pojęcie stresu w medycynie i w psychologii

tom 5, nr 3, 111 115
� Copyright 2008 Via Medica
Psychiatria PRACA P O G L D O W A ISSN 1732 9841
Agnieszka Grygorczuk
Samodzielny Publiczny Psychiatryczny Zakład Opieki Zdrowotnej im. dr. St. Deresza w Choroszczy
Pojęcie stresu w medycynie
i psychologii
The notion of stress in medicine and psychology
Abstract
The article concerns an issue of stress in medical and psychological embrace. This work presents history of stress
researches and prevailing modern psychological concepts. The article also shows that an inseparable element of
stressful situations are ways of coping with it. These ways can be considered as a process, strategy and style.
Psychiatry 2008; 5: 111 115
Psychiatry 2008; 5: 111 115
Psychiatry 2008; 5: 111 115
Psychiatry 2008; 5: 111 115
Psychiatry 2008; 5: 111 115
key words: stress, coping, style, process, strategy
Definicja pojęcia stresu no się wówczas przede wszystkim skutkami działa-
Pojęcie stres po raz pierwszy pojawiło się w litera- nia stresorów na organizmy zwierząt i człowieka.
turze naukowej w latach 50. ubiegłego wieku za Cannon [3], twórca tak zwanego modelu walcz lub
sprawą Selyego [1]. Chociaż słowo to już na stałe uciekaj , opisuje reakcję na stres jako pobudzenie
zagościło w języku potocznym, utworzenie dokład- dwóch układów. Pierwszym z nich jest gruczoł przy-
nej definicji operacyjnej nie było łatwym zadaniem. sadki, który wydziela hormon adrenokortykotropo-
Najogólniej rzecz ujmując, stres to proces, za po- wy (ACTH, adrenocorticotropic hormone) aktywują-
mocą którego czynniki środowiskowe zagrażają rów- cy korę nadnerczy i wydzielanie przez nią kortykoste-
nowadze organizmu lub ją naruszają i za pomocą roidów, a zwłaszcza kortyzolu, powodującego zwięk-
którego organizm reaguje na zagrożenie [2]. Czyn- szone spalanie białka i tłuszczu oraz zmniejszanie
niki środowiskowe, o których mowa, często nazy- stanu zapalnego. Drugi natomiast działa przez po-
wane są stresorami. Aktywują one złożone mecha- budzenie współczulnego układu nerwowego, który
nizmy reagowania zarówno fizjologicznego, jak i psy- następnie aktywuje rdzeń nadnerczy, a ten z kolei
chologicznego i w znacznym stopniu wpływają na wydziela epinefrynę (adrenalinę) oraz norepinefrynę
stan zdrowia jednostki. Pojęcie stresu doczekało się (noradrenalinę). Hormony owe odpowiadają za po-
bardzo wielu naukowych wyjaśnień zarówno w dzie- budzenie (wzmożona reakcja układu krążenia, inten-
dzinie psychologii, jak i medycyny. Wybrane, najbar- sywne oddychanie, zwiększony przepływ krwi do ak-
dziej znane teorie opisujące istotę tego zjawiska tywnych mięśni, zwiększona aktywność umysłowa i fi-
omówiono w niniejszym artykule. zyczna) organizmu, a tym samym ułatwiają szybszą jego
reakcję na niebezpieczeństwo. Pełnią zatem, zdaniem
Teorie biologiczne Cannona, z jednej strony funkcję bezpieczeństwa , od-
Pierwsze naukowe koncepcje wyjaśniające zjawisko grywając tym samym ważną rolę w procesie adaptacji,
stresu pojawiły się na początku XX wieku. Zajmowa- a z drugiej wydzielane w nadmiarze przez zbyt długi
czas mogą zakłócić funkcjonowanie organizmu i dopro-
wadzić do jego wyczerpania, a nawet śmierci [4].
