Czaszka platybazalna

Czaszka tropibazalna

szeroka podstawa

wąska podstawa

oczy małe, odsunięte od siebie

oczy duże, przysunięte do siebie

mózg leży między oczami

mózg leży do tyłu od oczu

mózg sięga bezpośrednio do narządów węchu

duża odległość między mózgiem i narządami węchowymi - są połączone długimi nerwami mózgowymi

spodouste, jesiotrowate, karpiowate, płazy, węże, ssaki

większość ryb kostnoszkieletowych, pozostałe gady, ptaki

Grupa zwierząt

Cechy sklepienia czaszki

Bezżuchwowce

Czaszki w zasadzie brak - występuje chrzęstna rama w wielu miejscach niekompletna z otwartym sklepieniem

Spodouste

Chrzęstna czaszka pierwotna z otworami w postaci okna (ciemiączka) i dużymi oczodołami

Trzonopłetwe

Sklepienie budują kości skórne, jak: dziobowa, nosowe, przedczołowe, czołowe, zaczołowe, ciemieniowa, zaciemieniowa, zaoczodołowe, łuskowe. Obecny jest otwór ciemieniowy między kośćmi ciemieniowymi lub czołowymi.

Jesiotrokształtne

Chrzęstna czaszka jest osłonięta płytkami kostnymi pochodzenia skórnego zmiennymi nawet wśród przedstawicieli tego samego gatunku

Kostołuskie

Układ skostnień skórnych podobny do trzonopłetwych, ale posiadały na powierzchni warstwę ganoiny

Kostnoszkieletowe

Sklepienie budują kości skórne, jak: nosowe, czołowe, ciemieniowa, potyliczna, skrzydlato-skroniowe, klinowo-skroniowe, nadskroniowe. Brak otwory ciemieniowego

Płazy

Meandrowce miały sklepienie podobne do tego u trzonopłetwych, występował też otwór ciemieniowy, ale zanikło część skostnień tylnej części mózgoczaszki.

Silnie zredukowane skórne sklepienie czaszki, jedynie z zachowaniem części serii centralnej (nosowe i czołowo-ciemieniowe) i serii skroniowej i policzkowej. Brak okna ciemieniowego. Obecne wielkie oczodoły. Płazy beznogie posiadają jeszcze stosunkowo dobrze zachowany skórny dach czaszki.

Gady

Kotylozaury budową czaszki przypominały meandrowce.
Otwór ciemieniowy zachował się tylko u jaszczurek i u hatterii. Zmiany w sklepieniu czaszki gadów obejmują głównie tworzenie dołów skroniowych lub zatok mających na celu zmniejszenie ciężaru czaszki, udogodnienie przyczepu mięśniom oraz stwarzają możliwości powstania i rozwoju wewnętrznej ruchomości czaszki. Powstanie i położenie dołów skroniowych pozwoliło na wyróżnienie następujących typów czaszek:

Ptaki

Wywodzą się z diapsydalnego typu czaszki, który jednak uległ modyfikacji. Pojawiły się wielkie oczodoły, zniknął pomost między dołami skroniowymi, redukcji uległa część kości skórnych lub zostały one wbudowane w ściany mózgoczaszki. Pozostałością dawnej budowy jest dolny łuk skroniowy w postaci cienkiego pręta zbudowanego z kości jarzmowej i kwadratowojarzmowej. Oswobodzona kość kwadratowa pozwala w takiej konfiguracji na dużą ruchomość czaszki.

Ssaki

Wywodzą się z synapsydalnego typu czaszki. Po bokach mózgoczaszki występuje u nich pomost kostny w postaci łuku jarzmowego (kość jarzmowa i wyrostek jarzmowy kości skroniowej) ograniczający od dołu dół skroniowy. U zaawansowanych Therapsida i części ssaków zanikł wał kostny oddzielający oczodół od dołu skroniowego. U człowieka występują w rozwoju błoniaste ciemiączka.

Grupa zwierząt

Aparat szczękowy

Bezżuchwowce

Brak właściwych szczęk. Posiadają lejek i przylgę.

Spodouste

Amfistylia lub hyostylia (patrz wyżej)

Trzonopłetwe

W żuchwie jest obecne skostnienie w postaci kości stawowej (articulare), która łączy ruchomo się z kością kwadratową (quadratum) podniebienia. Ponadto pojawiają się skostnienia skórne, jak kość zębowa (dentae), praeangulare, coronoideum czy kątowa (angulare). Taki typ czaszki występuje u innych ryb i czworonogów, poza ssakami.

