PHP i MySQL. Witryna
WWW oparta na bazie
danych. Wydanie IV
Autor: Kevin Yank
TÅ‚umaczenie: Daniel Kaczmarek
ISBN: 978-83-246-2580-2
Tytuł oryginału: Build Your Own Database
Driven Web Site Using PHP & MySQL
Format: 158×235, stron: 424
Wykorzystaj potencjał PHP oraz MySQL w Twoich serwisach WWW!
" Jak zainstalować i uruchomić własny serwer WWW?
" Jak stworzyć autorski system zarządzania treScią?
" Jak kontrolować dostęp do stron WWW?
PHP i MySQL to najpopularniejszy tandem webmasterski. IloSć serwisów opartych na
tym połączeniu jest nie do ogarnięcia. Skąd taka popularnoSć? Niezależnie od innych
zalet atutem tego rozwiązania jest prostota. Już kilka chwil wystarczy, żeby rozpocząć
przygodę z profesjonalnym tworzeniem serwisów WWW. A jeżeli poSwięcisz trochę
więcej czasu, poznasz i wykorzystasz jeszcze więcej możliwoSci PHP i MySQL.
Ale czy rzeczy proste nie mogą być jeszcze prostsze?
Mogą. Z książką PHP i MySQL. Witryna WWW oparta na bazie danych. Wydanie IV
błyskawicznie przebrniesz przez proces instalacji wszystkich niezbędnych komponentów
niezależnie od systemu, którego używasz. Autor opisuje tu sposób instalacji na platformach
Windows, MacOS X oraz Linux. Po udanej instalacji napiszesz swój pierwszy skrypt,
a następnie przejdziesz do kolejnych, coraz bardziej zaawansowanych tematów. WSród
nich znajdziesz opisy takich zagadnień, jak: język SQL, składnia PHP, nawiązywanie
połączenia z bazą, publikowanie treSci znajdujących się w bazie. Ponadto zdobędziesz
wiedzę z zakresu administrowania bazą MySQL, systemów zarządzania treScią,
zarządzania sesją czy też wykorzystania wyrażeń regularnych. Książka ta jest nieocenioną
pomocą dla wszystkich osób zaczynających przygodę ze stronami WWW oraz językami
PHP i SQL.
" Instalacja systemu na platformach Windows, Linux oraz MacOS X
" MySQL podstawowe zagadnienia
" PHP składnia, podstawowe polecenia i struktury
" Nawiązywanie połączenia z bazą danych z poziomu PHP
" Publikacja treSci zawartych w bazie MySQL
" Zasady projektowania relacyjnej bazy danych
" Tworzenie systemu zarzÄ…dzania treSciÄ…
" Wykorzystanie wyrażeń regularnych
" Kontrola dostępu do stron
" ZarzÄ…dzanie sesjÄ… oraz ciasteczkami
" Zadania administracyjne w bazie MySQL
" Tworzenie zaawansowanych zapytań MySQL
" Przechowywanie i wykorzystanie danych binarnych
Twórz dynamiczne, bogate w treSci i łatwe w zarządzaniu witryny WWW!
Spis treści 5
Spis treści
Przedmowa .................................................................................... 11
Rozdział 1. Instalacja ....................................................................................... 19
WÅ‚asny serwer WWW .................................................................................................... 20
Instalacja w systemie Windows ...................................................................................... 21
Jednoczesna instalacja wszystkich komponentów ................................................. 21
Instalacja poszczególnych komponentów .............................................................. 26
Instalowanie w systemie Mac OS X ............................................................................... 34
Jednoczesna instalacja wszystkich komponentów ................................................. 34
Instalacja poszczególnych komponentów .............................................................. 37
Instalacja w systemie Linux ............................................................................................ 43
Instalowanie serwera baz danych MySQL ............................................................. 44
Instalowanie języka PHP ....................................................................................... 47
Zadania poinstalacyjne ................................................................................................... 53
O co zapytać dostawcę usług internetowych? ................................................................. 56
Nasz pierwszy skrypt PHP .............................................................................................. 57
Narzędzia gotowe, pora do pracy ................................................................................... 60
Rozdział 2. Wprowadzenie do systemu MySQL .................................................. 61
Wprowadzenie do baz danych ........................................................................................ 61
Logowanie siÄ™ na serwerze MySQL ............................................................................... 62
SQL Strukturalny Język Zapytań ............................................................................... 67
Tworzenie bazy danych .................................................................................................. 67
Tworzenie tabel .............................................................................................................. 68
Wstawianie danych do tabeli .......................................................................................... 70
PrzeglÄ…danie danych przechowywanych w bazie ........................................................... 72
Modyfikowanie danych przechowywanych w bazie ...................................................... 74
Usuwanie danych przechowywanych w bazie ................................................................ 75
Niech PHP sam napisze kod SQL ................................................................................... 75
Rozdział 3. Wprowadzenie do języka PHP ......................................................... 77
Podstawowe polecenia i składnia ................................................................................... 79
Zmienne, operatory i komentarze ................................................................................... 81
Tablice ............................................................................................................................ 82
Interakcja z użytkownikiem i formularze ....................................................................... 84
Struktury sterujÄ…ce .......................................................................................................... 95
6 PHP i MySQL. Witryna WWW oparta na bazie danych
Ukrywanie spoin ........................................................................................................... 103
Nie nagłaśniaj swoich decyzji w zakresie technologii ......................................... 104
Używaj szablonów PHP ....................................................................................... 105
Wiele szablonów, jeden kontroler ........................................................................ 107
Dajcie mi bazÄ™ danych! ................................................................................................ 110
Rozdział 4. Publikowanie w sieci WWW danych przechowywanych
w bazie MySQL ............................................................................. 111
Idea działania ................................................................................................................ 111
AÄ…czenie siÄ™ z bazÄ… MySQL za pomocÄ… PHP ............................................................... 113
Wysyłanie zapytań SQL za pomocą języka PHP .......................................................... 118
Obsługa zbiorów wyników zapytania SELECT ........................................................... 120
Wstawianie danych do bazy ......................................................................................... 125
Usuwanie danych z bazy .............................................................................................. 133
Misja zakończona ......................................................................................................... 139
Rozdział 5. Projektowanie relacyjnych baz danych .......................................... 141
Umożliwianie autorom podpisywania kawałów ........................................................... 142
Prosta reguła: dane trzeba przechowywać osobno ........................................................ 143
Korzystanie z wielu tabel ............................................................................................. 147
Proste relacje ................................................................................................................ 151
Relacje typu wiele-do-wielu ......................................................................................... 153
Jeden za wszystkich, wszyscy za jednego! ................................................................... 155
Rozdział 6. Programowanie strukturalne w języku PHP .................................... 157
Dołączanie plików ........................................................................................................ 158
Dołączanie zawartości HTML ............................................................................. 158
Dołączanie kodu PHP .......................................................................................... 160
Rodzaje dołączania .............................................................................................. 164
Współużytkowane pliki dołączane ....................................................................... 165
Funkcje użytkownika i biblioteki funkcji ..................................................................... 167
Zasięg zmiennych i dostęp do zmiennych globalnych ......................................... 169
Programowanie strukturalne w praktyce: funkcje pomocnicze szablonów ................... 173
Najlepszy sposób .......................................................................................................... 176
Rozdział 7. System zarządzania zawartością ................................................... 177
Strona startowa systemu ............................................................................................... 178
ZarzÄ…dzanie autorami ................................................................................................... 181
Usuwanie autorów ............................................................................................... 183
Dodawanie i edytowanie autorów ........................................................................ 186
ZarzÄ…dzanie kategoriami ............................................................................................... 190
Zarządzanie kawałami .................................................................................................. 195
Wyszukiwanie kawałów ...................................................................................... 195
Dodawanie i edytowanie kawałów ....................................................................... 201
Usuwanie kawałów .............................................................................................. 211
Podsumowanie .............................................................................................................. 212
Rozdział 8. Formatowanie zawartości przy użyciu wyrażeń regularnych ............ 215
Wyrażenia regularne ..................................................................................................... 216
Formatowanie łańcuchów tekstu za pomocą wyrażeń regularnych .............................. 220
Wytłuszczenie i kursywa ..................................................................................... 221
Akapity ................................................................................................................ 223
Hiperłącza ............................................................................................................ 225
Domykanie znaczników ....................................................................................... 228
Składamy wszystkie elementy w jedną całość ..................................................... 229
Automatyczne zatwierdzanie zawartości ...................................................................... 232
Spis treści 7
Rozdział 9. Obsługa cookies i sesji oraz kontrola dostępu ............................... 233
Cookies ......................................................................................................................... 233
Obsługa sesji w PHP ..................................................................................................... 238
Prosty koszyk na zakupy ...................................................................................... 240
Kontrola dostępu .......................................................................................................... 248
Projekt bazy danych ............................................................................................. 248
Kod zródłowy kontrolera ..................................................................................... 252
Biblioteka funkcji ................................................................................................ 257
Zarządzanie hasłami i rolami ............................................................................... 266
Kolejne wyzwanie, czyli moderowanie kawałów ................................................ 273
Nieograniczone możliwości .......................................................................................... 275
Rozdział 10. Administrowanie bazą MySQL ....................................................... 277
phpMyAdmin ............................................................................................................... 278
Kopie zapasowe baz danych MySQL ........................................................................... 282
Wykonywanie kopii za pomocÄ… programu mysqldump ....................................... 282
Kopie przyrostowe w binarnym dzienniku aktualizacji ....................................... 283
Kontrola dostępu w MySQL ......................................................................................... 286
Nadawanie uprawnień za pomocą polecenia GRANT ......................................... 287
Odbieranie uprawnień przy użyciu polecenia REVOKE ..................................... 289
Porady na temat kontroli dostępu ......................................................................... 290
Problem braku dostępu ........................................................................................ 292
Sprawdzanie i naprawianie plików danych MySQL ..................................................... 293
Lepiej się ubezpieczać, niż potem żałować .................................................................. 295
Rozdział 11. Zaawansowane zapytania SQL ...................................................... 297
Sortowanie wyników zapytania SELECT .................................................................... 297