Kontynuatorem badań Cannona był Selye. Tak jak
Adres do korespondencji: jego poprzednik, skupił się głównie na negatywnych
lek., mgr psych. Agnieszka Grygorczuk
fizjologicznych skutkach długotrwałego działania
ul. Upalna 15/13, 15 668 Białystok
tel.: 502 260 820
e-mail: agrygorczuk@gmail.com
www.psychiatria.viamedica.pl
111
Psychiatria 2008, tom 5, nr 3
stresorów. Do literatury naukowej wprowadził poję- Mechanic [10] natomiast rozumiał stres jako reakcję
cie tak zwanego ogólnego zespołu adaptacyjnego emocjonalną polegającą na poczuciu dyskomfortu
(GAS, general adaptation syndrome) [5]. Według w określonej sytuacji. Ten sposób definiowania stre-
autora GAS składa się z trzech faz: stadium alarmu su jest zbliżony do jego potocznego rozumienia jako
(mobilizacja do spotkania i przeciwstawienia się stre- stanu napięcia, poczucia zagrożenia lub lęku. Sta-
sowi), odporności (radzenie sobie lub stawianie oporu nowi jednocześnie psychologiczny odpowiednik stre-
stresowi) i wyczerpania (jeśli opór nie likwiduje stre- su jako reakcji wewnętrznej koncepcji dominują-
sora mechanizm radzenia sobie wyczerpuje się). cej w naukach medycznych.
Reakcja organizmu na działające stresory, czyli jakie- Wymienione teorie dały początek nowoczesnemu
kolwiek szkodliwe lub nieprzyjemne czynniki, zosta- rozumieniu zjawiska stresu, jako wyniku interakcji
ła nazwana przez Selyego nieswoistą reakcją na stres pomiędzy czynnikami wewnętrznymi i zewnętrzny-
składającą się z: mi. W psychologii polskiej są to koncepcje Toma-
powiększenia gruczołów nadnerczy produkują- szewskiego [11, 12], Reykowskiego [13] i Strelaua
cych katecholaminy i kortykosteroidy; [14], natomiast na świecie rozgłos zyskały fenome-
zmniejszenia grasicy; nologiczno-poznawcza koncepcja Lazarusa i Folkma-
powstawania wrzodów we wrażliwej na kwas na [15] oraz teoria zachowania zasobów Hobfolla
solny śluzówce żołądka. (COR, conserwation of resources theory) [16].
Prace Selyego przyczyniły się do wzrostu zaintere- Polskie teorie dotyczące stresu psychologicznego
sowania środowiska naukowego problematyką stre- powstały już w latach 60. XX wieku. Reykowski [17],
su. Pojawiły się również głosy krytykujące nieswo- autor pierwszej w kraju monografii na ten temat
istość reakcji stresowej rozumianej jako aktywację (Funkcjonowanie osobowości w warunkach stresu
zawsze tej samej triady reakcji niezależnie od ro- psychologicznego), definiuje go jako stosunek czyn-
dzaju stresora. Według Masona [6] różnice indywi- ników zewnętrznych do cech człowieka i jego reakcji
dualne w reakcjach emocjonalnych będących efek- na nie. Podobnie zjawisko to opisuje Tomaszewski
tem działania stresu wynikają prawdopodobnie [18, 19], chociaż pojęcie stresu zastępuje sytuacją
z poprzedzającego reakcję fizjologiczną (przysadko- trudną. Podkreśla on dodatkowo moment zakłóce-
wo-nadnerczową) stresu psychologicznego oraz nia równowagi pomiędzy wyżej wymienionymi ele-
różnej świadomości istnienia czynników szkodliwych mentami jako niezbędny warunek wystąpienia sytu-
i prób poradzenia sobie z nimi. Mason opierał się acji trudnej. Wątek braku równowagi podejmuje tak-
głównie na własnych badaniach dotyczących dzia- że Strelau. Według niego do stresu dochodzi w mo-
łania stresorów fizycznych na organizm człowieka. mencie dysharmonii pomiędzy możliwościami a wy-
Udowodnił on, że wysoka temperatura nie wzbu- maganiami stawianymi jednostce, ale pod warun-
dza aktywności nadnerczy, jeżeli wyeliminuje się kiem, że istnieje motywacja do przeciwstawienia się
czynniki psychiczne związane ze spostrzeganiem tym ostatnim. Zarówno jedne, jak i drugie mogą być
i odczuwaniem stresora [6]. Znaczenie czynnika psy- subiektywne oraz obiektywne.
