MINISTERSTWO EDUKACJI
i NAUKI
Janina Bujnowicz
Doskonalenie umiejętności radzenia sobie ze stresem
346[03].O1.04
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2005
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr Iwona Grudzień
dr Jolanta Lesiewicz
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Katarzyna Maćkowska
Konsultacja:
dr inż. Bożena Zając
Korekta:
mgr Joanna Iwanowska
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[03].O1.04
Doskonalenie umiejętności radzenia sobie ze stresem zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu Opiekunka środowiskowa.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2005
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Stres i jego wpływ na zdrowie człowieka 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 11
4.1.3. Ćwiczenia 12
4.1.4. Sprawdzian postępów 14
4.2. Radzenie sobie ze stresem 15
4.2.1. Materiał nauczania 15
4.2.2. Pytania sprawdzające 19
4.2.3. Ćwiczenia 20
4.2.4. Sprawdzian postępów 21
4.3. Zachowania zdrowotne człowieka 22
4.3.1. Materiał nauczania 22
4.3.2. Pytania sprawdzające 26
4.3.3. Ćwiczenia 26
4.3.4. Sprawdzian postępów 27
5. Sprawdzian osiągnięć 28
6. Literatura 32
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Modułowy program nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa składa się z zestawu
modułów kształcenia w zawodzie i odpowiadających im jednostek modułowych. Dla każdej.
jednostki modułowej opracowany został pakiet edukacyjny. Pakiet edukacyjny zawiera
Poradnik dla ucznia. Korzystając z Poradnika dla ucznia, ukształtujesz umiejętności, które
pomogą Ci zaliczyć jednostkę modułową.
W Poradniku dla ucznia zamieszczono następujące części:
wymagania wstępne,
cele kształcenia,
materiał nauczania,
sprawdzian osiągnięć,
literaturę.
Wymagania wstępne określają umiejętności jakie powinieneś posiadać przed
rozpoczęciem pracy z poradnikiem. Zapoznaj się z wymaganiami i oceń, czy je spełniasz.
Dotyczą one umiejętności, które ukształtowałeś podczas dotychczasowej nauki. Spełnienie
wymagań wstępnych pozwoli Ci na skoncentrowanie się na kształtowaniu nowych
umiejętności potrzebnych do zaliczenia jednostki modułowej.
Cele kształcenia określają umiejętności, jakie powinieneś ukształtować w wyniku procesu
kształcenia w jednostce modułowej. Przed rozpoczęciem zajęć zapoznaj się z celami
kształcenia, aby dowiedzieć się, czego się nauczysz.
Materiał nauczania w jednostce modułowej podzielony jest na tematy. W każdym temacie
zamieszczono informacje, które są niezbędne do osiągnięcia zaplanowanych w jednostce
modułowej celów: fakty, pojęcia, prawa, symbole, definicje, a także wskazówki, z jakich
zródeł informacji możesz skorzystać, aby dowiedzieć się na dany temat więcej. W materiale
nauczania zamieszczono również:
pytania sprawdzające, na które powinieneś odpowiedzieć przed przystąpieniem do
realizacji ćwiczeń, aby sprawdzić, czy jesteś przygotowany do ich wykonania,
ćwiczenia, które zawierają polecenie, sposób wykonania oraz zalecane wyposażenie
stanowiska pracy. Wykonując poszczególne ćwiczenia, ukształtujesz umiejętności
niezbędne do zaliczenia jednostki modułowej,
sprawdzian postępów, który pozwoli Ci określić zakres poznanej wiedzy i stopień
ukształtowania umiejętności. Jeżeli twoje odpowiedzi będą pozytywne, to będziesz mógł
przejść do następnego tematu, jeżeli nie, to sprawdzian postępów pozwoli Ci wskazać,
jakie wiadomości powinieneś powtórzyć lub jakie ćwiczenia, wykonać ponownie by
ukształtować potrzebne umiejętności.
Sprawdzian osiągnięć, który znajduje się na końcu jednostki modułowej, umożliwi Ci
sprawdzenie, czy jesteś dobrze przygotowany do jej zaliczenia. Jest on przygotowany
w formie przykładowego testu, zawiera instrukcję dla ucznia oraz zestaw zadań testowych.
