PARAZYTOLOGIA

Pasożytnictwo- jest związkiem stałym lub czasowym, zmiennym ewolucyjnie, między dwoma organizmami, z których jeden (pasożyt) jest uzależniony metabolicznie od drugiego (żywiciela); żyje jego kosztem

Żywiciel stanowi dla pasożyta środowisko bytowania - mikrohabitat

Poprzez mikrohabitat pasożyt jest związany ze środowiskiem zewnętrznym - makrohabitatem

Makrohabitat- biotop lub ekosystem w którym przebywają żywiciele pasożytów

Mikrohabitat- środowisko życia pasożytów (organizm żywiciela)

Pasożyt wpływa na organizm żywiciela przez:

działanie mechaniczne

objadanie z pokarmu

działanie toksyczne

przenoszenie czynników chorobotwórczych

wywoływanie reakcji stresowych

Ontohabitat jest to bezpośrednie miejsce pasożytowania danego pasożyta np. dla Giardia lamblia jest to dwunastnica i drogi żółciowe, przewody wyprowadzające trzustki.

Ontocenoza są to organizmy towarzyszące pasożytowi w danym ontohabitacie np. dla Giardii lambli - CANDIDA i GEOTHRYHUM.

parazytoza - choroba pasożytnicza

pasożyt bezwzględny (parasitus obligatorius) - jest to organizm pasożytujący w czasie całego cyklu rozwojowego np. włosień kręty (Trichinella spiralis) - nie może żyć poza żywicielem lub Giardia lamblia

pasożyt względny (parasitus facultativus) - jest to organizm mogący rozwijać się bez styczności z żywicielem, jako organizm wolnożyjący, ale w pewnych warunkach prowadzi pasożytniczy tryb życia np. pałeczki z grupy Limax (amfizoiczne) mogą zyć w środowisku wolnym i pasożytować, również: Naegleria fovleri, Acantamoeba castellani, Strongyloides stercoralis (węgorek jelitowy)

Pasożyty dzielimy:

a). ze względu na czas pasożytowania

pasożyt stały (parasitus pernameus), pasożytuje przez cały cykl rozwojowy np.stawonogi - wesz ludzka i świerzbowiec ludzki

pasożyt czasowy (parasitus temporarius) jest to organizm pasożytujący na innym organiźmie przez krótki czas, jeden raz lub wielokrotnie np. komar,czy pchła

pasożyt okresowy (parasitus periodicus) jest to organizm pasożytujący jedynie w pewnym okresie swojego osobniczego rozwoju np. kleszcz, którego każde stadium musi napić się krwi

b). ze względu na miejsce pasozytowania

ektoparasitus - na powłokach zewnętrznych np. krwiopijne stawonogi, świerzbowiec ludzki, wesz, pluskwa

endoparasitus - organizm pasożytujący wewnątrz drugiego organizmu np. w płynach ustrojowych, w układzie oddechowym

c). ze względu na ilość żywicieli

heterokseniczny - jest to pasożyt różnożywicielowy, zmieniający żywiciela np. Fasciola hepatica

monokseniczny - pasożyt posiadający jednego żywiciela np. owsik, glista, wosogłówka, włosień kręty

polikseniczny - posiada wielu żywicieli

diheterokseniczny np. Fasciola hepatica

triheterokseniczny np. bruzdogłowiec szeroki (Diphylobothrium latum)

Pasożytnictwo przygodne- pasożytniczy tryb życia występuje tylko w pewnych warunkach i nie ma uzależnienia pasożyta od żywiciela

Pasożytnictwo bezwarunkowe- pasożyty prowadzą pasożytniczy tryb życia w ciągu całego cyklu rozwojowego lub w jego części i występuje duże uzależnienie od żywiciela. Parazytyzm jest koniecznością życiową

Ze względu na specyficzność żywicielską pasożyta wyróżnia się ;

pasożyty stenokseniczne (wąskie spektrum żywicieli)

pasożyty euryskseniczne (szerokie spektrum żywicieli)

Heteroksenia jest to zmiana żywicieli.