chicznego w reakcji organizmu na stres potwier- Relacyjne ujęcie w rozumieniu stresu zdominowało
dziły również badania Frankenhaeuser oraz ekspe- również psychologię światową na przykład kon-
ryment Patkai [7]. cepcja Hobfolla [16] zakładająca, że celem aktywno-
ści człowieka jest poszukiwanie, uzyskiwanie oraz
Teorie psychologiczne ochrona cenionych obiektów nazwanych przez nie-
W psychologii posługiwano się natomiast trzema go zasobami. Sytuacja stresowa pojawia się wtedy,
definicjami stresu: jako bodzca, jako reakcji we- gdy istnieje zagrożenie utratą zasobów netto, utra-
wnętrznych człowieka oraz relacji między wyżej wy- ta zasobów netto, brak wzrostu zasobów następu-
mienionymi elementami. jący po ich zainwestowaniu [16]. Stres może być
Wczesne opracowania zajmujące się tematyką stre- przeżywany zarówno w wyniku subiektywnej oceny
su psychologicznego [8] dowodzą, że u jego podło- straty, jak i obiektywnej utraty zasobów. Autor wy-
ża leży sytuacja bądz wydarzenie zewnętrzne (bo- różnia cztery rodzaje zasobów: przedmioty (np.
dziec), które poprzez wzbudzenie w jednostce wy- mieszkanie), warunki (np. stała praca), zasoby oso-
sokiego stopnia napięcia emocjonalnego uniemożli- biste (np. umiejętności interpersonalne) oraz zasoby
wia jej prawidłowe funkcjonowanie. Do tej teorii energetyczne (np. pieniądze).
nawiązuje między innymi Holmes i Rahe w swojej Natomiast według Lazarusa i Folkmana [20] stres to:
koncepcji zmian życiowych [9]. określona relacja (relationship) między osobą a oto-
www.psychiatria.viamedica.pl
112
Agnieszka Grygorczuk, Pojęcie stresu w medycynie i psychologii
czeniem, która oceniana jest przez osobę jako ob- sora, wcale nie musi być realistyczna. Cel aktywności
ciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca może pozostać nieuświadomiony. Najważniejsza jest
jej dobrostanowi . Owa relacja nazwana została przez tu indywidualna zmienność w czasie stosowanych
nich transakcją, aby zwrócić uwagę na fakt, że jed- strategii, która decyduje o tym, że radzenie sobie
nostka wraz z sytuacją, w której się znajduje, stano- może być zdefiniowane jako proces. Opisane zostały
wią całość zjawiska stresu, lecz ich właściwości nie dwie funkcje radzenia sobie: ukierunkowana na za-
mogą być opisywane jako suma elementów składo- danie (czyli na poprawę relacji podmiotu z otocze-
wych. Według powyższej koncepcji każde wydarze- niem) oraz ukierunkowana na regulację emocji (czyli
nie jest przez podmiot oceniane, a następnie klasyfi- na łagodzenie przykrych stanów emocjonalnych).
kowane jako: niemające znaczenia dla jego dobro- Obie są tak samo ważne i w danej sytuacji stresowej
stanu (well-being), sprzyjająco-pozytywne lub stre- zachodzą na siebie.
sujące. Powyższa ocena jest całkowicie subiektywna
i nazwana została przez autorów pierwotną. Trans- Strategia radzenia sobie ze stresem
akcja stresowa może być przez podmiot rozumiana Rozumiana jest przez Lazarusa i Folkmana jako ty-
jako: krzywda/strata (dotyczy już zaistniałej szkody), powe sposoby radzenia sobie ze stresorami w róż-
zagrożenie (przewidywana szkoda), wyzwanie (an- nych zagrażających sytuacjach. Istnieją cztery rodza-
tycypowanie zarówno szkód, jak i zysków) oraz wzbu- je strategii radzenia sobie: poznawcze zbliżanie się,
dzać odmienne emocje. W tym samym czasie jed- behawioralne zbliżanie się (obie ukierunkowane na
nostka dokonuje również tak zwanej oceny wtórnej rozwiązanie problemu) oraz poznawcze unikanie
dotyczącej przede wszystkim oszacowania własnych i behawioralne unikanie (obie ukierunkowane na re-
możliwości poradzenia sobie z sytuacją stresową. Wa- gulację emocji). Wyniki badań przeprowadzonych
runek konieczny pojawienia się obu ocen to świado- przy użyciu opracowanego przez Folkmana i Lazaru-
me lub nieświadome stwierdzenie, że zaistniałe zda- sa kwestionariusza sposobów radzenia sobie (WCQ,
rzenie jest dla podmiotu ważne. Skutki odległe do- The Way of Coping Questionnaire) dowiodły rów-
świadczenia stresu według Lazarusa zależą nie tylko nież istnienia indywidualnych różnic w stosowaniu
od istoty samej sytuacji, ale również od sposobu po- strategii niezależnie od specyfiki doświadczanego
radzenia sobie z nią przez podmiot. Wątek radzenia zagrożenia [20].