Dwudyszne

Redukcja skostnień. Pozostaje chrzęstne articulare, dentale pozostaje resztkowe, natomiast spleniale jest zaopatrzone w płyty zębowe. Angulare pozostaje niezredukowane.

Jesiotrokształtne

Hyostylia. Szczęka i żuchwa drobne, pozbawione zębów.

Kostnoszkieletowe

W żuchwie występuje jedynie articulare, dentale, niewielkie angulare

Płazy

Autostylia. Hyomandibulare przeszło do ucha, tworząc kosteczkę słuchową - kolumienkę. Staw żuchwowy tworzą quadratum i articulare. Żuchwa meandrowców posiadała dentale z ostrymi zębami.

U płazów współczesnych palatoquadratum ulega częściowej redukcji w przedniej części. W podniebieniu tworzą się okna. W przedniej części podniebienia znajdują się lemiesze zaopatrzone w drobne zęby. U Urodela i Apoda zęby występują dodatkowo na kościach podniebiennych, skrzydłowych i przyklinowych. Żuchwa jest uproszczona z wyjątkiem Apoda. Anura nie posiadają zębów na żuchwie, w przeciwieństwie do Urodela i Apoda.

Gady

Główny staw żuchwowy znajduje się między kością kwadratową, a stawową.
Dzięki redukcji części dachu u jaszczurek, a jeszcze większej u węży, kości kwadratowe zestawiają się ruchomo z kośćmi łuskowymi, pozwalając na dużą ruchomość wewnętrzną czaszki.

Jaszczurki i węże mają czaszkę kinetyczną, co znaczy, że mogą wykonywać ruchy szczęki górnej względem mózgoczaszki. Jaszczurki mogą przesuwać pomosty podniebienne w przód i nieznacznie unosić skórną część czaszki wobec puszki mózgowej, dzięki wahadłowym ruchom kości kwadratowej.

Węże mają szczególnie ruchomą czaszkę dzięki luźno połączonym kościom. Kość łuskowa zestawia się z kwadratową, a z nią pomost podniebienny i kości szczękowe, które mają słaby kontakt z podniebieniem i umożliwiają ruchy ku przodowi i na boki. Dodatkową ruchomość posiada żuchwa, której gałęzie nie są ze sobą zrośnięte, a tylko połączone więzadłem.

Żółwie i krokodyle mają czaszkę akinetyczną - bez wewnętrznej ruchomości. U żółwi rozwija się wtórne podniebienie twarde, a krokodyle mają je całkowicie rozwinięte. Krokodyle mają szczęki zaopatrzone w ostre, stożkowate zęby umieszczone w zębodołach (tekodontyzm), natomiast żółwie nie mają zębów, żuchwa jest krótka, masywna i okryta z przodu pochwą rogową, podobnie jak szczęka górna, i tworzy dziób.

Ptaki

Posiadają podobną ruchomość co czaszka jaszczurek. Kości kwadratowe zestawiają się ruchomo z mózgoczaszką w miejscu jej zrośnięcia z kośćmi skrzydłowymi. Dzięki ruchowi obrotowemu kości kwadratowych w tym stawie pomost podniebienny i dolny łuk skroniowy wysuwają się do przodu i podnosi się górna część dzioba (kości przedszczękowe). Żuchwa ma taki sam skład jak u gadów i zestawia się stawowo z kością kwadratową. Dziób jest pokryty rogową pochwą. Pozwala na zdobywanie pokarmu działając jak pinceta.

Ssaki

Kości stawowa i kwadratowa straciły znaczenie w budowie stawu żuchwowego i weszły do ucha środkowego, tworząc nowe kosteczki słuchowe, odpowiednio młoteczek i kowadełko.

Żuchwa jest zbudowana wyłącznie z kości zębowej. Trzon żuchwy to stara część dentale posiadająca zęby; nowa partia to wyrostek dziobiasty i kłykciowy zestawiający się z łuską kości skroniowej w nowym stawie żuchwowym. Jest tu tendencja do rozbudowy żuchwy ku górze i tworzenia gałęzi żuchwy - przeniesienie stawu ku górze i odsunięcie od osi żuchwy umożliwia mocniejszy zgryz.

Przednie prajelito

Środkowe prajelito

Tylne prajelito

jama ustna

gardziel
przełyk

żołądek

wątroba

trzustka

kieszonki skrzelowe

tarczyca

grasica

płuca

jelito cienkie

jelito grube

odbytnica

stek