Żywiciel to organizm, w którym pasożyt odbywa cały swój rozwój lub jego część:

żywiciel ostateczny (definitywny)- organizm w którym pasożyt osiąga dojrzałość płciową i zdolność wytwarzania komórek płciowych

żywiciel pośredni- organizm w którym występują postacie młodociane pasożyta, zanim będą mogły odbyć swój rozwój w żywicielu ostatecznym

żywiciel przypadkowy- to taki gatunek, który nie jest zazwyczaj żywicielem danego pasożyta, lecz w bardzo sprzyjających warunkach może się tym pasożytem zarazić

żywiciel rezerwuarowy- nie jest konieczny do odbycia pełnego cyklu życiowego pasożyta

żywiciel właściwy- najczęściej i w największej liczbie występuje określony pasożyt, w różnych warunkach ekologicznych

żywiciel główny- częstość inwazji czyli ekstensywność i intensywność inwazji są największe w danych warunkach środowiskowych

żywiciel uboczny- nasilenie inwazji jest małe

żywiciel parateniczny- nie jest niezbędny do rozwoju pasożyta; w jego organizmie nie następuje rozwój pasożyta a jedynie kumuluje formy larwalne

Przenosiciel biologiczny jest to organizm przenoszący zarazki lub pasożyty, w którym pasożyt przechodzi część swego cyklu rozwojowego np. mucha tse-tse.

Przenosiciel mechaniczny jest to organizm, który biernie przenosi zarazki lub inne pasożyty np. mucha domowa czy prusak, który może przenosić WZW.

Nosiciel to osobnik,który jest zarażony pasożytem, nie ulegający jego ujemnemu działaniu, mogący być źródłem zarażenia innych osób, czyli stanowi rezerwuar, magazyn takich zarazków.

Komensalizm jest to współzycie dwóch organizmów, gdzie jeden z nich odżywia się odpadami drugiego odnosząc korzyść,a dla drugiego jest to obojętne np. Entamoeba coli

Zarażenie przez pasożyty nazywamy inwazjami, a przez drobnoustroje infekcjami.

Ze względu na sposób zarażenia wyróżniamy:

inwazje czynne

inwazje bierne

Inwazja czynna - człowieka atakują pasożyty czynnie poruszające się - liczne pasożyty zewnętrzne (pluskwa, wesz, pchła, kleszcze, cerkarie przywr i larwy filariopodobne nicieni)

Inwazja bierna - najczęstsza droga przedostawania się pasożytów do organizmu człowieka:

zarażenie alimentarne (per os) - cysty pierwotniaków, jaja, larwy robaków,

przez kontakt bezpośredni (trofozoity rzęsistka, świerzbowiec)

przez skórę za pośrednictwem stawonogów (malaria, śpiączka afrykańska),

inwazja wewnątrzmaciczna (pasożyt wnika do zarodka przez łożysko np. Toxoplasma)

Drogi inwazji:

*droga pokarmowa - przez jamę ustną np. w pokarmie, z wodą

*kontaktowa bezpośrednia - przez kontakt bezpośredni np. stosunek płciowy, pocałunek, transfuzja, przejście z organizmu matki do płodu przez łożysko

*transmisyjna - formy inwazyjne przenoszone są przez krwiopijne stawonogi

Choroba inwazyjna - jest wynikiem szkodliwego oddziaływania pasożyta na organizm żywiciela. Jej przebieg zależy od wieku, kondycji i odporności żywiciela oraz gatunku pasożyta. Przebiega gwałtownie gdy pasożyt jest silnie patogenny lub przewlekle - inwazja utajona

Wrota inwazji - miejsca wnikania pasożytów (naturalne otwory: jama ustna, jama nosowa, cewka moczowa, pochwa i odbyt).

Źródła inwazji - człowiek lub zwierzę zarażone pasożytem, pokarm, woda, gleba, fekalia, ścieki, nosiciele pasożytów (gatunki rezerwuarowe) oraz różne gatunki bezkręgowców jako wektory, np. owady

W zależności od sposobu utrzymania czynników chorobotwórczych w przyrodzie wyróżnia się:

zoonozy bezpośrednie - mogą być utrzymane przez 1 gatunek kręgowców,

cyklozoonozy - utrzymanie czynników chorobotwórczych w przyrodzie jest możliwe przy udziale więcej niż jednego kręgowca,

metazoonozy - w utrzymaniu czynników chorobotwórczych uczestniczy kręgowiec i bezkręgowiec,

saprozoonozy - krążenie czynnika zależy od nieożywionego rezerwuaru lub miejsca rozwoju oraz od kręgowca

Antropozoonozy (choroby odzwierzęce) - inwazje, w których pasożyty są przenoszone ze zwierząt do człowieka.