Wszystkie zadania zamieszczone w teście obejmują treści objęte programem nauczania oraz
sprawdzają, czy osiągnąłeś założone w jednostce modułowej cele.
Ostatnim elementem Poradnika dla ucznia jest wykaz literatury, skorzystanie z której
umożliwi Ci pogłębienie wiedzy z zakresu programu jednostki modułowej.
Jednostka modułowa: Doskonalenie umiejętności radzenia sobie ze stresem jest
elementem modułu Podstawy funkcjonowania człowieka w środowisku społecznym. Moduł
ten składa się z 6 jednostek:
1. Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka.
2. Doskonalenie umiejętności komunikowania się.
3. Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów.
4. Doskonalenie umiejętności radzenia sobie ze stresem.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
5. Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz udzielanie pierwszej pomocy.
6. Stosowanie przepisów prawa w działalności socjalnej.
Jednostka modułowa Doskonalenie umiejętności radzenia sobie ze stresem zawiera
podstawowe informacje na temat stresu, technik radzenia sobie ze stresem oraz działań
prozdrowotnych człowieka i pozwala na ukształtowanie umiejętności niezbędnych do
wykonywania zawodu opiekunki środowiskowej.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WSTPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
formułować i wyrażać własne opinie,
pracować w zespole, przyjmując różne role,
brać udział w dyskusji,
charakteryzować strukturę psychofizyczną człowieka.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAACENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
wskazać czynniki wywołujące stres,
wskazać zródła i poziomy stresu,
opisać zespół objawów biologicznych powstałych w wyniku działania stresorów,
rozróżnić biologiczne i psychiczne reakcje stresowe,
wskazać wpływ stresu na zdrowie,
scharakteryzować proces radzenia sobie ze stresem,
wskazać determinanty osobowościowe procesu radzenia sobie ze stresem,
określić style radzenia sobie ze stresem,
scharakteryzować własny styl radzenia sobie ze stresem,
rozpoznać konstruktywne i autodestruktywne strategie radzenia sobie ze stresem,
określić mechanizmy obronne stosowane w procesie radzenia sobie ze stresem,
wykorzystać osobiste zasoby radzenia sobie ze stresem,
zastosować różne techniki relaksacyjne w celu redukowania stresu,
skorzystać z pomocy osób udzielających wsparcia w sytuacji stresowej,
wskazać zależność między sposobem spostrzegania i interpretowania świata a zdolnością
radzenia sobie ze stresem,
wskazać wpływ zachowań zdrowotnych oraz osobistych przekonań o zdrowiu na proces
radzenia sobie ze stresem,
określić zachowania zdrowotne i ich podmiotowe uwarunkowania,
podjąć autonomiczne decyzje korzystne dla zdrowia,
zastosować zasady zdrowego stylu życia.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA NAUCZANIA
4.1. Stres i jego wpływ na zdrowie człowieka
4.1.1. Materiał nauczania
Stres jest stałym elementem życia każdego człowieka. Unikanie stresu nie jest ani
możliwe, ani potrzebne. Istnieje wiele definicji stresu ujmujących, że stres to:
nieswoista reakcja organizmu na wszelkie stawiane mu zadania,
stan ogólnej mobilizacji sił organizmu jako odpowiedz na silny bodziec fizyczny lub
psychiczny (stresor),
stan wzmożonej gotowości i nadmiernego pobudzenia organizmu, by lepiej i skuteczniej
działać,
reakcja na docierające bodzce, które pobudzają podwzgórze i przysadkę mózgową, by tak
stymulowały nadnercza, by z kolei one (poprzez hormony kory nadnerczy) przyspieszały
akcję serca, częstość oddechu, wzmożenie lepkości krwi i podwyższały poziom glukozy
to wszystko w organizmie dzieje się po to, aby organizm umiał przygotować się do walki
w sytuacjach stresowych.
