Zegarki ATLANTIC, czyli pretekst do wÅ‚asnego wywodu na temat zegarmistrzostwa ©2009 W. Kutermankiewicz
Rozdział 2 Krótka historia zegarmistrzostwa, czyli minimum, jakie wiedzieć należy Str. 1 z 10
Rozdział 2
Krótka historia
zegarmistrzostwa,
czyli minimum,
jakie wiedzieć należy
W rozdziale tym przedstawię Wam w skrócie historię zegarów
mechanicznych, z pominięciem historii zegarmistrzostwa, związanej z
zegarami słonecznymi, wodnymi, piaskowymi czy ogniowymi.
Znajdziecie tu kilka ciekawostek, które mnie szczerze
zainteresowały, kiedy zetknąłem się z nimi pierwszy raz. Mam nadzieję,
że również Was zainteresują zawarte tu informacje, i będzie to
początek Waszej przygody z tą piękną historią.
Zegarki ATLANTIC, czyli pretekst do wÅ‚asnego wywodu na temat zegarmistrzostwa ©2009 W. Kutermankiewicz
Rozdział 2 Krótka historia zegarmistrzostwa, czyli minimum, jakie wiedzieć należy Str. 2 z 10
Wstęp
Wszystko zaczęło się około roku 1000, kiedy to zakonnik Gerbert, Francuz z Aurillac,
pózniejszy papież Sylwester II, zbudował w Magdeburgu, pierwszy zegar z obciążnikiem i
mechanizmem bicia. W następstwie tego wynalazku, w XIV wieku pojawiły się pierwsze
zegary wieżowe, które stały się coraz bardziej powszechne, pomimo tego, że nie posiadały
ani tarcz ani wskazówek, a upływ czasu sygnalizowały jedynie za pomocą bicia dzwonu.
Prym w budowie publicznych zegarów wieżowych przypadł Włochom (Mediolan 1335r.,
Padwa 1344r.), choć Polska nie odstawała od nich zbytnio (Kraków 1364r., Wrocław 1368r.,
Toruń 1385r.), wyprzedzając tym samym Francję (Paryż 1370r.) i Rosję (Moskwa 1404r.).
W roku 1637 Galileusz odkrywa ruch wahadłowy, a dwadzieścia lat pózniej, Christian
Huygens (czyt. Hojhens przypis autora) buduje pierwszy zegar wahadłowy, na podstawie
opracowanej przez siebie teorii wahadła.
MijajÄ… kolejne wieki, zegar powszechnieje i przybiera coraz mniejsze i coraz bardziej
wyszukane formy, ustępując miejsca swojemu znacznie młodszemu i mniejszemu bratu,
zegarkowi naręcznemu, który na dobre powszechnieje dopiero na początku XX wieku.
Powstają pierwsze manufaktury zegarmistrzowskie, które lokalizują swoje siedziby w
Szwajcarii, stolicy zegarmistrzostwa, synonimu i gwarancji jakości.
Tak oto rysuje się historia pierwszych zegarów i zegarków mechanicznych, historia,
której dogłębne poznanie zajmuje znacznie więcej czasu niż przeczytanie niniejszego
opracowania.
Historia zegarmistrzostwa to historia niezwykle piękna i interesująca, historia, której
po poznaniu nie można zapomnieć. Ja również nie zapomniałem historii mojej przygody z
zegarkami, która choć nie zaczęła się zbyt dawno, to jednak trwa do dziś, i zapewne trwać
będzie dopóty, dopóki przedmiot zwany zegarkiem będzie istniał nadal.
Przedstawiam poniżej kilka rysunków ukazujących stary wychwyt oraz mechanizmy:
Rys. Wychwyt wrzecionowy (szpindlowy) z kolebnikiem.
Zegarki ATLANTIC, czyli pretekst do wÅ‚asnego wywodu na temat zegarmistrzostwa ©2009 W. Kutermankiewicz
Rozdział 2 Krótka historia zegarmistrzostwa, czyli minimum, jakie wiedzieć należy Str. 3 z 10
Rys. Mechanizm zegara bijÄ…cego z wychwytem wrzecionowym (szpindlowym).
Rys. Zegar wahadłowy Huygensa.
Zegarki ATLANTIC, czyli pretekst do wÅ‚asnego wywodu na temat zegarmistrzostwa ©2009 W. Kutermankiewicz
Rozdział 2 Krótka historia zegarmistrzostwa, czyli minimum, jakie wiedzieć należy Str. 4 z 10
Odkrycie praw ruchu wahadłowego
Przedstawiam poniżej niezwykłą historię odkrycia przez Galileusza, praw ruchu
wahadłowego.