Zooantroponozy - inwazje, w których pasożyty z reguły są przenoszone z jednego na drugiego człowieka, ale mogą być również przenoszone na zwierzęta.

Amfiksenozy - zoonozy, w których czynniki chorobotwórcze są przenoszone z człowieka na niższe kręgowce i odwrotnie

Pasożyt i żywiciel tworzą bardzo swoisty antagonistyczny układ, którego cechą jest wzajemne oddziaływanie pasożyta na żywiciela i żywiciela na pasożyta. Odpowiedzią żywiciela na oddziaływanie pasożyta są reakcje odpornościowe.

Wyróżniamy dwa zasadnicze rodzaje odporności:

odporność naturalną (wrodzoną, fizjologiczną, komórkowa, humoralna),

odporność nabytą (czynną, bierną).

Populacja pasożytów może być badana jakościowo i ilościowo

Liczebność określa liczbę osobników w jednej populacji.

Gęstość np. stawonogów pasożytniczych, podobnie jak wolno żyjących organizmów, dotyczy liczby osobników na danej powierzchni.

Prewalencja (ekstensywność) jest to procent zarażonych żywicieli w badanej próbie.

Intensywność zarażenia - to liczba pasożytów w żywicielu

Cechy fizjologiczne układu pasożyt-żywiciel

inwazyjność pasożytów, czyli zdolność zarażania żywiciela oraz aktywność pasożytów,

wirulentność (zjadliwość), czyli zdolność wywołania choroby przez pasożyta,

odporność, tzn. wykształcenie niewrażliwości organizmu na inwazję drobnoustrojów i pasożytów

Terminy używane w parazytologii:

endozoity - formy występujące w makrofagach i innych komórkach gospodarza, ponieważ rozmnażają się szybko nazywane są tachyzoitami, poprzednio nazywane były trofozoitami lub postaciami proliferującymi, rozmiary wynoszą 4-7 na 2-4 mikrometra, kształt zazwyczaj półksiężycowaty

pseudocysty - zawierają dużą liczbę endozoitów znajdujących się w makrofagach lub innych komórkach gospodarza, pasożyty są otoczone tkanką gospodarza

cystozoity - postacie występujące w cystach, ponieważ rozmnażają się powoli nazywane są i bradyzoitami, morfologia jest podobna do endozoitów, ale zawierają duże ilości substancji polisacharydowej i dlatego barwią się silnie w metodzie PAS (periodic acid-Schiff)

cysty - zawierają dużą ilość pasożytów otoczonych ścianą wytworzoną z tkanki pasożyta, mogą być zlokalizowane w każdym narządzie i zazwyczaj mają kształt kulisty

merozoity - są to formy powstałe w wyniku rozmnażania bezpłciowego, które odbywa się na drodze podziałów prostych w komórkach nabłonka jelita; struktura merozoitów przypomina endozoity

schizont - jest to postać rozwojowa, która daje początek merozoitom, proces podziału zachodzący w tym przypadku nosi nazwę schizogonii

mikrogametocyt - jest to męska postać pasożyta, występująca w komórkach nabłonka jelitowego; jądro dzieli się wielokrotnie, w wyniku czego powstają mikrogamety

makrogametocyt - jest to żeńska postać pasożyta, występująca w komórkach nabłonka jelita; jądro nie dzieli się; makrogametocyt przekształca się w pojedynczą makrogametę

gametogonia - jest to płciowa forma podziałów, która doprowadza do powstania mikro- i makrogametocytów

oocysta - jest to oporna postać pasożyta, która powstaje w wyniku gametogonii

sporogonia - jest procesem rozwoju sporozoitów, które stanowią inwazyjną postać pasożyta; postać ta występuje poza organizmem żywiciela

endodiogenia - jest to bezpłciowa forma podziału komórki macieżystej na dwie komórki siostrzane, na tej drodze dzielą się endozoity i cystozoity