Stres może przybierać różną formę w zależności od wielu czynników:
eustres stres krótkotrwały, podnosi motywację do działania, odczuwany jako np.
podniecenie, trema stanowi dodatkowy bodziec mobilizujący, nie ma charakteru
chorobotwórczego,
distres występuje w okolicznościach przykrych, beznadziejnych, powoduje cierpienie,
rozpacz, ucieczkę od życia,
stres adaptacyjny reakcja obronna organizmu występująca w ochronie własnego życia,
umożliwia bez własnej woli i wiedzy adaptować się do zewnętrznych warunków,
stres interpretacyjny stresorem jest subiektywna reakcja człowieka, jego sposób
interpretacji, rozumienia sytuacji,
stres wtórny zagrażający, w którym nie występuje faza wygaszania i rozładowania,
skutki tego stresu kumulują się przez dłuższy czas, człowiek nie potrafi poradzić sobie
z rozładowaniem tych sił, które się w organizmie kumulują.
Obecnie najbardziej rozpowszechnioną teorią stresu jest transakcyjny i poznawczy model
R.S. Lazarusa.
Stres może być więc traktowany jako zjawisko negatywne zaburzenie
w funkcjonowaniu organizmu spowodowane jego przeciążeniem lub pozytywne stan
mobilizacji organizmu w obliczu stojących przed nim wyzwań. Należy uznać, że pewien
optymalny poziom stresu jest człowiekowi potrzebny do podejmowania działań i dobrego
samopoczucia. Przy niskim poziomie stresu człowiek jest obojętny, zniechęcony, nie
podejmuje żadnych działań. Zbyt wysoki poziom stresu powoduje u człowieka poczucie
napięcia związanego z sytuacją, w której nie może sobie poradzić. Optymalny poziom stresu
pozwala na podejmowanie wyzwań, wyzwala dobre samopoczucie, wiarę w swoje
możliwości.
Szczególnie grozny dla organizmu człowieka jest nadmierny, długotrwały stres. Jeżeli
poziom stresu jest zbyt wysoki lub stres trwa zbyt długo, to okazuje się, że nie potrafimy
poradzić sobie z zaistniałą sytuacją czy stawianymi przed nami zadaniami, stajemy się
nadmiernie podenerwowani, przestajemy wierzyć we własne możliwości. Taki stres staje się
przyczyną wielu zaburzeń zarówno o charakterze biologicznym, jak i psychicznym.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Stan zdrowia
optymalny poziom stresu
Stres Stres
korzystny niekorzystny
eustres distres
Pobudzenie stresowe
Rys. 1. Zależność między pobudzeniem stresowym, a stanem zdrowia (opracowanie własne)
Wysoki poziom stresu powstaje najczęściej w sytuacji zagrożenia, utrudnienia lub
niemożności realizacji ważnych dla jednostki celów, zadań czy wartości. Typowymi
czynnikami wywołującymi stres (stresorami) są:
sytuacje zagrażające życiu lub zdrowiu,
sytuacje stwarzające zagrożenie dla poczucia własnej wartości,
zadania o wysokim stopniu trudności,
uczucie braku kontroli nad wydarzeniami,
sytuacje pozbawienia wartości lub rzeczy, które są ważne dla funkcjonowania jednostki.
Stresor to każdy bodziec lub sytuacja stanowiąca przeszkodę lub zakłócenie celowo
wykonywanej czynności, każda strata, szkoda lub dolegliwość, ale także sygnał o zagrożeniu
(stratą, szkodą). Stresor wywołuje prawie zawsze specyficzną lokalną reakcję
przystosowawczą, np. cofnięcie ręki przed oparzeniem. Niezależnie od tego wywołuje on
zespół zmian ogólnych, podobny dla różnych stresorów mający przystosować organizm
i system nerwowy do zwiększonych wymagań. Ten właśnie zespół zmian ogólnych stanowi
istotę pojęcia stresu.
Przyjmuje się, że zródłem stresu są tzw. sytuacje trudne. Sytuacja trudna zawiera
czynniki, które stanowią zagrożenie dla jednostki sygnalizowane lub bezpośrednio
doznawane lub zakłócają bądz uniemożliwiają działania zmierzające do osiągnięcia celu
(zaspokojenia potrzeby, rozwiązania zadania), bądz powodują pozbawienie cennych wartości.
T. Tomaszewski wyróżnia cztery rodzaje sytuacji trudnych:
zagrożenie,
przeciążenie,
zakłócenie,
deprywacja.