Ustawianie limitów dla zapytań .................................................................................... 299
Blokowanie tabel .......................................................................................................... 300
Aliasy nazw kolumn i tabel .......................................................................................... 302
Grupowanie wyników zapytania SELECT ................................................................... 305
ZÅ‚Ä…czenie lewostronne .................................................................................................. 306
Ograniczanie wyników za pomocą klauzuli HAVING ................................................. 309
Dalsze lektury ............................................................................................................... 310
Rozdział 12. Dane binarne ................................................................................ 313
Częściowo dynamiczne strony WWW ......................................................................... 313
Obsługa ładowania plików ........................................................................................... 319
Przypisywanie plikom niepowtarzalnych nazw ................................................... 322
Rejestrowanie w bazie danych ładowanych plików ...................................................... 324
Binarne typy kolumn ........................................................................................... 325
Zapisywanie plików ............................................................................................. 327
Przeglądanie zapisanych plików .......................................................................... 328
Kompletny skrypt ......................................................................................................... 332
Problemy zwiÄ…zane z wielkimi plikami ........................................................................ 338
Rozmiar pakietów MySQL .................................................................................. 338
Ograniczenia czasu działania skryptów PHP ....................................................... 338
Zakończenie .................................................................................................................. 339
Dodatek A Składnia MySQL ........................................................................... 341
Instrukcje języka SQL obsługiwane przez MySQL ...................................................... 342
ALTER TABLE ................................................................................................... 342
ANALYZE TABLE ............................................................................................. 344
CREATE DATABASE ........................................................................................ 344
CREATE INDEX ................................................................................................ 345
8 PHP i MySQL. Witryna WWW oparta na bazie danych
CREATE TABLE ................................................................................................ 345
DELETE .............................................................................................................. 347
DESCRIBE/DESC ............................................................................................... 348
DROP DATABASE ............................................................................................ 348
DROP INDEX ..................................................................................................... 348
DROP TABLE ..................................................................................................... 348
EXPLAIN ............................................................................................................ 348
GRANT ............................................................................................................... 349
INSERT ............................................................................................................... 349
LOAD DATA INFILE ......................................................................................... 350
LOCK/UNLOCK TABLES ................................................................................. 351
OPTIMIZE TABLE ............................................................................................. 352
RENAME TABLE ............................................................................................... 352
REPLACE ........................................................................................................... 353
REVOKE ............................................................................................................. 353
SELECT ............................................................................................................... 353
SET ...................................................................................................................... 359
SHOW ................................................................................................................. 359
TRUNCATE ........................................................................................................ 360
UNLOCK TABLES ............................................................................................. 361
UPDATE ............................................................................................................. 361
USE ...................................................................................................................... 362
Dodatek B Funkcje MySQL ............................................................................ 363
Funkcje przepływu sterowania ..................................................................................... 363
Funkcje matematyczne ................................................................................................. 364
Funkcje tekstowe .......................................................................................................... 366
Funkcje daty i czasu ..................................................................................................... 370
Pozostałe funkcje .......................................................................................................... 374
Funkcje używane w klauzulach GROUP BY ............................................................... 378
Dodatek C Typy danych dla kolumn tabel MySQL ........................................... 379
Typy liczbowe .............................................................................................................. 380
Typy znakowe .............................................................................................................. 383
Typy daty i czasu .......................................................................................................... 387
Dodatek D Funkcje PHP współpracujące z MySQL .......................................... 389
Najczęściej używane funkcje mysqli_* w języku PHP ................................................ 389
mysqli_affected_rows .......................................................................................... 390
mysqli_character_set_name ................................................................................. 390
mysqli_close ........................................................................................................ 390
mysqli_connect .................................................................................................... 390
mysqli_connect_errno .......................................................................................... 391
mysqli_connect_error .......................................................................................... 391
mysqli_data_seek ................................................................................................. 391
mysqli_errno ........................................................................................................ 392
mysqli_error ......................................................................................................... 392
mysqli_fetch_all .................................................................................................. 392
mysqli_fetch_array .............................................................................................. 393
mysqli_fetch_assoc .............................................................................................. 393
mysqli_fetch_field ............................................................................................... 393
mysqli_fetch_field_direct .................................................................................... 393
mysqli_fetch_fields .............................................................................................. 394
Spis treści 9
mysqli_fetch_lengths ........................................................................................... 394
mysqli_fetch_object ............................................................................................. 394
mysqli_fetch_row ................................................................................................ 395
mysqli_field_count .............................................................................................. 395
mysqli_field_seek ................................................................................................ 395
mysqli_field_tell .................................................................................................. 395
mysqli_free_result ............................................................................................... 395
mysqli_get_client_info ........................................................................................ 395
mysqli_get_client_version ................................................................................... 396
mysqli_get_host_info ........................................................................................... 396
mysqli_get_proto_info ......................................................................................... 396
mysqli_get_server_info ........................................................................................ 396
mysqli_get_server_version .................................................................................. 396
mysqli_info .......................................................................................................... 396
mysqli_insert_id .................................................................................................. 397
mysqli_num_fields ............................................................................................... 397
mysqli_num_rows ................................................................................................ 397
mysqli_ping ......................................................................................................... 397
mysqli_query ....................................................................................................... 397
mysqli_real_escape_string ................................................................................... 398
mysqli_real_query ............................................................................................... 398
mysqli_select_db ................................................................................................. 398
mysqli_set_charset ............................................................................................... 398
mysqli_stat ........................................................................................................... 399
mysqli_store_result .............................................................................................. 399
mysqli_thread_id ................................................................................................. 399
mysqli_use_result ................................................................................................ 399
Skorowidz .................................................................................... 401
Rozdział 10.
Administrowanie
bazÄ… MySQL
Sercem niemal każdej dobrze zaprojektowanej witryny tematycznej jest relacyjna baza
danych. W tej książce utworzyliśmy bazę danych przy użyciu systemu relacyjnych
baz danych MySQL. Programiści witryn internetowych chętnie wybierają MySQL,
ponieważ jest darmowy, a także ze względu na łatwość uruchomienia. Jak się przeko-
naliśmy w rozdziale 1., Instalacja , nowy użytkownik, uzbrojony w odpowiednie instruk-
cje, może zainstalować i uruchomić serwer MySQL w czasie krótszym niż 30 minut
a przy niewielkim doświadczeniu nawet w krótszym niż dziesięć!
Ten, kto zamierza wykorzystać serwer MySQL tylko do wypróbowania przykładów
i poeksperymentowania, prawdopodobnie nie potrzebuje niczego poza opisem procesu
instalacji, który omówiliśmy w rozdziale 1., Instalacja . Natomiast czytelnik, który
chce zbudować bazę danych będącą podstawą dla prawdziwej witryny WWW na
przykład witryny firmowej powinien zapoznać się jeszcze z kilkoma zagadnieniami,
zanim zacznie polegać na serwerze MySQL w codziennej pracy.
Najpierw, zgodnie z obietnicą, którą złożyłem w rozdziale 2., pokażę, jak skonfiguro-
wać narzędzie phpMyAdmin, aby przeglądać i edytować bazy danych oraz administrować
nimi z poziomu przeglÄ…darki internetowej. Korzystanie z phpMyAdmin jest generalnie
o wiele łatwiejsze niż zmaganie się z wierszem poleceń serwera MySQL, zwłaszcza gdy
serwer ten działa na innym komputerze.
Pózniej zajmiemy się kopiami zapasowymi. Tworzenie kopii zapasowych danych waż-
nych dla nas albo naszej firmy powinno mieć wysoką pozycję na liście priorytetów
administratora. Niestety, konfigurowanie wykonywania kopii zapasowych nie należy
do najciekawszych obowiązków administratora, więc zazwyczaj taka procedura tworzona
jest jednorazowo, z konieczności i uznawana za wystarczająco dobrą dla wszystkich
zastosowań. Każdy, kto dotychczas na pytanie: Czy powinniśmy zrobić kopie zapa-
sowe naszych baz danych? odpowiadał: W porządku, zrobimy kopie razem z całą
278 PHP i MySQL. Witryna WWW oparta na bazie danych
resztą , powinien uważnie przeczytać ten rozdział. Zademonstrujemy, dlaczego stan-
dardowe rozwiÄ…zanie tworzenia kopii zapasowych jest niewystarczajÄ…ce przy wielu
instalacjach MySQL oraz pokażemy właściwą metodę wykonywania i przywracania
kopii zapasowej bazy MySQL.
W rozdziale 1., Instalacja , skonfigurowaliśmy serwer MySQL tak, aby pozwalał na
łączenie się jako specjalny użytkownik root z dowolnie wybranym hasłem. Użytkownik
root w MySQL (który zresztą nie ma nic wspólnego z użytkownikiem root w Linuksie
i podobnych mu systemach) ma prawa odczytu i zapisu do wszystkich baz i tabel.