Prawa ruchu wahadłowego ustalił przed Huygensem Galileo Galilei (1564-1642).
Tego doniosłego odkrycia dokonał podobno jako 19-letni student w roku 1583, w czasie
nabożeństwa w katedrze w swym rodzinnym mieście Pizie.
Oto zwisający na długim sznurze kandelabr, rozkołysany w czasie zapalania świec,
rozpoczął wykonywać ruchy wahadłowe tam i z powrotem. Galileusz, którego umysł
zajmowały przede wszystkim zjawiska fizyczne, zajął się śledzeniem ruchów kandelabra.
Kołysanie odbywało się bardzo powoli. Galileusz zaczął odmierzać czas poszczególnych
wahań odliczając przypadające na każde wahnięcie liczbę uderzeń własnego pulsu.
Obserwacja trwała czas dłuższy. Obszerność wahań systematycznie zmniejszała się,
kandelabr zmierzał powoli do swego zwykłego położenia. Lecz niestrudzony obserwator w
dalszym ciągu zliczał uderzenia pulsu.
W miarę zmniejszania się obszerności wahań zainteresowanie Galileusza zwiększało
się. Cóż to? Droga, jaką opisuje kandelabr, zmniejszyła się przecież o połowę, a liczba
przypadających uderzeń pulsu pozostała taka sama. Galileusz nie spuszcza wzroku ze
świecznika, postanawia przeprowadzić obserwacje do końca, aż do znieruchomienia
kandelabra.
Zmuszony jest jednak przerwać eksperyment. Nerwy nie wytrzymują. W miarę jak
zainteresowanie rośnie, serce 19-letniego badacza zaczyna bić szybciej; przeczuwając
doniosłość swego odkrycia Galileusz czuje to wyraznie. Bardziej może przeczuwa, niż
rozumie, że w tej chwili nie uderzeniami serca mierzy czas wahań kandelabru, lecz
przeciwnie czasem określonym przez ruch wahadła kontroluje częstość bicia swego serca.
Badacza przyrody opanowuje jednak podniecenie, śledzi ruch aż do całkowitego
zaniku. Wychodzi ze świątyni rozpromieniony stwierdziwszy, że okres wahań wahadła jest
niezmienny .
Spostrzeżenie to natchnęło go do dalszych badań nad wahadłami o różnych
długościach.
W wyniku doświadczeń Galileusz ustalił drugie prawo czas trwania wahań zależy od
długości wahadła . Inaczej mówiąc, im wahadło jest dłuższe, tym dłuższy jest okres wahań. 1
1
"Dzieje zegara", Zajdler Ludwik, Warszawa 1977
Zegarki ATLANTIC, czyli pretekst do wÅ‚asnego wywodu na temat zegarmistrzostwa ©2009 W. Kutermankiewicz
Rozdział 2 Krótka historia zegarmistrzostwa, czyli minimum, jakie wiedzieć należy Str. 5 z 10
Jajka norymberskie
Przedstawiam poniżej niezwykle interesujący tekst, dowodzący tego, że określenie
jajka norymberskie , to tylko wytwór XIX stulecia, w którym określenie to weszło do
nowszej literatury wszystkich języków.
Pierwsze zegarki miały jakoby kształt niezgodnie z prawdą kształt jajka i nosiły
nawet nazwÄ™ jajek norymberskich .
Nazwę tę spotykamy zresztą w prawie każdej encyklopedii z objaśnieniem: jajka
norymberskie dawna nazwa nadawana zegarkom wynalezionym około 1500 roku przez
Henleina w Norymberdze .
Otóż informacja ta jest najzupełniej błędna. Pierwsze zegarki noszone, w
szczególności zegarki Henleina z Norymbergii, miały obudowę cylindryczną i w starszych
dokumentach z poczÄ…tku XVI w. nigdy nie sÄ… nazywane jajkami. Wprawdzie zegarki
pózniejsze, z końca XVI stulecia, miały niekiedy kształt owalny, ale przypominały kształtem
raczej gruszkÄ™ lub ananas.
