1. HERAKLIT Z EFEZU

(ok. 544-484 r. przed Chr.)

Główne dzieło: O naturze, będące prawdopodobnie zbiorem aforyzmów; fra­menty w: H. Diels, Die Fragmente der Vorsokratiker_y Berlin 1912, VIII wyd. Diels-Kranz, Berlin 1956.

Literatura: Burnet J. Early Greek Philosophy (IV wyd. 1930); I. Dąmbska, Zarys historii filozofii greckiej (1993); Freenman K., Companion to the Pre-Socratic Phi-losophers (1949); Leśniak K., Materialiści greccy w epoce przedsokratejstóej (1972); Reale G., Historia filozofii starożytnej, Ł I, przekł. E. I. Zielinski (1994).

Wybrane fragmenty pochodzą z: Filozofia starożytna Grecji i Rzymu, wybór i wstęp J. Legowicz, przekł. L. Joachimowicz, PWN, Warszawa 1%8, ss. 79-82.

1. Wszystko jest jednością, to, co podzielone i niepodzielone, stworzone i niestworzone, śmiertelne i nieśmiertelne, logos, wieczność, ojciec, syn, bóg, sprawiedliwość. Nie mnie lecz głosu rozumu słuchając, mądrze jest przyznać, ze wszystkie rzeczy stanowią jedność.

2. Tego świata, jednego i tego samego świata wszechrzeczy nie stworzył ani żaden z bogów, ani żaden z ludzi, lecz był on, jest i będzie wiecznie żyjącym ogniem zapalającym się według miary i według miary gasnącym.

3. Całością wszechrzeczy steruje, to znaczy kieruje błyskawica. Błyskawicę uważa [Heraklit] za wieczny ogień. Twierdzi także, że ten ogień jest obdarzony rozumem i że jest przyczyną kształtowania się wszechrzeczy. Nazywa go niedosytem i dosytem. Według niego niedosytem jest kształtowanie, dosytem zaś zaognienie świata. Wszystko bowiem będzie sądził i karał ogień, który kiedyś powstanie.

4. Przemiana ognia najpierw w morze, a następnie jednej połowy morza w ziemię, drugiej zaś w ognisty wiatr. Znaczy to, że ogień pod wpływem rządzącego wszystkim logosu i boga poprzez powietrze przemienia się w wilgoć, która jest nasieniem urządzenia wszechświata, a którą nazywa on [Heraklit] morzem. Z niej z kolei ziemia i niebo, i to, co się między nimi znajduje.

5. Wszystkie rzeczy wymieniają się na towary, a towary na złoto

6. Bóg jest dniem i nocą, zimą i latem, walką i pokojem, sytość i głodem i ulega zmianom tak jak ogień, który zmieszany z różnymi kadzidłami nazywa się różnie stosownie do zapachu każdego z nic Dla boga jest wszystko piękne, dobre i sprawiedliwe. Tylko ludzie uważają jedne rzeczy za sprawiedliwe, inne za niesprawiedliwe.

7. Droga w górę i w dół jest ta sama.

8. Według Heraklita nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki

9. Na tych, którzy wstępują do tej samej rzeki, napływają coraz i nowe wody.

10. Do tej samej rzeki wstępujemy i nie wstępujemy, jesteśmy i nie jesteśmy.

11. Również natura niewątpliwie dąży do przeciwieństw i z nici a nie z rzeczy sobie podobnych tworzy harmonię; tak na przykład rodzaj męski łączy się z żeńskim, nie zaś każdy z nich z podobnym sobie i w ten sposób pierwszą zgodność stworzyła z przeciwieństw, a ni z rzeczy tego samego rodzaju. Jest oczywiste, że i sztuka postępuj w podobny sposób naśladując naturę... Połączenia są następujące - całe i niecałe, zgodne i niezgodne, harmonia i dysharmonia, i z wszystkiego jedno, i jedno z wszystkiego.

12. Rzeczy przeciwstawne łączą się, a z różniących się od siebie powstaje najpiękniejsza harmonia i wszystko powstaje przez walkę.

13. Należy wiedzieć, że walka jest czymś powszechnym, a czym: sprawiedliwym niezgoda i że wszystko powstaje z walki i z konieczności.

14. Walka jest ojcem wszystkich rzeczy, wszystkich rzeczy królem. Jednych przeznaczyła na bogów, innych na ludzi; jednych uczyniła niewolnikami, innych zaś ludźmi wolnymi.

15. Przeznaczenie jest prawem świata (logos), które przez przeciwieństwa kształtuje rzeczy. Wszystko następuje według przeznaczenia, samo zaś przeznaczenie nie jest koniecznością. Istotą przeznaczenia jest rozum świata (logos), który wszystko przenika.

16. Być rozumnym to największa cnota, a mądrość polega na tym, by mówić prawdę i postępować zgodnie z naturą, słuchając jej głosu.