W wielu organizacjach konieczne jest tworzenie użytkowników mających dostęp tylko
do poszczególnych baz i tabel oraz ograniczanie w jakiś sposób tego dostępu (na przy-
kład dostęp do pewnej tabeli z prawem tylko do odczytu). W tym rozdziale dowiemy
się również, jak umożliwić takie obostrzenia przy użyciu dwóch nowych poleceń MySQL,
czyli GRANT i REVOKE.
W pewnych sytuacjach, takich jak zaniki prÄ…du, bazy MySQL mogÄ… ulec uszkodze-
niu. W takim przypadku można się jednak odwołać do sporządzonych wcześniej kopii
zapasowych. Zakończymy przegląd administrowania bazami MySQL, poznając narzę-
dzie do sprawdzania i naprawiania prostych uszkodzeń baz.
phpMyAdmin
Podobnie jak większość kodu prezentowanego w książce, phpMyAdmin1 to skrypt PHP
przeznaczony do komunikowania się z serwerem MySQL za pośrednictwem stron
WWW generowanych w locie . Jednak zamiast prezentować użytkownikom strony
miłe dla oka, phpMyAdmin ma za zadanie udostępnienie interfejsu WWW, za pomocą
którego będzie możliwe administrowanie serwerem MySQL.
Aplikacja phpMyAdmin pozwala na wykonanie niemal każdej czynności, dostępnej
z poziomu wiersza poleceń serwera MySQL. Jednak w phpMyAdmin używa się do tego
celu myszy, a nie wpisywanych ręcznie zapytań języka SQL. Oczywiście, jeżeli musisz
wykonać zadanie, które można wyrazić wyłącznie za pomocą ręcznie napisanego kodu
SQL, phpMyAdmin również na to pozwoli, ponieważ udostępnia formularz służący
do wpisywania kodu SQL. Kod ten zostanie wykonany, a wynik zostanie wyświetlony
w przeglÄ…darce.
Na większości komercyjnych serwerów WWW dostępne są już prekonfigurowane wersje
phpMyAdmin, stanowiące element konsoli administracyjnej. Poza tym, jeżeli samo-
dzielnie zainstalujesz serwer MySQL pochodzÄ…cy z rozwiÄ…zania pakietowego, takiego
jak WampServer czy MAMP, szybko zauważysz, że tam również udostępniana jest
aplikacja phpMyAdmin. Wówczas konieczne jednak będzie odpowiednie skonfiguro-
wanie aplikacji przez podanie hasła użytkownika root serwera MySQL, które zostało
zdefiniowane w rozdziale 1.
1
http://www.phpmyadmin.net/
Rozdział 10. f& Administrowanie bazą MySQL 279
Jeżeli na serwerze, którego używasz, phpMyAdmin jest niedostępna, możesz zainstalo-
wać aplikację samodzielnie, co nie jest trudnym zadaniem. W tym celu należy przejść
na stronę pobierania phpMyAdmin2 i pobrać najnowszą zalecaną wersję (w trakcie
powstawania tej książki była to wersja 3.1.3.2) w preferowanym formacie (.zip dla
systemu Windows lub Mac OS X bądz też .tar.gz dla Linuksa). Plik trzeba rozpakować,
a po rozpakowaniu okaże się, że archiwum zawiera katalog phpMyAdmin-wersja-
-językowa. Nazwę tego katalogu trzeba zmienić na phpMyAdmin i przenieść do głów-
nego katalogu dokumentów WWW serwera internetowego.
Następnie w edytorze tekstu trzeba utworzyć nowy plik o nazwie config.inc.php i zapi-
sać go w katalogu phpMyAdmin. W pliku należy wpisać następujący fragment kodu:
$cfg['blowfish_secret'] = 'bhvhbv3577h3qguw83qdh37b2fnqelinbq38qhg';
$cfg['Servers'][1]['auth_type'] = 'cookie';
?>
Elementowi $cfg['blowfish_secret'] można przypisać dowolną wartość złożoną z liter
i cyfr. Nie trzeba nawet zapamiętywać wpisanej wartości, ponieważ wystarczy, by była
jak najtrudniejsza do zgadnięcia przez potencjalnego hakera. Dlatego im bardziej ciąg
znaków będzie przypominał ciąg wygenerowany losowo, tym lepiej.
Drugi wiersz kodu konfiguruje phpMyAdmin w taki sposób, by aplikacja łączyła się
z serwerem MySQL znajdujÄ…cym siÄ™ na tym samym komputerze oraz serwer baz danych
wymagał podania nazwy użytkownika i hasła. Jeżeli wykorzystywany serwer MySQL
działa na innym komputerze albo chcesz, by phpMyAdmin logował się do serwera
baz danych automatycznie, trzeba wprowadzić pewne zmiany, które najlepiej są opisane
w dokumentacji aplikacji. Wystarczy w przeglądarce internetowej otworzyć plik
Documentation.html, który znajduje się w katalogu phpMyAdmin.
Gdy plik konfiguracyjny jest już gotowy, należy otworzyć przeglądarkę i wywołać
adres http://localhost/phpMyAdmin/ (lub inny, który wskazuje na serwerze WWW kata-
log phpMyAdmin). W odpowiedzi w przeglądarce powinna pojawić się strona logowa-
nia, widoczna na rysunku 10.1.
Jeżeli na stronie logowania pojawi się ostrzeżenie dotyczące braku możliwości zała-
dowania rozszerzenia mcrypt, można je z czystym sumieniem zignorować. Na więk-
szości serwerów rozszerzenie mcrypt jest komponentem opcjonalnym, którego zainsta-
lowanie dość znacząco powinno zwiększyć wydajność działania phpMyAdmin, lecz
i bez tego rozszerzenia aplikacja będzie sobie radzić bez problemu3.
2
http://www.phpmyadmin.net/home_page/downloads.php
3
Rozszerzenie mcrypt jest wymagane w niektórych 64-bitowych systemach operacyjnych. Aplikacja
phpMyAdmin wyświetli odpowiedni komunikat, jeśli okaże się, że nie może obyć się bez tego rozszerzenia.
W takim przypadku trzeba będzie dodać rozszerzenie do PHP. W systemie Windows wystarczy w tym
celu jedynie odkomentować wiersz extension=php_mcrypt.dll pliku php.ini, lecz w systemach Mac OS X
i Linux konieczne jest zainstalowanie biblioteki programistycznej libmcrypt i wykonanie rekompilacji
PHP. Trudno powiedzieć, by był to najlepszy sposób spędzania popołudnia!
280 PHP i MySQL. Witryna WWW oparta na bazie danych
Rysunek 10.1.
Ekran logowania
do aplikacji
phpMyAdmin
W polu Użytkownik należy wpisać root, natomiast w polu Hasło trzeba podać hasło
użytkownika root na serwerze MySQL. Alternatywnie, jeżeli nie znasz hasła użytkow-
nika root na serwerze baz danych, z którym się łączysz, wpisz nazwę użytkownika
i hasło, jakie znasz. Aplikacja phpMyAdmin zacznie wówczas pracę z takimi samymi
uprawnieniami, jakie posiada zastosowany użytkownik MySQL.
Po zalogowaniu się w przeglądarce powinna pojawić się strona podobna do widocznej
na rysunku 10.2.
Rysunek 10.2. Interfejs aplikacji phpMyAdmin może być trochę zniechęcający, ale nie poddawaj się!
Nie warto stresować się przytłaczającą liczbą opcji udostępnianych przez phpMyAdmin.
Aplikacja rzeczywiście jest bardzo złożona, lecz gdy tylko poznasz ją trochę bliżej,
praca z nią przestanie być jakimkolwiek problemem.
Rozdział 10. f& Administrowanie bazą MySQL 281
Na początek warto spojrzeć na listę dostępnych baz danych, widoczną po lewej stronie.
Jeżeli phpMyAdmin łączy się z serwerem MySQL, na którym implementowałeś przy-
kłady opisywane w tej książce, powinieneś wśród dostępnych baz danych ujrzeć między
innymi bazę ijdb. Jeśli tak nie jest, możesz ją utworzyć choćby teraz.
Jeżeli posiadasz uprawnienia do tworzenia baz danych na serwerze MySQL, skorzystaj
z formularza Utwórz nową bazę danych widocznego mniej więcej na środku ekranu,
aby zbudować nową bazę danych ijdb. Na liście rozwijanej System porównań dla
połączenia MySQL można pozostawić wartość domyślną. Gdy klikniesz przycisk Utwórz,
phpMyAdmin utworzy nową, pustą bazę danych ijdb i wyświetli komunikat Nie zna-
leziono tabeli w bazie danych , widoczny na rysunku 10.3.
Rysunek 10.3. Nie znaleziono tabeli w bazie danych
Jeżeli natomiast możesz korzystać tylko z jednej bazy danych, którą specjalnie utwo-
rzył administrator (na przykład administrator dostawcy usług internetowych), kliknij
nazwę tej bazy w menu po lewej stronie. Również w tym przypadku w przeglądarce
wyświetlona zostanie lista tabel lub komunikat Nie znaleziono tabeli w bazie danych ,
jeżeli baza danych będzie pusta.
Teraz za pomocą phpMyAdmin możesz utworzyć wszystkie tabele niezbędne do odpo-
wiedniego funkcjonowania bazy danych witryny zarządzania kawałami. W tym celu
kliknij zakładkę Import u góry strony, a następnie w sekcji Plik do importu wskaż plik
archiwum kodów zródłowych książki o nazwie Rozdzial09/sql/ijdb.sql. Kliknięcie
przycisku Wykonaj u dołu strony spowoduje, że aplikacja phpMyAdmin prześle zawar-
tość wskazanego pliku do serwera MySQL i na tej podstawie powstaną tabele i przykła-
dowe dane bazy do zarzÄ…dzania dowcipami.