Zagrożenie może dotyczyć takich wartości, jak: zdrowie, życie, uznanie społeczne,
samoocena itp. Czynnikiem wywołującym napięcie emocjonalne nie jest realne lecz
subiektywnie spostrzegane zagrożenie. Jest ono tym silniejsze, im bardziej jednostka
spostrzega zagrożenie jako bliskie i nieuchronne, a któremu nie jest w stanie zapobiec. Na
przykład zagrożenie dla rodziny wynikające z utraty zdrowia przez jej członka.
Przeciążenie występuje w sytuacji, która jest złożona, zmieniona i niejasna, gdy człowiek
wykonuje zadania na granicy swoich możliwości fizycznych i psychicznych. Granica
możliwości dla każdego człowieka jest inna i zależna także od stanu psychofizycznego
jednostki i stanu sytuacji. Np. życie z chorobą, która upośledza sprawność.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Zakłócenie występuje w sytuacji, gdy jakieś czynniki uboczne utrudniają wykonanie
zadania (zewnętrzne, np. nadmiar lub brak informacji, czynniki wewnętrzne, np. ból głowy,
głód) Np. brak informacji dotyczących postępowania diety w czasie choroby powoduje
dyskomfort psychiczny, spowodowany życiem w poczuciu niepewności.
Deprywacja oznacza brak lub pozbawienie jakiegoś przedmiotu, wartości,
niezaspokojenie potrzeby, np.: brak jedzenia, ubrania, utrata kogoś bliskiego, brak zdrowia,
izolacja od otoczenia spowodowana chorobą, niepełnosprawnoscią.
Objawy długotrwałego, nadmiernego stresu:
1) krótkotrwałe objawy fizyczne:
przyspieszone bicie serca,
nadmierne pocenie się,
zimna skóra, dłonie, stopy,
mdłości,
przyspieszony oddech,
napięcie mięśni,
suchość w ustach,
potrzeba oddawania moczu,
biegunka,
2) krótkotrwałe obniżenie efektywności działania (zmiany w myśleniu):
kłopoty z podjęciem decyzji,
brak satysfakcji z pracy,
postrzeganie sytuacji jako zagrożenia, a nie wyzwania,
generowanie negatywnych myśli,
zmniejszona zdolność koncentracji,
3) długotrwałe objawy fizyczne:
zmiana apetytu (nadmierne jedzenie lub brak apetytu),
problemy zdrowotne, takie jak: astma, bóle pleców, problemy trawienne, bóle głowy,
wysypka),
uczucie zmęczenia,
4) objawy emocjonalne (psychiczne):
lęk, niepokój,
trudności z koncentracja uwagi,
złe samopoczucie,
przygnębienie,
poczucie utraty kontroli,
zmiany nastroju (depresja, frustracja, wrogość, bezradność, rozdrażnienie,
poirytowanie, niepokój, nerwowość),
ospałość lub trudności ze spaniem,
5) objawy na poziomie zachowań:
głośne i szybkie mówienie,
ziewanie, tiki nerwowe, obgryzanie paznokci,
złe nastroje (irytacja, krytycyzm, agresja, nadmierne reagowanie),
spadek efektywności działania,
brak dbałości o własny wygląd,
objadanie się,
sięganie po używki,
zmiana nawyków żywieniowych,
nadużywanie leków.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Reakcja organizmu na stres jest reakcją psychofizyczną, ukształtowaną w toku ewolucji
człowieka. Reakcja walcz albo uciekaj pozwala zmobilizować się organizmowi w obliczu
sytuacji wywołującej stres. W organizmie człowieka zachodzą wtedy zmiany, takie jak:
zatrzymanie trawienia,
przyspieszenie pulsu,
rozszerzenie naczyń krwionośnych,
wydzielanie do krwi hormonu adrenaliny,
zwiększenie krzepliwości krwi,
pobudzenie emocjonalne.
Zmiany te są przystosowaniem organizmu do stawienia czoła zagrożeniu poprzez walkę
lub ucieczkę. W dzisiejszym świecie typowa walka lub ucieczka rzadko ma zastosowanie,
dlatego też istotna staje się umiejętność rozładowania powstałego napięcia.