Sprawą tą zainteresowano się szczególnie w ostatnich latach podczas ustalania, kto
jest właściwie wynalazcą zegarka noszonego. Podobnie jak z innymi zegarami mamy tu
pierwszych wynalazców aż kilku. Każdy kraj chce mieć swojego. Do niedawna Niemcy
chlubili się Henleinem, któremu postawili w Norymberdze pomnik. Wkrótce o palmę
pierwszeństwa ubiegać się zaczęli Francuzi, a ostatnio Włosi, którym widocznie nie
wystarcza już honorowe miejsce w dziedzinie zegarów wieżowych chcą je otrzymać
również w dziedzinie zegarków noszonych.
Przy studiowaniu starych dokumentów natknięto się na pieszczotliwe nazwy,
nadawane zegarom małego formatu. Duże, jak już wiemy, nazywano po łacinie horologium, z
czego powstało włoskie orlogio, francuskie horloge, niemieckie Uhr. Ponieważ małe zegary
różniły się od wieżowych przede wszystkim wielkością, określano je więc nazwami
powstałymi przez zdrobnienie horologium. W niemieckich dokumentach spotykamy Oerlein,
Orrlein, Orelein, Uorlein lub Uehrlein, Uihrlein, Uirlein. Jeszcze jeden krok dalej i mamy
Eirlein lub Eierlein.
Uhr znaczy zegar, Uhrlein zegarek. Ale Eierlein to jajeczko. Nigdy natomiast
zegarków nie nazywano Ei (jajko) lub w liczbie mnogiej Eier (jajka). Ta forma jest już tworem
ubiegłego stulecia i wtedy dopiero weszła do nowszej literatury wszystkich języków. 2
Czy poniższe zdjęcie przedstawia jajko norymberskie w wykonaniu firmy ATLANTIC? :&
2
"Dzieje zegara", Zajdler Ludwik, Warszawa 1977
Zegarki ATLANTIC, czyli pretekst do wÅ‚asnego wywodu na temat zegarmistrzostwa ©2009 W. Kutermankiewicz
Rozdział 2 Krótka historia zegarmistrzostwa, czyli minimum, jakie wiedzieć należy Str. 6 z 10
Od jajka norymberskiego do dnia dzisiejszego
W roku 1510, młody niemiecki ślusarz Peter Henlein, skonstruował pierwszy
przenośny zegarek, stosując w nim małą sprężynę do napędu mechanizmu chodu. Nazwano
go Norymberskim jajkiem . Czasomierz ten zainspirował rzemieślników w całej Europie, a
szczególnie w Genewie. W owym czasie do wolnego miasta Genewy napływał istny potop
ludzi z Francji i Niemiec, szukających schronienia przed prześladowaniami religijnymi.
Wśród nich było wielu konstruktorów zegarków. Właśnie oni przekazywali tajniki swego
rzemiosła mieszkańcom Genewy.
Zegarmistrzostwo wkrótce stało się jedną z najważniejszych gałęzi przemysłu
szwajcarskiego, rozprzestrzeniając się na wschód, wzdłuż gór Jura, aż do La Chaux de Fonds i
Neuchâtel. W roku 1675, Christian Huygens wynalazca zegara wahadÅ‚owego wprowadziÅ‚
spiralny włos (sprężynkę balansu), dzięki czemu wzrosła dokładność chodu i możliwe stało
się wprowadzenie wskazówki minutowej. W tym czasie mężczyzni zaczęli nosić kamizelki.
Cóż było bardziej naturalnego niż wsunięcie zegarka do kieszonki kamizelki, zamiast
zawieszania go na szyi?
Następne sto lat było okresem powstania wielu dzieł sztuki zegarmistrzowskiej,
jednym z nich był zegar z wychwytem kotwicowym, uznany za najważniejszy wynalazek w
zegarmistrzostwie od czasu wynalezienia włosa. Wkrótce dokonano kolejnego wynalazku.
Do tej pory osie przekładni zegarowej pracowały w metalowych łożyskach, co wpływało na
zużycie części i utratę dokładności. Pewien Szwajcar mieszkający w Anglii wpadł na pomysł
zastosowania rubinu jako łożyska, zarówno na końcu czopa, jak i w otworze płyty. Technikę
tÄ™ podchwycili Anglicy i zachowali tylko dla siebie.