Nazwy utworzonych tabel powinny się pojawić z lewej strony ekranu przeglądarki.
Po kliknięciu myszą nazwy którejś z tabel będzie można przejrzeć jej zawartość; warto
również przejrzeć wszystkie zakładki dostępne w aplikacji phpMyAdmin. Większość
dostępnych opcji nie powinna budzić wątpliwości, jednak przeznaczenie niektórych
zakładek może wydać się niejasne. Jeżeli jesteś ciekaw, do czego służy dana funkcja, po
prostu uruchom ją i zobacz, jaki będzie wynik (oczywiście, na serwerze MySQL, który
nie zawiera żadnych danych!). Szczególną ostrożność należy zachować przy przeglą-
daniu zakładki Usuń, która usuwa całą bazę danych.
282 PHP i MySQL. Witryna WWW oparta na bazie danych
Niewielu programistów PHP zna każdą funkcję tak złożonego narzędzia, jakim jest
phpMyAdmin. Jednak nawet zrozumienie tylko podstawowych funkcji aplikacji sprawi,
że narzędzie szybko stanie się nieodzowne do administrowania bazami danych na
serwerze MySQL.
Kopie zapasowe baz danych MySQL
Podobnie jak w przypadku serwerów WWW, większość serwerów MySQL musi działać
24 godziny na dobę, siedem dni w tygodniu. Powoduje to, że tworzenie kopii zapaso-
wych plików bazy MySQL jest problematyczne. Serwer MySQL używa pamięci pod-
ręcznej i buforowania, aby zwiększyć efektywność uaktualniania plików bazy prze-
chowywanych na dysku, co sprawia, że w każdej chwili pliki te mogą się znajdować
w stanie niespójności. Jako że standardowe procedury wykonywania kopii zapasowych
zakładają tylko kopiowanie plików systemowych i zawierających dane, kopie plików
danych MySQL nie są wiarygodne. Nie ma bowiem żadnej gwarancji, że skopiowane
pliki będą w stanie nadającym się do użycia w zastępstwie plików straconych w awarii.
Wiele baz danych otrzymuje nowe informacje przez cały czas, zaś standardowe kopie
zapasowe zawierają tylko stan plików z daty ostatniego utworzenia kopii. Jeśli z jakie-
goś powodu pliki danych bazy MySQL zostaną zniszczone albo nie da się ich odczytać,
wszelkie informacje, które zmieniły się w bazie od ostatniej kopii, przepadną bezpow-
rotnie. W wielu sytuacjach, na przykład jeśli serwer MySQL służy do śledzenia zamó-
wień klientów w sklepie internetowym, taka strata jest nie do przyjęcia.
MySQL zawiera mechanizmy służące do tworzenia aktualnych kopii zapasowych, na
które nie powinna mieć wpływu aktywność serwera podczas archiwizacji. Niestety,
ich użycie wymaga zaprojektowania specjalnej procedury wykonywania kopii zapa-
sowych dla danych MySQL, całkowicie oddzielnej od wszelkich systemów archiwizacji,
które mogły powstać dla innych danych. Jednak podobnie jak w przypadku każdego
dobrego systemu kopii zapasowych, docenimy go, kiedy przyjdzie czas go wykorzystać.
Wykonywanie kopii za pomocÄ… programu mysqldump
Oprócz mysql, klienta MySQL, pakiet instalacyjny MySQL zawiera wiele przydatnych
programów narzędziowych. Poznaliśmy już na przykład program mysqladmin, odpo-
wiedzialny za kontrolÄ™ i pobieranie informacji o uruchomionym serwerze MySQL.
Program mysqldump jest kolejnym z tych narzędzi. Po uruchomieniu łączy się on z ser-
werem MySQL (w podobny sposób, jak program mysql albo skrypt PHP) i pobiera pełną
zawartość wskazanej bazy danych. Pobrane dane są następnie wypisywane w postaci
szeregu poleceń SQL CREATE TABLE i INSERT, które, wykonane na serwerze MySQL,
odtworzą bazę danych (lub bazy danych) i zapełnią ją takimi samymi danymi, jakie
zawierał oryginał.
Jeśli przekierujemy wynik działania mysqldump do pliku, możemy zachować uzyskany
zrzut zawartości bazy jako kopię zapasową. Poniższe polecenie (zapisane w jednej linii)
Rozdział 10. f& Administrowanie bazą MySQL 283
łączy się z serwerem MySQL uruchomionym na komputerze lokalnym, podając użyt-
kownika root i hasło password, a następnie zapisuje kopię zapasową wszystkich baz
danych do pliku full_backup.sql4.
mysqldump -u root -ppassword --all-databases > full_backup.sql
Poniższe komendy odtworzą bazę po awarii:
mysql -u root -ppassword < full_backup.sql
Przytoczone polecenie łączy się z serwerem MySQL przy użyciu programu mysql
i podaje do wykonania listę komend z utworzonego uprzednio pliku. Jeżeli wolisz korzy-
stać z klienta wiersza poleceń serwera MySQL, możesz wykonać polecenie source, aby
wykonać wszystkie polecenia zawarte w pliku full_backup.sql:
mysql> source full_backup.sql
Polecenie source nie jest poleceniem języka SQL
Polecenie source jest słabo udokumentowanym5 poleceniem obsługiwanym bez-
pośrednio przez program klienta mysql i nie jest to w żadnym razie polecenie języka
SQL, takie jak na przykład CREATE DATABASE. Dlatego na końcu polecenia nie należy
wstawiać znaku średnika, ponieważ znak ten uniemożliwi poprawne wykonanie pole-
cenia.
W ten sposób możemy używać mysqldump do tworzenia kopii zapasowych naszych baz
danych. Program mysqldump nie kopiuje bezpośrednio plików znajdujących się w kata-
logu danych MySQL, tylko pobiera dane, łącząc się z serwerem. Dzięki temu kopia,
którą wykonuje, jest właściwą i pewną kopią bazy, a nie zrzutem plików, które mogą
być niepełne i nieaktualne, dopóki serwer MySQL jest uruchomiony.
Co zrobić z dziurą między kopiami zapasowymi, aby mieć pewność, że zarchiwizo-
wane dane z bazy są zawsze aktualne? Rozwiązanie jest proste: należy skonfigurować
serwer tak, aby prowadził binarny dziennik aktualizacji.
Kopie przyrostowe w binarnym dzienniku aktualizacji
Jak już wspomniano, w wielu zastosowaniach, w których używa się serwera MySQL,
utrata danych jakichkolwiek danych jest nie do zaakceptowania. W takich przy-
padkach trzeba znalezć sposób na utrzymywanie aktualności danych również pomiędzy
kopiami wykonywanymi przy użyciu mysqldump. Rozwiązaniem tego problemu jest
skonfigurowanie serwera MySQL, tak aby prowadził binarny dziennik aktualizacji.
Binarny dziennik aktualizacji jest zapisem wszystkich otrzymanych przez bazÄ™ zapy-
tań SQL, które w jakiś sposób zmieniły zawartość bazy. Zaliczają się do nich między
innymi polecenia INSERT, UPDATE i CREATE TABLE, natomiast SELECT już nie.
4
Aby uruchomić mysqldump i inne programy narzędziowe MySQL, trzeba znajdować się w katalogu
bin serwera MySQL lub katalog ten musi znajdować się w ścieżce systemowej. Jeżeli wykonałeś
instrukcje instalacji zawarte w rozdziale 1., ścieżka systemowa powinna już zawierać odpowiednie wpisy.
5
http://dev.mysql.com/doc/refman/5.1/en/batch-commands.html
284 PHP i MySQL. Witryna WWW oparta na bazie danych
Podstawowym celem jest umożliwienie odzyskania zawartości bazy dokładnie z chwili
wystąpienia awarii. Można to osiągnąć przez przywrócenie kopii zapasowej (wyko-
nanej za pomocÄ… programu mysqldump) i zastosowanie fragmentu binarnego dziennika
aktualizacji, powstałego po utworzeniu ostatniej kopii zapasowej.
Można także edytować binarny dziennik aktualizacji, aby cofnąć ewentualne błędy. Jeśli
na przykład współpracownik przypadkowo wyda polecenie DROP TABLE, możemy wyeks-
portować binarny dziennik aktualizacji do postaci tekstowej i z pliku tekstowego usunąć
szkodliwy wpis. Następnie można przywrócić bazę danych z ostatniej kopii zapaso-
wej i wykonać zmodyfikowany binarny dziennik aktualizacji. W ten sposób zacho-
wujemy nawet te aktualizacje w innych tabelach, do których doszło już po wydaniu
omyłkowego polecenia. A w ramach przeciwdziałania powinniśmy też zapewne ode-
brać współpracownikowi prawa do polecenia DROP (w następnej części dowiemy się,
jak to zrobić).
Uruchamiając serwer MySQL z wiersza poleceń, możemy użyć przełącznika --log-bin,
aby tworzył binarny dziennik aktualizacji, na przykład w systemie Mac OS X może to
wyglądać tak:
Komputer:~ użytkownik$ sudo mysqld_safe --log-bin=binlog
Powyższe polecenie uruchamia serwer MySQL i instruuje go, aby tworzył w katalogu
danych serwera (/usr/local/mysql/data na komputerach z Mac OS X i Linuksem, jeśli
serwer jest skonfigurowany zgodnie z opisem w rozdziale 1., Instalacja ) pliki binlog.
