłu albo ze wsi albo z drobnomieszczaństwa. Bazą tego podziału jest pomysł podziału każdej (dającej się wyróżnić) klasy na trzy podklasy, ze względu na wysokość osiąganych dochodów: wysoką, średnią i dolną klasę.

Z pojęciem klasy społecznej w bliskim związku pozostaje pojęcie kasty. Pod tym terminem rozumie się taką klasę, która staje się zamknięta, czyli ogranicza się tylko do członków którzy się w ramach jej urodzili. Zakazane są małżeństwa z osobnikami spoza danej kasty.

Termin „warstwy społeczne” funkcjonuje w dwóch znaczeniach: (1) używany zamiennie z terminem kategoria - np. warstwa ekonomiczna, czyli grupa ludzi o określonym dochodzie czy posiadanym majątku o mniej więcej równej wartości, czy warstw kulturalna - grupa ludzi o określonym poziomie wykształcenia, lub warstwa inteligencji czyli uczeni, pisarze, poeci, malarze, itp. ; (2) w sensie właściwym: grupa ludzi mniej lub bardziej wyraźnie oddzielona kryteriami wyższości lub niższości społecznej od innych grup, np. arystokracja.

3.5.5. Krąg społeczny jego odmiany i struktura

Przypomnijmy - krąg społeczny (graf 3.9.) jest to taki zespół osób, który spotyka się systematycznie i utrzymuje stałe osobiste styczności, ale nie posiada wyraźnej zasady odrębności (wspólnie podzielanych wartości) ani wykrystalizowanej organizacji wewnętrznej. Charakteryzuje go również brak trwałych obowiązków wobec siebie poszczególnych członków. Krąg wywiera dużo mniejszy wpływ (niż grupa) na zachowania się swoich członków, w związku z tym nie kontroluje również, tak skutecznie jak grupa, ich zachowań. Gdy więzi powstające wewnątrz kręgu ulegają instytucjonalizacji, krąg przekształca się w grupę. Kręgi społeczne są ważnymi typami zbiorowości z dwóch powodów: (a) kształtują opinię społeczną; (b) dostarczają jednostkom materiału do ukształtowania swojej własnej opinii.

3.5.5.1 Odmiany kręgów społecznych

Kręgi stycznościowe są to takie kręgi, w których mamy do czynienia głównie ze stycznością przestrzenną osób, które spotykają się stale i na gruncie tej przestrzennej styczności zawierają znajomości, wymieniają poglądy czy wiadomości lub komentarze na temat wydarzeń współczesnych. Przykładem mogą być kręgi osób stale spotykających się np. w autobusie czy pociągu, którym dojeżdżają do pracy.

Kręgi koleżeńskie są to kręgi w których mamy do czynienia z szerszą niż przestrzenna stycznością, wytwarzają się styczności osobiste, które prowadzą do większej ilości wzajemnych oddziaływań. Zwiększenie ilości wzajemnych oddziaływań powoduje, że struktura takiego kręgu staje się bardziej zwarta, a w związku z tym krąg sprawuje już pewien zakres kontroli nad zachowaniami swoich członków. Zarówno przynależność jak i wyjście z kręgu jest już sprawą niesformalizowanej akceptacji. Krąg może dać komuś odczuć, że jest niepożądany. Przykładami mogą być kręgi kolegów razem studiujących, czy pracujących w jednym zakładzie pracy.

Kręgi przyjacielskie są to kręgi o jeszcze bardziej zwartej, niż koleżeńskie, postaci, skupiające pary przyjaciół. Związki w ramach poszczególnych par są trwalsze od związków jakie zachodzą pomiędzy poszczególnymi parami. Krąg taki może przekształcić się w grupę przyjaciół, gdy pojawią się wspólnie akceptowane wartości.

3.5.5.2. Struktura kręgów społecznych

Z racji na to, że brak tu powszechnie akceptowanych wartości, skład każdego kręgu społ. jest płynny. W centrum każdego kręgu znajduje się zawsze najwybitniejszą (z danej zbiorowości) osobowość, spełniającą rolę przywódcy.

3.5.6. Zbiorowości oparte na podobieństwie zachowań

Tłumy występujące w różnych postaciach, publiczność kinową, teatralną, audytoria różnych zebrań, czy wreszcie rozmaite zbiegowiska określa się wspólnym mianem zbiorowości opartych na podobieństw zachowań. Ogólnie rzecz biorąc, wyróżnia się (graf 3.10) dwa typy takich zbiorowości: tłum i publiczność.

Tłum to przelotne zgromadzenie większej ilości ludzi, pozbawione norm organizacyjnych i norm moralnych, na przestrzeni umożliwiającej bezpośredni kontakt spontanicznie reagujący, w taki sam lub podobny sposób, na te same podniety. Więź psychiczną stanowią tu takie same lub podobne emocje.