Również Szwajcaria miała swoich wynalazców. Pierwszym był Abraham-Louis
Breguet, którego wkład obejmuje wprowadzenie zegarka automatycznego (choć na ten
pomysł wpadł już Abraham-Louis Perrelet ok. 1770 roku), system ochrony przed wstrząsami
oraz tourbillon urządzenie obiegowe wychwytu mające kompensować wpływ grawitacji na
działanie zegarka. Począwszy od XVIII wieku, aż do końca XIX stulecia, zegarki stawały się
coraz bardziej skomplikowane. Okres ten był świadkiem powstania niektórych ze
szwajcarskich Wielkich Domów, począwszy od Vacheron Constantin w 1755 roku, poprzez
Blancpain, Jaeger-LaCoultre, Longines, Cartier, aż do IWC. Zegarki te choć skomplikowane,
wciąż były duże i nieporęczne. Kolejny wynalazek na zawsze zmienił model osobistego
czasomierza.
Nie wiadomo kiedy dokładnie pojawił się ten wynalazek, w postaci pierwszego
zegarka na rękę. Archiwa firmy zawierają informację, że w roku 1810, Breguet skonstruował
zegarek na rękę dla królowej Neapolu. Zegarek nr 2639, bo o nim mowa, został
zaprojektowany do noszenia na nadgarstku . Patek Philippe skonstruował zegarek o
średnicy zaledwie 8,46 mm, na słynną wystawę w Crystal Palace w Londynie, która odbyła
się w roku 1868. Pózniej, na podstawie projektu z roku 1868, firma ta wykonała zegarek na
rękę dla księżnej Kocewicz. W roku 1886 Girard Perregaux otrzymał zamówienie na zegarki
dla oficerów Cesarskiej Floty Wojennej Niemiec. W roku 1904 Louis Cartier skonstruował
zegarek na rękę dla swego przyjaciela Alberto Santosa Dunonta, lotnika brazilijskiego.
Od tamtej pory wprowadzono wiele udoskonaleń do zegarka naręcznego (m.in.
rewolucja elektroniczna), czego efekty możemy oglądać w postaci dobrych i stosunkowo
tanich zegarków, jak również prawdziwych arcydzieł techniki, których ceny dorównują
niekiedy cenom samochodów luksusowych.
Zegarki ATLANTIC, czyli pretekst do wÅ‚asnego wywodu na temat zegarmistrzostwa ©2009 W. Kutermankiewicz
Rozdział 2 Krótka historia zegarmistrzostwa, czyli minimum, jakie wiedzieć należy Str. 7 z 10
Zegary japońskie
Chciałbym podzielić się jeszcze jedną ciekawostką, jaką znalazłem w książce Dzieje
zegarka Ludwika Zajdlera. Pewnie każdy z Was kojarzy Japonię z krajem niezwykłych
technologii, z krajem, który wyznacza nowe standardy, ale jak kraj ten wyglądał na tle
historii zegarmistrzostwa? Przekonajcie siÄ™ sami.
Japońskie zegary mechaniczne zajmują tak szczególną pozycję w historii techniki, że
wymagają odrębnego potraktowania.
Gdy pierwszy z Europejczyków, Portugalczyk Mendez Pinto wylądował w roku 1542
na jednej z wysp japońskich, Tanegasima, Japończycy nie znali jeszcze zegarów
mechanicznych.
Minął już wprawdzie dawno okres, gdy wystarczały w życiu codziennym jedynie
oznaczenia: ake o świcie, asa z rana, hiru-maye przed południem itd., czas mierzono już
godzinami (po japońsku: toki), posługiwano się jednak wyłącznie prymitywnymi zegarami
(tokei): słonecznymi, wodnymi i niekiedy ogniowymi. (& )
Wraz z napływem Europejczyków zaczęły się pojawiać i rozpowszechniać europejskie
zegary. Niewątpliwie pewną rolę odegrał tu prezent, jaki za pośrednictwem Xaviera otrzymał
od wicekróla portugalskich Indii zarządca prowincji Yamaguchi to pierwszy w Kraju
Wschodzącego Słońca zegar mechaniczny. Inny zegar, wykonany w roku 1581 w Madrycie,
można jeszcze dziś oglądać w świątyni Toszogu w Shizuoka. Otrzymał go w 1612 r. od
hiszpańskiego wicekróla Meksyku Tokugawa-Ieyasu (1542 1616), założyciel rodu
szogunów Tokugawa, który sprawował rządy w Japonii do roku 1867.
W krótkim czasie rzemieślnicy japońscy nauczyli się od europejskich misjonarzy
sztuki zegarmistrzowskiej według wzorów europejskich. Powstały szkoły
zegarmistrzowskie. Jednym z wybitniejszych zegarmistrzów japońskich był wówczas
Massayuki Sukezaemon Truda, nadworny zegarmistrz szoguna Ieyasu. Zawód zegarmistrza
pozostał w rodzinie Truda przez 3 stulecia.