000001, binlog.000002 itd. Nowy plik będzie powstawał, ilekroć serwer zapisze zawar-
tość dziennika na dysk; w praktyce następuje to za każdym uruchomieniem serwera.
Jeśli chcemy przechowywać binarny dziennik aktualizacji w innym miejscu (co jest
zazwyczaj dobrym pomysłem jeśli zepsuje się dysk zawierający katalog z danymi,
lepiej, żeby kopie zapasowe, mimo wszystko, przetrwały ten kataklizm!), możemy podać
pełną ścieżkę do niego.
Jeśli serwer MySQL ma działać stale, to prawdopodobnie system operacyjny odpo-
wiada za jego uruchamianie przy starcie. W takim przypadku dodawanie opcji w linii
komend może być utrudnione. Prostszą metodą utworzenia dziennika aktualizacji jest
ustawienie odpowiedniej opcji w pliku konfiguracyjnym MySQL o nazwie my.cnf lub
my.ini, jeżeli używany jest system Windows.
Podobnie jak plik php.ini, który definiuje konfigurację języka PHP na serwerze, tak samo
plik my.cnf lub my.ini jest zwykłym plikiem tekstowym, który zawiera listę opcji steru-
jących pracą serwera MySQL. Domyślnie MySQL jest instalowany bez żadnego pliku
konfiguracyjnego i działa z wykorzystaniem ustawień domyślnych. Aby włączyć obsługę
binarnych dzienników aktualizacji, należy utworzyć plik my.cnf lub my.ini i ustawić
odpowiednie opcje.
W systemie Windows użyj Notatnika lub innego edytora tekstu, aby utworzyć plik
o nazwie my.ini i zapisać go w katalogu instalacyjnym serwera MySQL (na przykład
w C:\Program Files\MySQL\MySQL Server 5.x).
Rozdział 10. f& Administrowanie bazą MySQL 285
W systemie Mac OS X lub Linux należy użyć wybranego edytora tekstu i utworzyć
plik o nazwie my.cnf z odpowiednimi ustawieniami konfiguracyjnymi; potem plik trzeba
przenieść do katalogu instalacyjnego serwera MySQL (/usr/local/mysql). Aby to wyko-
nać, prawdopodobnie potrzebne będą uprawnienia administratora.
Instalacje pakietowe
W dalszej części punktu zakładam, że samodzielnie zainstalowałeś serwer MySQL od
podstaw. Jest to szczególnie dobre rozwiązanie, jeżeli instalujesz serwer produkcyjny.
RozwiÄ…zania pakietowe, takie jak WampServer czy MAMP, zawierajÄ… wbudowany, pre-
definiowany plik konfiguracyjny serwera MySQL. Oczywiście, można zmienić zawar-
tość tego pliku, aby odpowiednio dostosować konfigurację serwera MySQL i włączyć
obsługę binarnych dzienników aktualizacji, lecz najlepiej cofnąć się o krok i samo-
dzielnie w całości skonfigurować sposób działania serwera.
Włączenie mechanizmu tworzenia binarnych dzienników aktualizacji na serwerze
rozwojowym jest tylko niepotrzebnym utrudnieniem. Jeżeli chcesz mieć kopie zapa-
sowe serwera rozwojowego, po prostu go wyłącz i wykonaj kopię zapasową plików
danych serwera MySQL.
Utworzony plik konfiguracyjny powinien zawierać następujący wpis:
[mysqld]
log-bin=/tmp/binlog
Tak sformułowany wpis nakazuje serwerowi, by pliki binarnego dziennika aktualiza-
cji były przechowywane w katalogu /tmp. W środowiskach produkcyjnych zwykle
wskazuje się bardziej sensowną lokalizację (na przykład dysk zapasowy). Na serwerach
Mac OS X i Linux trzeba się przede wszystkim upewnić, że wskazana lokalizacja jest
dostępna do zapisu dla konta użytkownika mysql, na którym pracuje serwer MySQL.
Ponieważ nowy plik konfiguracyjny jest już gotowy, należy zrestartować serwer MySQL.
Od teraz serwer będzie zachowywał się tak, jakby uruchomiono go w wierszu poleceń
z opcją --log-bin. Aby upewnić się, że wszystko działa prawidłowo, warto we wskazanej
lokalizacji sprawdzić, czy w momencie uruchomienia serwera powstał w niej nowy plik
dziennika.
Oczywiście, pliki binarnych dzienników aktualizacji mogą zajmować znaczną ilość
miejsca zwłaszcza wtedy, kiedy serwer jest intensywnie używany. Z tego względu trzeba
nakazać serwerowi MySQL, aby za każdym razem, gdy wykonywana jest pełna kopia
zapasowa przy użyciu mysqldump, serwer usuwał wszystkie przestarzałe pliki binarnego
dziennika aktualizacji.
mysqldump -u root -ppassword --all-databases --flush-logs --master-data=2
--delete-master-logs > backup.sql
Opcja --flush-logs nakazuje serwerowi MySQL, by bieżący plik binarnego dziennika
aktualizacji zamknąć oraz utworzyć nowy plik, tak jakby serwer został wyłączony
i ponownie uruchomiony. Opcja --master-data=2 wskazuje programowi mysqldump, że
na końcu pliku ijdb_backup.sql trzeba umieścić komentarz zawierający nazwę nowego
pliku binarnego dziennika aktualizacji. Plik ten będzie zawierał wpisy dotyczące pierw-
286 PHP i MySQL. Witryna WWW oparta na bazie danych
szych zmian dokonanych w bazie danych bezpośrednio po wykonaniu pełnej kopii zapa-
sowej. Ostatnia opcja --delete-master-logs nakazuje programowi mysqldump usunięcie
tych plików binarnego dziennika aktualizacji, które po utworzeniu pełnej kopii zapaso-
wej nie są już potrzebne.
W przypadku poważnej awarii posiadanie pełnej kopii zapasowej oraz plików binar-
nego dziennika aktualizacji wygenerowanych po utworzeniu pełnej kopii pozwoli na
stosunkowo bezproblemowe przywrócenie bazy danych. W tym celu trzeba będzie
zainstalować i skonfigurować nową, pustą wersję serwera MySQL i odtworzyć na nim
pełną kopię zapasową, zgodnie z opisem z poprzedniego punktu. Potem zostanie już
tylko zaaplikowanie plików binarnego dziennika aktualizacji przy użyciu programu
narzędziowego mysqlbinlog, wchodzącego w skład instalacji serwera MySQL.
Zadanie programu narzędziowego mysqlbinlog polega na przekształceniu formatu danych,
w jakim zapisywane są binarne dzienniki aktualizacji, w polecenia języka SQL, które
należy wykonać na bazie danych. Powiedzmy, że istnieją dwa pliki binarnego dziennika
aktualizacji, które trzeba odtworzyć po przywróceniu bazy danych z ostatniej pełnej
kopii zapasowej. Za pomocą programu mysqlbinlog z dwóch plików binarnego dzien-
nika można wygenerować tekstowy plik z odpowiednimi poleceniami języka SQL,
a następnie wykonać zawartość utworzonego pliku na serwerze MySQL tak, jakby był
to plik wygenerowany przez narzędzie mysqldump:
mysqlbinlog binlog.000041 binlog.000042 > binlog.sql
mysql -u root -ppassword < binlog.sql
Kontrola dostępu w MySQL
W rozdziale 2., Wprowadzenie do systemu MySQL , wspomniałem o bazie mysql, która
występuje na każdym serwerze MySQL i służy do przechowywania informacji o użyt-
kownikach, ich hasłach i o tym, co wolno im robić. Dotychczas jednak zawsze łączy-
liśmy się z serwerem jako użytkownik root, co dawało nam dostęp do wszystkich baz
i tabel.
Konto root MySQL może wystarczyć do naszych celów, jeśli do uruchomionego przez
nas serwera uzyskają dostęp tylko skrypty PHP i zachowamy ostrożność w podawa-
niu hasła do konta. Jednak w sytuacjach, w których do serwera MySQL ma dostęp
wielu użytkowników (na przykład jeśli firma utrzymująca naszą witrynę WWW prze-
chowuje bazy danych klientów na jednym serwerze), warto skonfigurować konta użyt-
kowników z bardziej ograniczonymi prawami dostępu.
System kontroli dostępu w MySQL jest w pełni udokumentowany w rozdziale 6. pod-
ręcznika MySQL6. W skrócie: prawa dostępu użytkowników regulowane są przez
zawartość pięciu tabel w bazie mysql: user, db, host, tables_priv i columns_priv.
Gdybyśmy chcieli edytować je ręcznie przy użyciu poleceń INSERT, UPDATE i DELETE,
powinniśmy się najpierw zapoznać z odpowiednim fragmentem podręcznika. MySQL
6
http://dev.mysql.com/doc/mysql/en/privilege_system.html
Rozdział 10. f& Administrowanie bazą MySQL 287
dostarcza jednak prostszą metodę zarządzania prawami dostępu, przeznaczoną dla nas,
zwykłych śmiertelników. Używając poleceń GRANT i REVOKE niestandardowych komend
MySQL możemy tworzyć użytkowników i przydzielać im prawa bez zastanawiania
siÄ™ nad detalami i nad sposobem reprezentacji tego, co stworzymy we wspomnianych
tabelach.
Nadawanie uprawnień za pomocą polecenia GRANT
Polecenie GRANT, służące do tworzenia nowych użytkowników, przydzielania haseł i przy-
pisywania praw, jest następujące:
mysql>GRANT uprawnienie [(kolumny)] ON do_czego
->TO użytkownikowi [IDENTIFIED BY 'hasło']
->[WITH GRANT OPTION];
A zatem polecenie to ma wiele pustych pól do wypełnienia. Opiszemy każde z nich,
a potem obejrzymy kilka przykładów, aby się przekonać, jakie efekty dają razem.