Publiczność jest zbiorowością innego rodzaju. Publiczność zebraną celowo podzielić można na zebraną przypadkowo (zbiegowisko) oraz celowo czyli publiczność intencjonalną. Jej podstawowa cecha to wspólne zainteresowanie i spolaryzowanie postaw wokół tej samej wartości, może przekształcić się w tłum, gdy wystąpi „zarażenie emocjonalne”.

3.5.7. Mikrostruktury i makrostruktury społeczne

Strukturę grupy stanowi (graf 3.11.) układ składowych elementów grupy wraz z zasadą ich porządkowania. Grupy w pełni rozwinięte mają swoją mikrostrukturę i makrostrukturę. Struktura społeczna jest to układ i zasada porządkowania członków, instytucji i podgrup składających się na grupę.

Każda jednostka spełnia w grupach, w których funkcjonuje, określone role społeczne, polegające na wykonywaniu określonych czynności i przestrzeganiu ustalonych wzorów zachowań. Całość takich praw i obowiązków określa pozycję społeczną (status społeczny) jednostki, czyli położenie jednostki w grupie względem całej grupy i innych jednostek. Pozycja społeczna określana jest stopniem uznania (prestiżem społecznym) jakim dana jednostka cieszy się w grupie. Mikrostrukturę grupy tworzy układ pozycji poszczególnych jej członków.

Makrostrukturą nazywamy układ i wzajemne przyporządkowanie wielkich elementów składowych, takich jak klasy społeczne, warstwy, kategorie, wielkie zrzeszenia czy instytucje. Badając strukturę wielkich zbiorowości, pod pojęciem mikrostruktury rozumie się nie tylko układ pozycji poszczególnych członków, lecz i układ małych zbiorowości, które tworzą się w ramach dużej, badanej zbiorowości.

Makrostruktury grup porządkować można na różne sposoby. Przykładowo badając układ kategorii płci i wieku otrzymamy strukturę ludnościową badanej grupy. Badając układ kategorii zawodowych otrzymamy strukturę zawodową grupy. Badając układ klas i warstw społecznych otrzymamy strukturę warstwową i klasową grupy.

3.6. Procesy społeczne

Są to serie zjawisk wzajemnych oddziaływań na siebie poszczególnych ludzi lub zbiorowości społecznych.

3.6.1. Odmiany procesów społecznych

Odmiany procesów społecznych przedstawia graf 3.12. Jeśli te serie doprowadzają do zmian w strukturze społecznej nazywamy je zmianami społecznymi, jeśli zaś wiodą do powstawania nowych jakości, czyli do wzbogacania i różnicowania społeczeństwa, nazywamy je procesami rozwoju społecznego. Omówimy je teraz kolejno, rozpoczynając od procesów zmian społecznych.

Procesy przystosowania występują wszędzie tam, gdzie człowiek, bądź zbiorowość znajduje się w nowej sytuacji środowiskowej, takiej, że dotychczas akceptowane przez jednostkę lub zbiorowość normy nie prowadzą do zaspokojenia potrzeb. Wyróżnia się następujące odmiany przystosowania: reorientację psychologiczną, tolerancję, akomodację i asymilację. Reorientacja polega na powierzchownym przyjęciu obowiązujących wartości, robi to tylko i wyłącznie w celu akceptacji przez nową, dla niego, zbiorowość. Tolerancja polega na wzajemnym tolerowaniu swych systemów wartości przez środowisko i nowego osobnika. Akomodacja jest najczęstszą odmianą przystosowania, polega na uznaniu przez osobnika podstawowych, obowiązujących wartości przy jednoczesnym uznaniu, niektórych przynajmniej, wartości wyznawanych przez osobnika. Asymilacja polega na całkowitym przystosowaniu jednostki do nowych wartości, wraz z jednoczesną rezygnacją z dotychczas uznawanych wartości.

Istotą współdziałania jest wspólne, dokonujące się na bazie uzgodnionego działania i wykonywania zadań cząstkowych, zdobycie pożądanych wartości. Współpraca możliwa jest na podstawie przystosowania, czyli dzięki rezygnacji, przynajmniej częściowej, przez osoby współpracujące, z akceptowanych wartości.

Współzawodnictwo powstaje wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia (a) z rozbieżnością interesów jednostek tworzących zbiorowość lub miedzy samymi zbiorowościami; (b) z próbą zaspokojenia tych samych interesów przy pomocy środków, przy pomocy których inne jednostki lub zbiorowości chcą zaspokoić swoje własne interesy.

Konflikt to taki proces społeczny, w którym jednostka lub zbiorowość dąży do zaspokojenia swoich potrzeb drogą wyeliminowania, zniszczenia lub podporządkowania sobie innej jednostki lub zbiorowości dążącej do celów podobnych lub identycznych.