sobie ze stresem jest obecnie zagadnieniem domi-
nującym w tej dziedzinie psychologii. Styl radzenia sobie ze stresem
Termin ten stosowany jest zawsze wtedy, gdy mowa
Radzenie sobie ze stresem o zwróceniu uwagi na istniejące różnice indywidual-
Pojęcie radzenia sobie ze stresem , wprowadzone po ne w przebiegu czynności lub działań podejmowa-
raz pierwszy w latach 60. XX wieku jest obecnie uzna- nych przez jednostkę. Heszen-Niejodek [22] definiuje
wane za jeden z najważniejszych elementów składo- go jako: (& ) posiadany przez jednostkę, charaktery-
wych tak zwanej sytuacji stresowej. Stresor inicjuje styczny dla niej repertuar strategii radzenia sobie
aktywność jednostki ukierunkowaną na jego usunię- z sytuacjami stresowymi , natomiast Wrześniewski [23]
cie i powrót do stanu równowagi, jednak to właśnie nadaje mu raczej status cechy, traktując (& ) jako
sposób poradzenia sobie ze stresem będzie w głów- trwałą, osobowościową dyspozycję jednostki do okre-
nej mierze decydować o kosztach, jakie jednostka po- ślonego zmagania się z sytuacjami stresowymi . Lu-
niesie w konfrontacji stresowej. We współczesnej psy- dzie zazwyczaj różnią się pomiędzy sobą nie tylko ro-
chologii zagadnienie to opisywane jest za pomocą dzajami i liczbą strategii, którymi operują, ale rów-
trzech pojęć: proces, strategia i styl radzenia sobie ze nież elastycznością procesu radzenia sobie, czyli łatwo-
stresem. ścią, z jaką dostosowują owe strategie do wymogów
konkretnej sytuacji stresowej. Różnice te są częściowo
Proces radzenia sobie ze stresem uwarunkowane genetycznie [24].
Według Lazarusa i Folkmana obejmuje on stale Jedną z pierwszych klasyfikacji stylów radzenia sobie
zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki ze stresem opracowała w 1987 roku Miller [25].
(efforts), mające na celu opanowanie (to manager) Wyróżniła dwa style radzenia sobie: jeden polegają-
określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, cy na koncentrowaniu uwagi na czynniku stresogen-
ocenianych przez osobę jako obciążające lub prze- nym i/lub własnej reakcji, drugi polegający na od-
kraczające jej zasoby [21]. Ocena sytuacji, inicjują- wracaniu uwagi od stresora i od własnych reakcji.
ca działania jednostki zmierzające do usunięcia stre- Style te nie są homogenne, bowiem każdy z nich
www.psychiatria.viamedica.pl
113
Psychiatria 2008, tom 5, nr 3
obejmuje różnorodne strategie zarówno poznawcze, kontaktów towarzyskich. Wymienione style są nie-
jak i behawioralne. Wyniki pózniejszych badań [26, zależne od siebie, przyjmując status wymiaru, stąd,
27] sugerują rozpatrywanie ich nawet jako dwóch nie- opisując funkcjonowanie jednostki w sytuacji streso-
zależnych wymiarów: konfrontacji i unikania, co po- wej, należy brać pod uwagę, że zajmuje ona specy-
ficzne dla siebie miejsce w tych właśnie trzech wy-
zwala wyróżnić nie dwa, ale cztery następujące style:
miarach. Aby ułatwić identyfikację osób, których za-
charakteryzujący się wysokimi wartościami w obu
tych wymiarach (radzenie sobie przez wykorzy- soby i tendencje do radzenia sobie są nieadekwatne
do wymogów określonej trudnej sytuacji, Endler
stywanie lub unikanie informacji stresowych);
i Parker opracowali Inwentarz Radzenia Sobie w Sy-
z wysoką wartością w wymiarze konfrontacji i niską
tuacjach Stresowych (CISS, The Coping Inventory for
wartością w wymiarze unikania (radzenie sobie
Stressful Situations).