Pole uprawnienie definiuje uprawnienia, które chcemy przydzielić tym poleceniem.
Uprawnienia, które można nadać, dzielą się na trzy grupy:
Uprawnienia do baz, tabel lub kolumn
ALTER Modyfikowanie istniejących tabel (na przykład dodawanie
albo usuwanie kolumn) i indeksów.
CREATE Tworzenie nowych baz i tabel.
DELETE Usuwanie pozycji z tabeli.
DROP Usuwanie tabel lub baz.
INDEX Tworzenie lub usuwanie indeksów.
INSERT Dodawanie nowych pozycji w tabeli.
LOCK TABLES Blokowanie tabel, do których użytkownik ma prawo SELECT
(zob. rozdział 11., Zaawansowane zapytania SQL).
SELECT Przeglądanie i przeszukiwanie zawartości tabeli.
SHOW DATABASES Przeglądanie listy dostępnych baz danych.
UPDATE Modyfikowanie istniejÄ…cych pozycji w tabeli.
Globalne uprawnienia administracyjne
FILE Czytanie i zapisywanie plików na komputerze, na którym
działa serwer MySQL.
PROCESS Oglądanie lub niszczenie wątków należących do innych
użytkowników.
RELOAD Przeładowywanie tabel kontroli dostępu, zapisywanie
dziennika na dysku itd.
SHUTDOWN Zatrzymywanie serwera MySQL.
288 PHP i MySQL. Witryna WWW oparta na bazie danych
Uprawnienia specjalne
ALL Uprawnienie do wszelkich czynności (podobnie jak
w przypadku użytkownika root), z wyjątkiem prawa
do nadawania praw.
USAGE Prawo do zalogowania siÄ™ i nic ponadto.
Niektóre z tych uprawnień odnoszą się do właściwości MySQL, których jeszcze nie
poznaliśmy, ale większość nie powinna być obca czytelnikom.
Pole do_czego określa, do których części serwera baz danych odnoszą się nadawane
prawa.
Zapis *.* oznacza, że prawa dotyczą wszystkich baz i tabel.
nazwaBazy.* oznacza, że prawa obejmują wszystkie tabele w bazie nazwaBazy.
nazwaBazy.nazwaTabeli oznacza natomiast, że prawa dotyczą tylko tabeli
nazwaTabeli w bazie nazwaBazy.
Można nawet określić prawa do pojedynczych kolumn w tabeli wystarczy wstawić
listę kolumn w nawias następujący po nazwie przydzielanych praw (zob. przykład
poniżej).
Pole user wyznacza użytkownika, którego mają dotyczyć prawa. W MySQL użytkow-
nik jest określany przez nazwę użytkownika podaną przy logowaniu oraz nazwę hosta
lub adres IP komputera, z którego się łączy. Wartości te rozdziela znak @ (tj. nazwa_
użytkownika@nazwa_hosta). Obie mogą zawierać znak globalny %, ale każdą zawiera-
jącą go wartość trzeba ująć w cudzysłów (na przykład kevin@"%" pozwoli użytkowni-
kowi o nazwie kevin zalogować się z dowolnego hosta i użyć podanych uprawnień).
Pole hasło definiuje hasło wymagane od użytkownika przy łączeniu się z serwerem
MySQL. Nawiasy kwadratowe oznaczają, że część IDENTIFIED BY 'hasło' polecenia
GRANT jest opcjonalna. Każde podane w niej hasło zamieni dotychczasowe hasło dla
danego użytkownika. Jeśli nie podamy hasła dla nowo tworzonego użytkownika, serwer
nie będzie od niego wymagał podania hasła przy połączeniu.
Opcjonalna część WITH GRANT OPTION oznacza, że użytkownik ma prawo używać pole-
ceń GRANT i REVOKE do nadawania innym użytkownikom takich samych uprawnień, jakie
sam otrzymał. Tę opcję należy przydzielać ostrożnie następstwa nie zawsze są oczy-
wiste! Użytkownik założony z opcją WITH GRANT OPTION może przekazywać tę opcję
innym użytkownikom, aby wymieniać się z nimi prawami dostępu.
Rozważmy kilka przykładów. Poniższe polecenie GRANT tworzy użytkownika o nazwie
dbmgr, mogącego logować się z komputera server.host.net z hasłem managedb i mają-
cego pełny dostęp tylko do bazy danych o nazwie ijdb (z prawem przydzielania innym
użytkownikom praw dostępu do tej bazy włącznie).
mysql>GRANT ALL ON ijdb.*
->TO dbmgr@example.com
->IDENTIFIED BY 'managedb'
->WITH GRANT OPTION;
Rozdział 10. f& Administrowanie bazą MySQL 289
Następnie, aby zmienić hasło tego użytkownika na funkychicken, użyjemy następującego
polecenia:
mysql>GRANT USAGE ON *.*
->TO dbmgr@example.com
->IDENTIFIED BY 'funkychicken';
Zauważmy, że nie nadaliśmy żadnych dodatkowych uprawnień (uprawnienie USAGE
pozwala użytkownikowi jedynie na zalogowanie się), ale dotychczasowe przywileje użyt-
kownika pozostały niezmienione.
Następnie załóżmy istnienie nowego użytkownika o nazwie jess, który będzie się łączyć
z różnych komputerów w domenie example.com. Powiedzmy, że użytkowniczka Jess
jest odpowiedzialna za aktualizowanie personaliów i adresów e-mail autorów, ale może
też czasem przeglądać pozostałe informacje w bazie. W związku z tym uzyska dostęp
tylko do odczytu (tj. SELECT) do bazy ijdb, ale będzie też mogła wykonywać UPDATE na
kolumnach nazwa i email w tabeli autor. Oto odpowiednie polecenia:
mysql>GRANT SELECT ON ijdb.*
->TO jess@"%.example.com"
->IDENTIFIED BY "jessrules";
mysql>GRANT UPDATE (nazwa, email) ON ijdb.autor
->TO jess@"%.example.com";
Zauważmy, że w pierwszym poleceniu użyliśmy w nazwie hosta znaku globalnego %,
aby określić, z jakich komputerów będzie się mogła łączyć Jess. Nie daliśmy jej także
prawa do przekazywania uprawnień innym użytkownikom, ponieważ nie dodaliśmy
klauzuli WITH GRANT OPTION na końcu linii. Drugie polecenie pokazuje, jak przydzielać
uprawnienia do określonych kolumn w tabeli należy umieszczać rozdzielone przecin-
kami kolumny w nawiasie za nazwÄ… nadawanego uprawnienia.
Aby sprawdzić, jakie uprawnienia nadano konkretnemu użytkownikowi, należy wyko-
nać polecenie SHOW GRANTS:
mysql> SHOW GRANTS FOR jess@"%.example.com"
Polecenie zwróci listę poleceń GRANT, których należy użyć, aby na nowo utworzyć wska-
zanego użytkownika z identycznymi uprawnieniami.
Odbieranie uprawnień przy użyciu polecenia REVOKE
Polecenie REVOKE, jak można się domyślić, służy do odbierania użytkownikowi poprzednio
nadanych uprawnień dostępu. Składnia polecenia jest następująca:
mysql>REVOKE uprawnienie [(kolumny)]
->ON do_czego FROM użytkownikowi;
Wszystkie pola w poleceniu mają to samo działanie, co w przypadku polecenia GRANT.
Aby odebrać uprawnienia do używania polecenia DROP współpracownikowi Jess o nazwie
idiot (jeśli, na przykład, ma on zwyczaj sporadycznego omyłkowego usuwania za
pomocą tego polecenia tabel i baz danych), użylibyśmy następującego polecenia:
290 PHP i MySQL. Witryna WWW oparta na bazie danych
mysql>REVOKE DROP ON *.* FROM idiot@"%.example.com";
Cofnięcie prawa użytkownika do zalogowania się jest jedyną rzeczą, jakiej nie można
osiągnąć przy użyciu poleceń GRANT i REVOKE. Te polecenia definitywnie odbiorą użytkow-
nikowi wszelką możliwość jakichkolwiek działań w bazie poza zalogowaniem się:
mysql>REVOKE ALL PRIVILEGES ON *.* FROM idiot@"%.example.com";
mysql>REVOKE GRANT OPTION ON *.* FROM idiot@"%.example.com";
Jednak aby całkowicie usunąć użytkownika, trzeba wykonać polecenie DROP USER:
mysql>DROP USER idiot@"%.example.com"
Porady na temat kontroli dostępu
Sposób, w jaki działa system kontroli dostępu w MySQL, ma pewne idiosynkrazje, o któ-
rych trzeba wiedzieć przed rozpoczęciem zakładania kont użytkowników.
Jeśli tworzymy użytkowników mogących się zalogować do serwera MySQL tylko z kom-
putera, na którym działa serwer (na przykład wymagamy, aby logowali się do kom-
putera i uruchamiali stamtÄ…d klienta MySQL, ewentualnie porozumiewali siÄ™ z serwe-
rem przy użyciu skryptów serwerowych w rodzaju PHP), możemy się zastanawiać,
jaka powinna być część polecenia GRANT dotycząca użytkownika. Załóżmy, że serwer
jest uruchomiony na komputerze www.example.com. Jak powinna wyglądać nazwa użyt-
kownika: nazwa_użytkownika@example.com czy nazwa_użytkownika@localhost?