Reakcja organizmu na stres przebiega w trzech etapach:
1) reakcja alarmowa pod wpływem stresora podwzgórze (część mózgu) pobudza przysadkę
do wydzielania hormonu, który pobudza aktywność innych gruczołów (nadnerczy,
grasicy), zwiększa się poziom adrenaliny i innych hormonów we krwi organizm jest
zmobilizowany do obrony,
2) stadium odporności odporność organizmu jest wyższa niż normalna uruchomienie
reakcji alarmowej pozwala organizmowi sprostać wyzwaniu,
3) stadium wyczerpania długotrwałe działanie stresora sprawia, że organizm się
wyczerpuje, następuje osłabienie, spadek odporności, zmęczenie, występują objawy
chorobowe (nadciśnienie, choroby serca, wrzody żołądka, zaburzenia psychiczne itp.).
Zdarzenia
Odbiór zmysłowy przez drogi czuciowe
Interpretacja przez Integracja afektywna
korę mózgową przez układ limbiczny
Spostrzeżenie zagrożenia Brak spostrzeżenia zagrożenia
Reakcja stresowa za Brak reakcji stresowej
pośrednictwem podwzgórza
1. Bezpośrednie unerwienie przez układ autonomiczny
2. Reakcja walcz albo uciekaj (droga przez bezpośrednie unerwienie i układ
hormonalny)
3. Ogólny zespół adaptacyjny (droga przez układ hormonalny)
Rys. 2. Przebieg reakcji stresowej (wg G. Everly i R. Rosenfeld)
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Podatność na choroby wywołane stresem zależy w pewnej mierze od osobowości
człowieka. Osoby aktywne, niecierpliwe, żyjące w napięciu, pośpiechu, nadmiernie ambitne,
chcące być najlepszymi, przejawiają generalnie większe skłonności do zapadania na różne
choroby, szczególnie na choroby serca. Osoby zrównoważone, spokojne, opanowane,
umiarkowanie ambitne rzadziej narażone są na tego typu schorzenia. Osoby z grupy pierwszej
nie powinny rezygnować ze swoich ambicji, ale nauczyć się dobrze radzić sobie ze stresem.
Umiejętność ta polega przede wszystkim na tym, aby energię nagromadzoną w organizmie
z powodu stresu wykorzystać do realizacji zadań bez szkody dla zdrowia.
Stres w rodzinie jest stanem napięcia wywołanym przez nierównowagę między
możliwościami rodziny a wymaganiami zewnętrznymi i wewnętrznymi. W celu przystosowania
się do sytuacji rodzina stosuje różne strategie radzenia sobie z sytuacją trudną (unikanie,
eliminacja, asymilacja czynnika stresogennego). Gdy rodzinie nie udaje się przywrócić
równowagi, rozwija się kryzys.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:
1. W jaki sposób można rozumieć pojęcie stresu?
2. Jakie wyróżniamy rodzaje stresu?
3. Czy stres jest zjawiskiem, które można i należy wyeliminować z życia człowieka?
4. Co oznacza optymalny poziom stresu?
5. Jaki rodzaj stresu jest szczególnie niebezpieczny dla organizmu człowieka?
6. Jakie są typowe czynniki wywołujące stres?
7. Jakie wyróżniamy rodzaje sytuacji trudnych?
8. Jakie mogą być biologiczne reakcje organizmu na wysoki poziom stresu?
9. Jakie mogą być reakcje psychiczne organizmu na wysoki poziom stresu?
10. Jak stres wpływa na efektywność działania człowieka?
11. Jakie zmiany zachodzą w organizmie człowieka pod wpływem stresu?
12. Jakie są etapy reakcji organizmu na stres?
13. Jaki jest wpływ stresu na zdrowie?
14. Jaki typ osobowości człowieka sprzyja powstawaniu chorób w wyniku stresu?
15. Czym jest stres w rodzinie?
Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania, to możesz przystąpić do wykonania
ćwiczeń. Jeżeli któreś pytanie sprawia Ci trudność, to zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią
partią materiału nauczania.