Porty japońskie otwarte były jednak dla Europejczyków tylko przez pół wieku. Żądni
szybkiego wzbogacenia się handlarze, nie gardzący także i żywym towarem, rychło zrazili do
siebie ludność miejscową. Na domiar złego rozpoczęły się walki religijne pomiędzy
chrześcijańskimi tubylcami i poganami , które pociągnęły za sobą gwałty w świątyniach
niechrześcijańskich. Nie pomogły podarki. Dla Europejczyków wybiła godzina dwunasta . W
roku 1614 szogun Ieyasu wydał zakaz przebywania w Japonii Europejczykom i odtąd
każdego obcego duchownego uważano za wroga państwa. Tak to zakończyła się ówczesna
próba penetracji europejskiej w Japonii i odtąd aż do roku 1869 wyspy japońskie były dla
Europejczyków niedostępne.
Odbiło się to oczywiście na rozwoju zegarmistrzostwa w Japonii. Poza
wprowadzeniem odmiennego urządzenia wskazującego, dostosowanego do japońskiej
rachuby godzin, Japończycy nie wprowadzili do mechanizmów zegarowych żadnego
udoskonalenia przez cały, przeszło 250-letni okres swej izolacji w latach 1614 1868. Aż do
tego roku zegary japoński były budowane z wychwytem szpindlowym według europejskich
wzorów z XVI stulecia! Zegarów wahadłowych w Japonii nie znano, gdyż w Europie powstały
one dopiero w drugiej połowie XVIII w. Obudowa zegarów wykonywana była nieraz
artystycznie. Jednak i tu widać konserwatywny charakter sztuki japońskiej; oglądając zegary
japońskie z okresu izolacji trudno na ogół choćby w przybliżeniu określić ich wiek, gdyż
przez cały ten długi czas sztuka japońska nie zmieniała stylu. 3
Czy historia, którą przedstawiłem powyżej, nie jest interesująca? Polecam tę książkę!
3
"Dzieje zegara", Zajdler Ludwik, Warszawa 1977
Zegarki ATLANTIC, czyli pretekst do wÅ‚asnego wywodu na temat zegarmistrzostwa ©2009 W. Kutermankiewicz
Rozdział 2 Krótka historia zegarmistrzostwa, czyli minimum, jakie wiedzieć należy Str. 8 z 10
Kalendarium zegarmistrzostwa
Swego czasu, na podstawie informacji o różnych wydarzeniach z historii
zegarmistrzostwa, przygotowałem kalendarium zegarmistrzostwa, które tu przedstawiam,
ale tylko od momentu zbudowania zegarka przez Petera Henleina:
1510 - Peter Henlein (1479 - 1542) buduje w Niemczech pierwszy zegarek kieszonkowy tzw.
"jajko norymberskie" choć jak już wiemy, nazwa ta nie jest prawidłowa.
1583 - Galileo Galilei (1564 - 1642) odkrywa prawa ruchu wahadłowego.
1637 - Galileo Galilei (1564 - 1642) odkrywa ruch wahadłowy.
1657 - Christian Huygens (1629 - 1695) buduje pierwszy zegar wahadłowy na podstawie
opracowanej przez siebie teorii wahadła.
1675 - Christian Huygens (1629 - 1695), wynalazca zegara wahadłowego, wprowadza
spiralny włos (sprężynkę balansu), dzięki czemu wzrasta dokładność chodu i możliwe staje
się wprowadzenie wskazówki minutowej.
ok.1676 - pojawiajÄ… siÄ™ pierwsze zegarki-repetiery czyli zegarki wybijajÄ…ce godziny i
kwadranse.
1676 - Robert Hooke (1635 - 1703) konstruuje wychwyt hakowy do zegarów wahadłowych.
1680 - Wiliam Clement wprowadza do zegarmistrzostwa, wynaleziony parę lat wcześniej
przez Roberta Hook'a, wychwyt hakowy.
1695 - Thomas Tompion (1638 - 1713) konstruuje wychwyt cylindrowy (ulepszony w 1715
r. przez G. Grahama), który znajduje zastosowanie w produkcji zegarków kieszonkowych.
1704 - N. Fatio (1664 - 1741) jako pierwszy stosuje "kamienie zegarkowe".
1715 - George Graham (1673 - 1751), uczony angielski, konstruuje wychwyt kotwicowy
spoczynkowy (nazwany pózniej jego nazwiskiem).