Odpowiedz brzmi: nie można polegać na żadnej z nich, jeśli chcemy obsłużyć wszystkie
połączenia. Teoretycznie, jeżeli łączący się użytkownik poda nazwę hosta w programie
klienckim mysql albo w funkcji PHP mysqli_connect, nazwa ta zostanie porównana
z wpisem w systemie kontroli dostępu. Ponieważ jednak raczej nie chcemy zmuszać
użytkowników do podawania określonej nazwy hosta (ci używający klienta mysql nie
będą zapewne chcieli podawać nazwy hosta w ogóle), lepiej uciec się do rozwiązania
zastępczego.
Dla użytkowników potrzebujących możliwości łączenia się z komputera, na którym
jest uruchomiony serwer MySQL, najlepiej stworzyć dwa wpisy w systemie dostępu
MySQL: jeden z rzeczywistą nazwą komputera (na przykład nazwa_użytkownika
@example.com), drugi z nazwą localhost (na przykład nazwa_użytkownika@localhost).
Oczywiście, wymaga to oddzielnego nadawania i usuwania uprawnień dla każdej
z nazw, ale tylko na takim rozwiązaniu można naprawdę polegać.
Kolejnym problemem, często napotykanym przez administratorów MySQL, jest to, że
nazwy użytkowników zawierające nazwy wieloznaczne (na przykład przytaczana
jess@%.example.com) mogą nie zadziałać. Niepowodzenia następują zazwyczaj w wyniku
sposobu, w jaki MySQL nadaje priorytety wpisom w systemie kontroli dostępu. Wpisy
są szeregowane w takiej kolejności, aby bardziej jednoznaczne nazwy hosta następo-
wały jako pierwsze (na przykład www.example.com jest nazwą całkowicie jednoznaczną,
%.example.com mniej jednoznaczną, a % całkiem niejednoznaczną).
Rozdział 10. f& Administrowanie bazą MySQL 291
System kontroli dostępu nowo zainstalowanego serwera MySQL zawiera dwa anoni-
mowe wpisy (pozwalające na łączenie się przy użyciu dowolnej nazwy użytkownika
z localhost i rzeczywistej nazwy lokalnego hosta) i dwa wpisy dla użytkownika root.
Opisany powyżej problem występuje wówczas, gdy wpisy anonimowe mają pierw-
szeństwo przed nowo dodanymi użytkownikami ze względu na bardziej jednoznaczną
nazwÄ™ hosta.
Spójrzmy na uproszczoną zawartość tabeli user na www.example.com, naszym fikcyj-
nym serwerze MySQL, po tym, jak dodaliśmy wpis dla jess. Wiersze są posortowane
w porządku, w jakim przegląda je serwer, kiedy uwierzytelnia połączenie.
+-----------------+------+-----------------+
| Host | User | Password |
+-----------------+------+-----------------+
| localhost | root | encrypted value |
| www.example.com | root | encrypted value |
| localhost | | |
| www.example.com | | |
| %.example.com | jess | encrypted value |
+-----------------+------+-----------------+
Jak widzimy, wpis dla użytkowniczki jess ma najmniej jednoznaczną nazwę hosta,
zatem pojawia się na liście jako ostatni. Kiedy jess próbuje się połączyć spod adresu
www.example.com, serwer dopasowuje jej próbę do jednego z użytkowników anoni-
mowych (pusta wartość w kolumnie User pasuje do każdego użytkownika). Ponieważ
wpisy anonimowe nie wymagają hasła, a jess zapewne podaje swoje hasło, MySQL
odrzuca próbę połączenia. Nawet jeżeli użytkowniczka jess zdoła połączyć się bez
hasła, uzyska bardzo ograniczone uprawnienia przeznaczone dla użytkowników anoni-
mowych, zamiast praw określonych w jej wpisie w systemie kontroli dostępu.
Istnieją dwa rozwiązania tego problemu. Można rozpocząć administrowanie serwerem
MySQL od usunięcia wpisów dla użytkowników anonimowych (DELETE FROM mysql.
user WHERE User="") albo dodać po dwa dodatkowe wpisy dla wszystkich użytkowników,
którzy potrzebują możliwości łączenia się z adresu localhost (tj. wpis dla localhost
i dla rzeczywistej nazwy serwera).
+-----------------+------+-----------------+
| Host | User | Password |
+-----------------+------+-----------------+
| localhost | root | encrypted value |
| www.example.com | root | encrypted value |
| localhost | jess | encrypted value |
| www.example.com | jess | encrypted value |
| localhost | | |
| www.example.com | | |
| %. example.com | jess | encrypted value |
+-----------------+------+-----------------+
Trzy wpisy w systemie dla każdego użytkownika stanowią nadmiar, więc zalecane
jest usuwanie użytkowników anonimowych, o ile nie ma się dla nich szczególnych
zastosowań.
292 PHP i MySQL. Witryna WWW oparta na bazie danych
+-----------------+------+-----------------+
| Host | User | Password |
+-----------------+------+-----------------+
| localhost | root | encrypted value |
| www.example.com | root | encrypted value |
| %.example.com | jess | encrypted value |
+-----------------+------+-----------------+
Problem braku dostępu
Zapomnienie hasła po trwającym godzinę instalowaniu i konfigurowaniu serwera MySQL
jest równie zawstydzające, jak zamknięcie kluczyków w samochodzie. Na szczęście,
nie wszystko jest stracone, jeśli mamy uprawnienia administratora na komputerze, na
którym działa serwer MySQL, albo możemy się zalogować jako użytkownik, którego
skonfigurowaliśmy do uruchamiania serwera (mysql, jeżeli serwer został zainstalowany
zgodnie z instrukcjÄ… instalacji w systemie Linux zamieszczonÄ… w rozdziale 1., Insta-
lacja ). Poniższa procedura pozwala na odzyskanie kontroli nad serwerem.
Po pierwsze, trzeba wyłączyć serwer MySQL. Zazwyczaj robimy to przy użyciu narzę-
dzia mysqladmin, ale ponieważ wymaga ono podania zapomnianego hasła, musimy
zamiast tego zakończyć proces serwera. W systemie Windows należy użyć Menedżera
zadań, aby znalezć i zakończyć proces MySQL, lub po prostu zatrzymać usługę MySQL,
jeśli została zainstalowana. W systemach Mac OS X i Linux należy użyć polecenia ps
albo zajrzeć do pliku PID serwera w katalogu danych MySQL, aby określić ID procesu
serwera, po czym zatrzymać proces za pomocą następującego polecenia:
kill pid
pid to identyfikator procesu serwera MySQL.
To powinno wystarczyć do wyłączenia serwera. Nie należy używać polecenia kill -9,
dopóki nie jest to absolutnie konieczne, ponieważ może ono spowodować uszkodze-
nie plików z tabelami. Jeśli jesteśmy do tego zmuszeni, w dalszej części rozdziału znaj-
dują się instrukcje sprawdzania i naprawiania plików z danymi.
Gdy serwer został wyłączony, można uruchomić go ponownie za pomocą polecenia
mysqld_safe z opcją --skip-grant-tables. Oznacza to, że serwer MySQL ma pozwolić
na nieograniczony dostęp dla każdego. Oczywiście należy uruchamiać serwer w tym
trybie najrzadziej jak to możliwe, ze względu na nieuniknione zagrożenie dla bezpie-
czeństwa, jakie pociąga za sobą to rozwiązanie.
Po połączeniu się trzeba zmienić hasło użytkownika root na takie, którego nie zapo-
mnimy:
mysql>UPDATE mysql.user SET Password=PASSWORD("nowehasło")
->WHERE User="root";
Na koniec rozłączamy się i wydajemy serwerowi polecenie przeładowania tabel z upraw-
nieniami użytkowników, aby system MySQL ponownie zaczął żądać podawania haseł:
mysqladmin flush-privileges
Rozdział 10. f& Administrowanie bazą MySQL 293
Problem rozwiązany i nikt nie musi wiedzieć, co się wydarzyło. Tak jak w przypadku
zamknięcia kluczyków w samochodzie, jesteśmy zdani tylko na siebie.
Sprawdzanie i naprawianie
plików danych MySQL
Gdy zanika prÄ…d, w sytuacjach, kiedy wymuszamy zatrzymanie procesu serwera MySQL
przy użyciu polecenia kill -9, i wtedy, gdy kolega Jess, idiot@%.example.com, kop-
nie wtyczkę zasilania, istnieje ryzyko, że pliki danych MySQL ulegną uszkodzeniu.
Może się to zdarzyć, jeśli w czasie wystąpienia jednego z powyższych zakłóceń serwer
zmienia zawartość plików; wtedy po zdarzeniu pliki mogą okazać się zniekształcone albo
niespójne. Taki rodzaj uszkodzenia potrafi być subtelny i może pozostać niewykryty
przez wiele dni, tygodni, a nawet miesięcy. W efekcie, kiedy w końcu odkryjemy pro-
blem, wszystkie kopie zapasowe mogą już zawierać to samo uszkodzenie.
W rozdziale 6. podręcznika MySQL7 znajduje się opis narzędzia myisamchk, standar-
dowo dostępnego w instalacji MySQL, oraz instrukcja używania go w celu sprawdzania
i naprawy plików danych MySQL. O ile zapoznanie się z tym rozdziałem jest zalecane
dla każdego, kto zamierza utworzyć wysoko wydajny, bezpieczny system utrzymania
serwera, przedstawimy w tej części podstawowe zagadnienia.