endopoligenia - jest to bezpłciowa forma podziału występująca w jelicie kota, przypomina endodiogenię, różnica polega na tworzeniu się więcej niż dwóch komórek potomnych (oprócz podziału komórek, równolegle zachodzą podziały jąder)

konoid (conoid) - jest to stożkowata struktura znajdująca się na przednim biegunie cystozoitów, endozoitów i merozoitów; pokryta jest przez spiralnie ułożone włókienka; prawdopodobnie konoid umożliwia penetrację pasożyta w głąb tkanek gospodarza

roptrie - są to pałeczkowate struktury leżące w przednim biegunie endozoitów, cystozoitów i merozoitów, uważa się,że wytwarzają one enzymy niezbędne do penetracji pasożyta

mikronemy (toksonemy) - są to pasmowate struktury leżące w pobliżu konoidu, w przekroju poprzecznym są owalne lub okrągłe, rola ich nie jest znana

FORMY PRZETRWALNE

cysta - forma przetrwalna trofozoitu we własnej otoczce

oocysta - forma przetrwalna zygoty we własnej otoczce

sporocysta - oocysta po podziałach mitotycznych również we własnej otoczce

pseudocysta - trofozoit lub kilka w otoczce żywiciela

TROFOZOIT U PIERWOTNIAKÓW

Trofozoity większości pierwotniaków okryte są zwykle trójwarstwową lipidowo-białkową błoną komórkową lub niektóre - pellikulą o złożonej budowie (np.Balantidium). Otoczka cyst lub oocyst różni się cechami morfologicznymi i strukturą chemiczną od błony komórkowej trofozoitów; składa się z 2, 3 lub większej ilości warstw ograniczających w dużym stopniu wymianę ze środowiskiem, tylko u niektórych gatunków w błonach otaczających cystę lub oocystę występuje specjalny otworek - ostiola.

Cytoplazma niektórych pierwotniaków np.Sarcodina wyraźnie dzieli się na zewnętrzną (ektoplazma) i wewnętrzną (endoplazma).Istotną rolę odgrywa zdolność cytoplazmy do zmiany stanu koloidalnego (zol-żel).

W cytoplaźmie trofozoitu umieszczone jest zwykle jedno jądro i liczne organelle (retikulum endoplazmatyczne, mitochondria, aparat Golgiego, wodniczki) wykonujące określone czynności.

Jądro pierwotniaków jest kuliste, owalne, jajowate lub wrzecionowate, często umieszczone pozaśrodkowo (ekscentrycznie). Otoczone jest podwójną błoną z charakterystycznymi otworkami, zawiera sok jądrowy i chromatynę, której rozmieszczenie może być charakterystyczne dla rodzju i gatunku. Niektóre pierwotniaki cechuje duży polimorfizm jąder komórkowych (np. Amoebida).

Odróżnia się 3 zasadnicze typy układu chromatyny: kariosom mały, zbity, najczęściej kulisty, a pozostała chromatyna rozsiana w grudkach (np. u Entamoeba, Trichomonas); kariosom duży, zbity, różnokształtny i rzadko chromatyna rozsiana w grudkach (np.Endolimax, Giardia); kariosom złożony z licznych grubych ziarnistości, chromatyna rozsiana nie występuje np. u Dientamoeba.

Trofozoity pojedynczych gatunków pierwotniaków występujących u człowieka np. Plasmodium, mają liczne jądra w niektórych fazach cyklu rozwojowego lub dwa jądra: małe (micronucleus) i duże (macronucleus) pełniące różne funkcje.

Glikogen, wolutyna i lipidy należą do substancji gromadzonych w cytoplaźmie pierwotniaka jako substancje zapasowe, wykorzystywane w okresie głodzenia lub przechodzenia przez niektóre stadia rozwojowe.

Błona falująca (membrana ondulans) jest to błona cytoplazmatyczna rozpięta między wicią sterową a trzonową częścią ciała. Umożliwia poruszanie się w płynach ustrojowych czy wydzielinie dróg moczowo-płciowych np. rzęsistek pochwowy.

Aksostyl - pałeczka osiowa, jest to sztywny twór białkowy wzmacniający ciało niektórych wiciowców np. u Trichomonas vaginalis.

Astomatyzm jest to brak otworu gębowego,jest to cecha przystosowawcza do pasożytniczego trybu życia.