przez wykorzystywanie informacji stresowych);
charakteryzujący się niskimi wartościami w obu
wymiarach (mało aktywne radzenie sobie) oraz Podsumowanie
styl charakteryzujący się niską wartością w wy- Sytuacje stresowe są obecnie nieodłącznym atrybu-
miarze konfrontacji i wysoką wartością w wymia- tem życia człowieka, a pojęcie stres na stałe zago-
rze unikania (radzenie sobie przez unikanie in- ściło już w języku potocznym. Jak pokazuje powyż-
formacji stresowych). szy artykuł, środowisko naukowe, mimo powszech-
Kolejną klasyfikację opracowali w 1990 roku Endler ności zjawiska, nie wypracowało jak dotąd jednolitej
i Parker [28]. Opisali oni trzy następujące style radze- definicji. Nowoczesna psychologia skłania się jednak
nia sobie w sytuacjach stresowych: do relacyjnego ujmowania stresu jako zachwiania
styl skoncentrowany na zadaniu (radzenie sobie równowagi pomiędzy zasobami lub możliwościami
ze stresem poprzez podejmowanie zadań zmie- jednostki a wymaganiami otoczenia. Najczęściej cy-
rzających do rozwiązania problemu); towaną definicją jest koncepcja Lazarusa i Folkmana
styl skoncentrowany na emocjach (wysiłki ukierun- [21]. Według nich efekt działania stresora na jed-
kowane na zmniejszenie napięcia emocjonalnego nostkę będzie w dużej mierze zależał od podjęcia
poprzez koncentrację na sobie, własnych przeży- przez nią aktywności ukierunkowanej na odzyskanie
ciach, myślenie życzeniowe oraz fantazjowanie); stanu równowagi, czyli określone sposoby radzenia
styl skoncentrowany na unikaniu (wystrzeganie sobie w sytuacjach trudnych. Obecnie uważa się, że
się myślenia, przeżywania i doświadczania sytu- o efektywności radzenia sobie w sytuacji stresowej
acji trudnej). decyduje raczej zgodność zachowania z indywidual-
Ten ostatni może przyjmować dwie formy: angażo- nym stylem radzenia sobie niż dostosowanie zacho-
wanie się w czynności zastępcze lub poszukiwanie wania do rodzaju sytuacji.
Streszczenie
Artykuł dotyczy zagadnienia stresu w ujęciu zarówno medycznym, jak i psychologicznym. Przedstawiono w nim
historię badań nad stresem oraz nowoczesne podejścia dominujące obecnie w psychologii. Ukazuje on również,
że nieodłącznym elementem sytuacji stresowej są także sposoby radzenia sobie z nią, które mogą być rozpatry-
Psychiatria 2008; 5: 111 115
wane jako proces, strategia i styl. Psychiatria 2008; 5: 111 115
Psychiatria 2008; 5: 111 115
Psychiatria 2008; 5: 111 115
Psychiatria 2008; 5: 111 115
słowa kluczowe: stres, radzenie sobie, styl, proces, strategia
PIŚMIENNICTWO 5. Selye H. The stress of life. McGraw-Hill, New York 1956.
6. Mason J.W. A historical view of the stress field. Journal of Hu-
1. Selye H. Stres życia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa
man Stress 1975; 1: 6 12.
1960.
7. Colman A.M., Parkinson B. Emocje i motywacja. Wydawnictwo
2. Gatchel R.J., Baum A., Krantz D.S. An introduction to health
Zysk i Spółka, Poznań 1999: 114.
psychology. Random House, New York 1989.
8. Janis I.L. Psychological stress: Psychoanalytic and behavioral stu-
3. Cannon W.B. Neural organization for emotional expression.
dies of surgical patients. Wiley, New York 1958.
W: Reymert M.L. (red.). Feelings and emotions: The Wittenberg
9. Holmes T.H. The Social Readjustment Rating Scale. Journal of
symposium, Clark University Press, Worcester, MA 1928.
Psychosomatic Research 1967; 10: 121 132.