Zanim jednak przejdziemy do dalszych rozważań, warto abyśmy zdali sobie sprawę,
że program myisamchk oczekuje wyłącznego dostępu do plików danych MySQL, które
sprawdza i modyfikuje. Jeśli działający jednocześnie serwer MySQL zapisze coś do
pliku, który właśnie jest sprawdzany, myisamchk może mylnie uznać to za błąd i próbo-
wać go skorygować co może z kolei spowodować błąd serwera. Aby zatem unik-
nąć pogorszenia zamiast naprawienia problemu, warto wyłączyć serwer MySQL, jeśli
pracujemy na jego plikach z danymi. Alternatywnym rozwiązaniem jest wyłączenie
serwera tyko na czas zrobienia kopii plików i praca z kopiami. W takim przypadku po
zakończonej pracy trzeba wyłączyć serwer ponownie, aby zamienić stare pliki na nowe
i, być może, zastosować wpisy z utworzonego tymczasem binarnego dziennika aktu-
alizacji.
Struktura katalogu danych MySQL nie jest zbyt skomplikowana. Każdej bazie odpo-
wiada jeden podkatalog, zawierający pliki danych, w których przechowywana jest zawar-
tość tabel w bazie. Każdą tabelę reprezentują trzy pliki o takich samych nazwach, jak
nazwa tabeli, ale różnych rozszerzeniach. Plik nazwaTabeli.frm, nazywany plikiem
formatu tabeli, zawiera definicję tabeli, czyli wchodzące w jej skład kolumny i ich typy
danych. Plik nazwaTabeli.MYD przechowuje wszystkie dane w tabeli. Plik nazwaTabeli.
MYI zawiera wszelkie indeksy istniejące dla tabeli (na przykład tabelę przeglądową,
która pomaga kolumnie klucza głównego przyspieszać zapytania w tej tabeli).
7
http://dev.mysql.com/doc/mysql/en/table-maintenance.html
294 PHP i MySQL. Witryna WWW oparta na bazie danych
Chcąc sprawdzić tabelę na okoliczność błędów, należy uruchomić program myisamchk
(znajdujący się w katalogu bin serwera MySQL) i podać albo ścieżkę do plików i nazwę
tabeli, albo nazwÄ™ indeksu tabeli8:
myisamchk /usr/local/mysql/data/nazwaBazy/nazwaTabeli
myisamchk /usr/local/mysql/data/nazwaBazy/nazwaTabeli.MYI
Albo, w systemie Windows:
myisamchk "C:\"Program Files"\MySQL\data\nazwaBazy\nazwaTabeli"
myisamchk "C:\"Program Files"\MySQL\data\nazwaBazy\nazwaTabeli.MYI"
Każda z powyższych komend wykona test podanej tabeli. Aby sprawdzić wszystkie
tabele w bazie, należy użyć nazwy wieloznacznej:
myisamchk /usr/local/mysql/data/nazwaBazy/*.MYI
Natomiast aby sprawdzić wszystkie tabele we wszystkich bazach, trzeba użyć dwóch
znaków wieloznacznych:
myisamchk /usr/local/mysql/data/*/*.MYI
Uruchomiony bez żadnych opcji program myisamchk wykonuje standardowy test plików
tabel. Jeśli podejrzewamy problem w tabeli, a zwykłe sprawdzenie nie znajduje żadnych
błędów, możemy wykonać znacznie bardziej wyczerpujący (ale też znacznie wolniejszy!)
test przy użyciu opcji --extend-check:
myisamchk --extend-check /sciezka/do/tabeli
Sprawdzanie pod kątem błędów jest nieszkodliwe, nie trzeba więc martwić się możli-
wością pogorszenia istniejącego problemu podczas testowania plików danych. Z kolei
naprawianie tabel, mimo że zazwyczaj bezpieczne, zmienia pliki danych w sposób nie-
odwracalny. Z tego powodu bardzo zalecane jest tworzenie kopii uszkodzonych plików
tabel przed rozpoczęciem prób naprawiania. Przed kopiowaniem plików z danymi
należy także upewnić się, że serwer MySQL jest wyłączony.
Istnieją trzy metody naprawcze, których można użyć, aby rozwiązać problem uszko-
dzonej tabeli. Należy wypróbowywać je po kolei, za każdym razem na nowej kopii
plików z danymi (tj. nie wolno stosować drugiej procedury odzyskiwania danych na
zestawie plików, pozostałym po nieudanej próbie pierwszej metody). Jeżeli w którym-
kolwiek etapie otrzymamy komunikat błędu o niemożności utworzenia pliku tymcza-
sowego, trzeba skasować plik, o którym mówi komunikat, i ponowić próbę wspo-
mniany plik jest pozostałością po poprzedniej próbie naprawy.
Trzy metody naprawiania plików stosuje się w kolejności ukazanej poniżej:
myisamchk --recover --quick /sciezka/do/tabeli
myisamchk --recover /sciezka/do/tabeli
myisamchk --safe-recover /sciezka/do/tabeli
8
Aby uprościć opis, nie wspomniałem już, że w systemach Mac OS X i Linux uzyskanie dostępu do plików
danych serwera MySQL będzie wymagać posiadania uprawnień administratora. Aby uruchomić myisamchk
z uprawnieniami administratora, zamiast polecenia myisamchk należy wykonać polecenie sudo myisamchk.
Rozdział 10. f& Administrowanie bazą MySQL 295
Pierwsza z nich jest najszybsza i naprawia najczęściej spotykane błędy; ostatnia jest
najwolniejsza i potrafi usunąć kilka problemów, z którymi nie radzą sobie pozostałe
metody.
Jeśli wymienione sposoby nie pomogą odzyskać zniszczonej tabeli, można spróbować
jeszcze kilku sztuczek:
Jeśli podejrzewamy, że plik z indeksami tabeli (nazwaTabeli.MYI) jest
uszkodzony w sposób nieodwracalny albo w ogóle nie istnieje, można
go wygenerować od zera i użyć z istniejącymi plikami danych
(nazwaTabeli.MYD) i formatu tabeli (nazwaTabeli.frm). Zaczynamy
od skopiowania pliku z danymi tabeli (nazwaTabeli.MYD). Następnie
uruchamiamy ponownie serwer MySQL, Å‚Ä…czymy siÄ™ z nim i usuwamy
zawartość tabeli za pomocą następującego polecenia:
mysql>DELETE FROM nazwaTabeli;
Powyższe polecenie nie tylko usuwa zawartość tabeli, ale również tworzy
dla niej nowy plik indeksów. Wylogowujemy się z serwera i wyłączamy
go ponownie, po czym nadpisujemy nowo stworzony, pusty plik z danymi
(nazwaTabeli.MYD) skopiowanym uprzednio plikiem. Na zakończenie
naprawiamy pliki standardową metodą (drugą z wymienionych powyżej),
co powoduje, że myisamchk generuje na nowo zawartość pliku z indeksami
na podstawie zawartości plików danych i formatu.
Jeśli plik formatu tabeli (nazwaTabeli.frm) został usunięty albo bezpowrotnie
uszkodzony, ale mamy wystarczającą wiedzę o tabeli, aby odtworzyć polecenie
CREATE TABLE, za pomocą którego została utworzona, możemy ponownie
wygenerować plik .frm i użyć go z istniejącymi plikami danych i indeksów.
Jeśli plik z indeksami również jest uszkodzony, należy go pózniej odtworzyć
metodą podaną powyżej. Najpierw kopiujemy pliki z danymi i indeksami,
potem usuwamy oryginały i kasujemy wszelkie ślady po tabeli z katalogu
danych serwera.
Uruchamiamy serwer MySQL i tworzymy nową tabelę przy użyciu tego samego
polecenia CREATE TABLE. Wylogowujemy się i wyłączamy serwer, po czym
kopiujemy dwa uprzednio zachowane pliki w miejsce nowo utworzonych,
pustych plików. Nowy plik .frm powinien zadziałać, ale na wszelki wypadek
wykonujemy też standardową procedurę naprawczą przy użyciu drugiej
ze znanych nam metod.
Lepiej się ubezpieczać,
niż potem żałować
Przyznaję, że niniejszy rozdział różnił się od poprzednich, urozmaiconych obecnością
kodu rozdziałów, do których czytelnicy mogli się już przyzwyczaić. Ale skoncentrowa-
nie się na zagadnieniach tego rozdziału kopiach zapasowych i przywracaniu danych
296 PHP i MySQL. Witryna WWW oparta na bazie danych
MySQL, administrowaniu systemem kontroli dostępu MySQL, sprawdzaniu i napra-
wianiu tabel uzbroiło nas w narzędzia, dzięki którym nasz serwer MySQL wytrzyma
próbę czasu, nie wspominając już o stałym obciążeniu, któremu będzie musiała spro-
stać nasza witryna.
W rozdziale 11., Zaawansowane zapytania SQL , powrócimy do ciekawszych zagad-
nień i nauczymy się kilku zaawansowanych technik SQL, dzięki którym serwer rela-
cyjnych baz danych dokona rzeczy, o których się nam nawet nie śniło.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
PHP MySQL i MVC Tworzenie witryn WWW opartych na?zie?nych aplphpPHP i MySQL Tworzenie aplikacji WWW phmsapPHP i MySQL Dynamiczne strony WWW Szybki start Wydanie IIPHP i MySQL Tworzenie stron WWW Vademecum profesjonalisty Wydanie czwarte phmsv4PHP i MySQL Tworzenie stron WWW VP Wyd3PHP i MySQL Tworzenie stron WWW Wydanie drugie Vademecum profesjonalisty phms2vPHP Nuke Tworzenie witryn WWW phnuwwwięcej podobnych podstron