Proces ruchliwości społecznej przebiega na dwóch płaszczyznach: (a) zmian pozycji i (b) struktur społecznych. O zmianach pozycji mówimy, gdy (1) mamy do czynienia z przenoszeniem się w przestrzeni geograficznej lub z przechodzeniem z jednej zbiorowości do drugiej - tą odmianę nazywamy ruchliwością horyzontalną; oraz z odmianą zwaną ruchliwością wertykalną, wtedy (2) gdy mamy do czynienia z przechodzeniem w górę (awansem ) lub w dół (degradacją) po rozmaitych szczeblach kariery. Zmiany struktur społecznych zachodzą gdy (1) w ramach danej zbiorowości zachowania odbiegające od powszechnie akceptowanych jako normalne i oceniane jako negatywne, zagrażać zaczynają ustalonemu przebiegowi procesów życia zbiorowego - proces taki nazywamy dezorganizacją; oraz (2) wtedy gdy wspomniane wcześniej procesy zmian pozycji, oraz dezorganizacji stają się przyczynami nowego układania i integrowania systemu instytucji, wzorów zachowań i kryteriów ocen. Proces ten nazywamy reorganizacją.

Procesy rozwoju społecznego dynamizowane są przez wynalazki i odkrycia naukowe, czyli przez rozwój nauki i techniki, kolejnym czynnikiem rozwoju społecznego jest przenikanie kultur, polegające na wymianie elementów kultury między rozmaitymi zbiorowościami (i tymi małymi i tymi wielkimi). Ruchy społeczne, czyli zbiorowe dążenia ludzi do realizacji jakiegoś celu, stać się mogą potężnymi siłami zmieniającymi społeczeństwo. Na ogół są to zrzeszenia zinstytucjonalizowane np. ruch emancypacji kobiet, ruchy oświatowe. Ruchy reformatorskie dążą do zmian społecznych ale w sposób łagodny - na drodze ustawodawstwa czy zmian w instytucjach i organizacji formalnej zbiorowości. Ich przeciwieństwem są ruchy rewolucyjne, dążące do zmian w sposób radykalny, bowiem dążą do zasadniczej zmiany społecznej, którą zamierzają zrealizować siłą. Ruchy ekspresywne są innego rodzaju, niż dwa powyższe, ruchami. Są to procesy swoim zasięgiem ogarniające rozmaite zbiorowości ludzi szukające zaspokojenia potrzeby wyrażenia swojej osobowości czy zaspokojenia potrzeb religijnych, estetycznych lub intelektualnych w postaci zasugerowanej przez jakąś wybitną osobowość. Ruchy te przenoszą się na zasadzie „zarażenia emocjonalnego”.

Prawo staje się czynnikiem rozwoju wtedy, gdy wspiera te wszystkie elementy życia społecznego, dzięki którym dochodzi do rozwoju danej zbiorowości. Jest czynnikiem hamującym, gdy przeciwdziała reformom i nie dopuszcza do zmian.

Por. S. Nowak, Metodologia badań socjologicznych, PWN, Warszawa 1970, s. 20 i nast.

Por. np. Janusz Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Wydawnictwo Śląsk”, Katowice 1995, s. 19.

Por. np. Sztumski, Wstęp …, s. 19-21.

Dokładniej zagadnieniu temu poświęcony jest paragraf 3.5.

Pojęcia zbiór, w sensie logicznym tu nie definiujemy, przyjmując, że chodzi tu o jakąś mnogość przedmiotów, wyróżnionych ze względu na jedną, lub więcej, cech wspólnych.

Dokładniej z tym zagadnieniem zapoznamy się w par. 3.7. nin. wykładu.

Por. Stanisław Ossowski, O osobliwościach nauk społecznych, [w] Ossowski, Dzieła , Tom IV, O Nauce, PWN, Warszawa 1967, s.252-280.

Ossowski, O osobliwościach …, s. 264.

Por. np. Jan Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1963, s. 17-18.

Por. np. Antonina Kłoskowska, Rozumienie kultury w antropologii kulturalnej i socjologii, „Przegląd Socjologiczny”, Nr. 2/1962, s…….

Por. np. Szczepański, Elementarne …, s. 118-119.

Teoria stosunków społecznych jest b. ważnym działem socjologii ogólnej.

Znacznie dokładniej dzieli je Szczepański, por. Elementarne…, s. 112-116.

Por. treść odnośnika 14 na str. 143 w Szczepański, Elementarne ….

- 20 -

ZAGADNIENIE 3:

PRZEDMIOT, PODZIAŁ, FUNKCJE I ELEMENTARNE POJĘCIA SOCJOLOGII (2h)