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wskaż na przykładach z codziennego życia czynniki, które najczęściej powodują stres.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przypomnieć sobie, na podstawie materiału nauczania w podręczniku dla ucznia, jakie są
typowe czynniki wywołujące stres,
2) do każdego z czynników dobrać konkretny przykład z codziennego życia i wpisać do
tabeli,
3) efekty swojej pracy zaprezentować na forum klasy,
4) wziąć udział w dyskusji podsumowującej ćwiczenie.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Czynniki wywołujące stres Przykłady
Wyposażenie stanowiska pracy:
arkusz papieru,
przybory do pisania.
Ćwiczenie 2
Na podstawie opisu sytuacji rozpoznaj i pogrupuj biologiczne oraz psychiczne reakcje na
stres.
Opis sytuacji
Pani Zofia K. straciła męża w wypadku samochodowym. Dzień przed tragicznym
zdarzeniem urządziła mężowi awanturę o to, że nie odwiedza swojej matki. Po śmierci męża
Zofia K. zaczęła się obwiniać o swoje wcześniejsze zachowanie. Mimo, że od wypadku
minęło już trochę czasu, była rozdrażniona, drżały jej ręce, nie potrafiła powstrzymać płaczu.
Jednocześnie zaprzestała kontaktu z dziećmi i znajomymi, zamknęła się w mieszkaniu,
zasunęła rolety. Zaniedbała swój wygląd, przestała gotować obiady, niewiele jadła. Kiedy
córka do niej dzwoniła, Pani Zofia wykazywała poirytowanie, że jej przeszkadza, ale nie
potrafiła powiedzieć w czym. W ciągu dnia najczęściej siedziała w fotelu, patrząc w okno. W
nocy często wstawała i zażywała środki uspokajające. Kiedy córka nakłoniła ja do pójścia do
lekarza, okazało się, że ma podwyższone ciśnienie i wysoki poziom cholesterolu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z opisem sytuacji,
2) wybrać biologiczne reakcje na stres opisanej osoby i wpisać do tabeli,
3) wybrać psychiczne reakcje na stres opisanej osoby i wpisać do tabeli,
4) efekty pracy zaprezentować na forum klasy.
Biologiczne reakcje na stres Psychiczne reakcje na stres
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Wyposażenie stanowiska pracy:
arkusz papieru,
przybory do pisania.
Ćwiczenie 3
Rozpoznaj czynniki, które u Ciebie wywołują stres oraz Twoje reakcje w takiej sytuacji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) założyć dzienniczek stresu (np. 16-kartkowy zeszyt),
2) prowadzić zapisy według poniższych wytycznych przez 3 4 dni lub cały tydzień,
3) w jednakowych odstępach czasu, np. co 2 3 godziny, sporządzać notatkę z następującymi
informacjami:
dzień, godzina,
w skali 1 10 zapisz natężenie Twojego stresu w danej chwili,
co odczuwasz w danej chwili (szczęście, zadowolenie, strach, obojętność itp.)?
czy to co robisz sprawia Ci satysfakcję?
jaka jest efektywność Twojej pracy, jeżeli w danej chwili pracujesz?
4) w przypadku wystąpienia silnego stresu dodatkowo zapisać następujące informacje:
jakie zdarzenie, sytuacja wywołały stres?
gdzie i kiedy to nastąpiło?
dlaczego to zdarzenie, sytuacja było stresujące?
jaki jest Twój poziom stresu w skali 1 10?
czy i w jaki sposób udało Ci się zapanować nad sytuacją?
czy skutecznie udało Ci się poradzić sobie ze stresem?
5) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia, dzieląc się na forum klasy swoimi refleksjami,
6) spróbować odpowiedzieć na następujące pytania:
jaki jest poziom stresu, który zapewnia Ci najlepsze samopoczucie i efektywność
pracy?
jakie są główne zródła nadmiernego, nieprzyjemnego stresu w Twoim życiu, w jakich
pojawiają się okolicznościach?
czy potrafisz sobie skutecznie radzić w takich sytuacjach?
Ćwiczenie 4
Odszukaj na dostępnej skali poziom stresu wywołany przez opisane sytuacje.
Sytuacja I
Pan Edward po 15 latach pracy został zwolniony z powodu likwidacji zakładu pracy. Ma
na utrzymaniu dwoje dzieci.
Sytuacja II
Pani Ela odebrała wynik prześwietlenia Rtg płuc, wskazujący na podejrzenie nowotworu.