4. Gatchel R.J., Baum A., Krantz D.S. An introduction to health
10. Mechanic D. Students under stress: A study in the social psy-
psychology. Random House, New York 1989.
chology of adaptation. Free Press, New York 1962.
www.psychiatria.viamedica.pl
114
Agnieszka Grygorczuk, Pojęcie stresu w medycynie i psychologii
11. Tomaszewski T. Wstęp do psychologii. Wydawnictwo PWN, 21. Lazarus R.S., Folkman S. Stress, appraisal and coping. Springer-
Warszawa 1963. Verlag, New York, 1984: 141.
12. Tomaszewski T. Aktywność człowieka. W: Maruszewski M., Rey- 22. Heszen-Niejodek I. Styl radzenia sobie ze stresem: fakty i kon-
kowski J., Tomaszewski T. (red.). Psychologia jako nauka o czło- trowersje. Czasopismo Psychologiczne 1997; 3: 7 22.
wieku. Książka i Wiedza, Warszawa 1966; 197 252. 23. Wrześniewski K. Style a strategie radzenia sobie ze stresem.
13. Reykowski J. Funkcjonowanie osobowości w warunkach stresu Problemy pomiaru. W: Heszen-Niejodek I., Ratajczak Z. (red.).
psychologicznego. Wydawnictwo PWN, Warszawa 1966. Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodolo-
14. Strelau J. Temperament a stres: Temperament jako czynnik mo- giczne. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1996:
derujący stresory, stan i skutki stresu oraz radzenie sobie ze stre- 44 64.
sem. W: Heszen-Niejodek I., Ratajczak Z. (red.). Człowiek w sy- 24. Strelau J., Jaworowska A. Wrześniewski K. Szczepaniak P. Kwe-
tuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne. Wydaw- stionariusz Radzenia Sobie w sytuacjach Trudnych (CISS). Pod-
nictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1996: 88 130. ręcznik. Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towa-
15. Lazarus R.S., Folkman S. Stress, appraisal and coping. Springer- rzystwa Psychologicznego, Warszawa 2005.
Verlag, New York 1984. 25. Miller S.M. Monitoring and blunting: Validation of a question-
16. Hobfoll S.E. Conservation of resources: A new attempt at con- naire to asses styles of information seeking under threat. Jo-
ceptualizing stress. American Psychologist 1989; 44: 513 524. urnal of Personality and Social Psychology 1987; 52: 345
17. Reykowski J. Funkcjonowanie osobowości w warunkach stresu 353.
psychologicznego. Wydawnictwo PWN, Warszawa 1966. 26. Krohne H.W. The concept of coping modes. Advances in beha-
18. Tomaszewski T. Wstęp do psychologii. Wydawnictwo PWN, vioral research and therapy 1989; 7: 235 248.
Warszawa 1963. 27. Krohne H.W. Indyvidual differences in coping. W: Zeidner M.,
19. Tomaszewski T. Aktywność człowieka. W: Maruszewski M., Rey- Endler N.S. (red.). Handbook of coping: Theory, research, ap-
kowski J., Tomaszewski T. (red.). Psychologia jako nauka o czło- plications. Wiley, New York 1996: 381 409.
wieku. Książka i Wiedza, Warszawa 1966: 197 252. 28. Endler N.S., Parker J.D.A. Multidimensional assessment of co-
20. Lazarus R.S., Folkman S. Stress, appraisal and coping. Springer- ping: A critical evaluation. Journal of Personality and Social Psy-
Verlag, New York, 1984: 19. chology 1990; 58: 844 854.
www.psychiatria.viamedica.pl
115

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Wyklad Zastosowania placebo w medycynie i psychologii
Jan Ryn Publikacje z medycyny i psychologii górskiej
ROLA PSYCHOLOGII WE WSPOLCZESNEJ MEDYCYNIE
(eBook PL psychologia, medytacja, zdrowie) Podstawy zwalczania stresu fragm
Psychopatologia ogólna Pojęcie zdrowia psychicznego i choroby w psychiatrii (2)
Psychoanaliza pojęcia
Liz Trulejska Psychologiczne konsekwencje traumatycznego stresu(2)
Claude Diolosa Psychologiczne przyczyny chorób w medycynach wschodu
Psychologia pojecia
Psychologia stresu 6

więcej podobnych podstron