1722 - J. Hautefeuilles (1647 - 1724) jako pierwszy stosuje wychwyt kotwicowy do balansu.
1748 - Peter Le Roy (1717 - 1785) konstruuje wychwyt chronometrowy.
1755 - Thomas Mudge (1715 -1794) ulepsza swobodny wychwyt kotwicowy.
ok.1770 - Abraham-Louis Perrelet wprowadza pierwszy zegarek automatyczny.
1800 - francuski zegarmistrz Abraham-Louis Breguet stosuje włos podwójny (zwany
breguetowskim).
1825 - G. A. Leschot ulepsza wychwyt kotwicowy swobodny (powstaje tzw. wychwyt
kotwicowy szwajcarski).
Zegarki ATLANTIC, czyli pretekst do wÅ‚asnego wywodu na temat zegarmistrzostwa ©2009 W. Kutermankiewicz
Rozdział 2 Krótka historia zegarmistrzostwa, czyli minimum, jakie wiedzieć należy Str. 9 z 10
1839 - Polacy Antoni Norbert Patek i Franciszek Czapek zakładają w Genewie pierwszą
fabrykę zegarków.
1842 - Francuz Adrian Philippe konstruuje "remontoir" czyli urządzenie umożliwiające
naciąganie sprężyny za pomocą główki naciągowej znajdującej się na obrzeżu zegarka.
1919 rusza produkcja seryjna pierwszych zegarków naręcznych.
1923 - opatentowano zegarek naręczny z naciągiem automatycznym.
1938 - wynaleziono zegar elektronowy.
1948 - budowa pierwszego zegara atomowego.
1981 - szwajcarska firma ETA rozpoczyna produkcję tanich zegarków kwarcowych o nazwie
"Swatch".
Zegarki ATLANTIC, czyli pretekst do wÅ‚asnego wywodu na temat zegarmistrzostwa ©2009 W. Kutermankiewicz
Rozdział 2 Krótka historia zegarmistrzostwa, czyli minimum, jakie wiedzieć należy Str. 10 z 10
Piramida prestiżu
Na zakończenie tego rozdziału, chciałbym przedstawić Wam coś jeszcze. Był czas,
kiedy dość aktywnie przeglądałem i udzielałem się na forum Klubu Miłośników Zegarów i
Zegarków, ale z czasem atmosfera na forum zmieniła się na niekorzyść, a moje
zainteresowanie nim zmalało niemal do zera (również ze względu na brak czasu).
W czasie dużego zainteresowania forum, pojawiła się propozycja utworzenia tzw.
piramidy prestiżu , czyli próby usystematyzowania producentów zegarków, według ich
prestiżu, a w zasadzie według widzi mi się członków KMZiZ, którzy zechcieli wziąć udział w
tej zabawie (w tym ja).
Końcowy efekt tej zabawy przedstawiam poniżej, i zachęcam do jego analizy (choćby
po to, aby poznać nazwy marek, które liczą się w świecie zegarków).
Rys. Piramida prestiżu według członków Klubu Miłośników Zegarów i Zegarków.
P.S. A co z marką ATLANTIC? Jak widać na powyższym rysunku, również marka ATLANTIC
załapała się do piramidy prestiżu (ostatnie miejsce nic tu w zasadzie nie znaczy, ponieważ
kolejność jest tu raczej przypadkowa). To chyba dobry znak, tym bardziej, że piramida
powstała kilka lat temu, a od tamtego czasu, dla marki ATLANTIC wiele zmieniło się na
korzyść.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
03 ROZDZIA 3 Krtka historia marki ATLANTIC, czyli jak to si wszystko zaczo02 rozdział historia02 Rozdział 02a02 rozdział 02Tru i Jake 02 Rozdział 402 Rozdzial 6 902 Rozdzial 2Tru i Jake 02 Rozdział 1Tru i Jake 02 Rozdział 2PA lab [02] rozdział 2Tru i Jake 02 Rozdział 3III filar czyli o czym warto wiedziec oszczedzajac tcm75 2887506 ROZDZIA 6 Troch o tym, co wida od razu, czyli Jakie masz logo kolegoMeredith Pierce historia napisana przeze mnie Rozdział IIIMeredith Pierce historia napisana przeze mnie Rozdział IVMeredith Pierce Nieopisana historia Rozdział XXXVICrissy Smith [Were Chronicles 02] Pack Enforcer Rozdział od 1 do 3więcej podobnych podstron