Sytuacja III
Jacek, lat 12, wyjechał z rodzicami do innej miejscowości i od nowego roku szkolnego
rozpoczyna naukę w nowej szkole.
Sytuacja IV
Pan Karol podjął pracę jako maszynista PKP pociągów dalekobieżnych. Często pracuje
w nocy.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z dostępnymi skalami stresu, np. w książkach: Migdał K.: Psychologia
w praktyce społecznej lub Sutton C.: Psychologia dla pracowników socjalnych,
2) odszukać na wybranej skali poziom stresu spowodowany opisanymi sytuacjami,
3) zaprezentować wyniki pracy na forum klasy,
4) wziąć udział w dyskusji podsumowującej, zwracając uwagę na inne sytuacje wywołujące
zbliżony poziom stresu do tego spowodowanego opisanymi sytuacjami.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- Skale stresu zawarte w książkach: Migdał K.: Psychologia w praktyce społecznej, Sutton
C.: Psychologia dla pracowników socjalnych lub w innych zródłach.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wskazać czynniki wywołujące stres?
2) wskazać zródła i poziomy stresu?
3) opisać zespół objawów biologicznych powstałych
w wyniku działania stresorów?
4) rozróżniać biologiczne i psychiczne reakcje stresowe?
5) wskazać wpływ stresu na zdrowie?
Jeżeli zaznaczyłeś tak , to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i możesz przejść do
następnej części. Jeżeli w którymś przypadku odpowiedziałeś nie , to wróć do odpowiedniej
partii materiału nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.2. Radzenie sobie ze stresem
4.2.1. Materiał nauczania
Radzenie sobie ze stresem to proces ukierunkowany na uporanie się z zewnętrznymi lub
wewnętrznymi bodzcami, które są postrzegane jako nadmiernie obciążające środki czy
możliwości danej jednostki.
Radzenie sobie ze stresem może być nakierowane na:
problem (sprostanie wymaganiom, rozwiązanie problemu, usuniecie zagrożenia funkcja
instrumentalne),
emocje (regulacja emocji, redukcja poczucia zagrożenia, porażki funkcja emocjonalna).
Poznanie indywidualnych reakcji na stres pozwala na natychmiastowe zadziałanie, zanim
stres dojdzie do poziomu, który przerośnie nasze możliwości poradzenia sobie z nim.
Według R. Lazarusa próba zmiany niekorzystnych zdarzeń (strategia zadaniowa) może
być dokonywana przez:
walkę, usuniecie zagrożenia,
ucieczkę z trudnej sytuacji (nie zawsze możliwą),
przygotowanie się do mogących zajść nieprzyjemnych wydarzeń, np. przez
przewidywanie możliwych skutków sytuacji i psychiczne przygotowanie się na nie lub
przez realne działanie (zwiększenie odporności lub zmniejszenie siły oczekiwanego
stresu).
Próba osłabienia wpływu stresu (strategia emocjonalna) może być dokonywana przez:
zaprzeczanie zaistniałym trudnościom,
intelektualizację, czyli odcięcie się emocjonalne od trudnej sytuacji, by uniknąć
przeżywania smutku czy lęku,
relaksację.
Mechanizmy obronne organizmu to w psychologii metody radzenia sobie
z wewnętrznymi konfliktami w celu ochrony osobowości (ego), zmniejszenia lęku, frustracji
i poczucia winy. Na ogół są one nawykowe i nieuświadomione.
Mechanizmy obronne ego:
techniki unikania działania, np.: wyparcie, tłumienie, zwlekanie,
techniki przemieszczania, np.: fiksacja, kompensacja, przeniesienie, zaprzeczanie
istnieniu czegoś,
techniki zniekształcania rzeczywistości, np.: dewaluacja, fantazjowanie, idealizacja,
odwracanie sensu,
techniki przyjmowania cudzych zachowań, np. identyfikacja, konformizm,
mechanizmy złożone, łączące kilka powyższych, np.: negatywizm, pokuta, naprawianie
zła, odwracanie uwagi.
Moralne mechanizmy obronne:
racjonalizacja złych czynów jako środków do wyższego dobra,
eufemizmy nazywanie złych czynów mniej negatywnymi nazwami,
porównania własnych złych czynów z jeszcze gorszymi innych,
rozmycie odpowiedzialności dzielenie się winą z innymi,
przemieszczanie odpowiedzialności uzasadnianie złych czynów jako dopuszczalnych
przez wyższy autorytet,
wyparcie konsekwencji ignorowanie negatywnych konsekwencji swoich czynów,
dehumanizacja ofiar swoich czynów,
zewnętrzna atrybucja winy obwinianie ofiar czy tych, którzy ucierpieli.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Sposoby radzenia sobie ze stresem zależą w dużej mierze od przyczyny, która go
wywołała. Jeżeli stres został wywołany przez czynniki zewnętrzne np. jakieś ważne (trudne)
wydarzenie, to sposób postępowania będzie inny niż w sytuacji, gdy stres występuje w
wyniku przemęczenia.
M.S. Endler i J.D.A. Parker proponują trzy style radzenia sobie ze stresem:
1) styl zadaniowy (instrumentalny) prowadzi do rozwiązania zadania i może mieć formę
gromadzenia informacji bądz zaplanowania działań umożliwiających rozwiązanie
problemu. Zmniejsza negatywne odczucia związane ze stresem poprzez wzrost poczucia
kontroli nad sytuacja,
2) styl emocjonalny obejmuje obciążenie siebie odpowiedzialnością za zaistniałą sytuację,
samooskarżanie się, niepokój, popadanie w konflikty z innymi, ekspresję emocji,
dystansowanie się od zaistniałej sytuacji,
3) styl unikowy, w którym wyróżniamy:
odwracanie uwagi działania zarówno korzystne mające na celu regulację emocji
np. wysiłek fizyczny, zajęcie się inną czynnością, jak i niekorzystne, np. picie
alkoholu, zażywanie narkotyków,
poszukiwanie kontaktów społecznych w celu uzyskania porady, wsparcia,
zrozumienia.
Efektywność radzenia sobie ze stresem zależy od dopasowania strategii do sytuacji,
a także od indywidualnych właściwości, możliwości i nawyków jednostki. Osoby potrafiące
wykorzystywać różne sposoby radzenia sobie ze stresem, spełniające zarówno funkcję
emocjonalną, jak i instrumentalną, są bardziej elastyczne w doborze strategii. Najmniej
efektywne i najbardziej zagrażające życiu jest stosowanie strategii ucieczkowej, której
bezpośrednim skutkiem może być uzależnienie się od substancji psychoaktywnych.
Konstruktywne metody radzenia sobie ze stresem można podzielić na:
techniki poznawcze związane z rozpoznaniem i zrozumieniem swoich reakcji na stres,
techniki relaksacyjne, np. ćwiczenia oddechowe,
aktywność fizyczną.
Skuteczną metodą bardziej przystosowawczego radzenia sobie ze stresem jest zmiana
naszych ocen stresorów i naszych samospełniających się przekonań o daremności
stosowanych przez nas sposobów radzenia sobie z nimi. Dwa sposoby psychicznego radzenia
sobie ze stresem, to:
1) zmiana oceny charakteru samych stresorów uczenie się innego sposobu myślenia
o pewnych stresorach, innego ich określania lub wyobrażania ich sobie w mniej groznym
kontekście, np. opiekunka niepokojąc się o spotkanie z nowym podopiecznym może
pomyśleć, że jest on jeszcze bardziej zaniepokojony od niej,
2) restrukturyzacja procesów poznawczych głównymi czynnikami wpływającymi na
spostrzegany stres są: niepewność co do zagrażających zdarzeń oraz brak poczucia
kontroli nad nimi. Strategie radzenia sobie ze stresem muszą przeciwdziałać tym
czynnikom, dostarczając osobie znajdującej się w sytuacji stresowej niektóre lub
wszystkie z czterech typów kontroli:
kontrola informacyjna wiedzieć, czego się można spodziewać,
kontrola poznawcza myśleć o danym znaczeniu inaczej i bardziej konstruktywnie,
kontrola decyzyjna być zdolnym do zdecydowania się na różne możliwe działania,
kontrola behawioralna podjąć działania, zmierzające do zredukowania negatywnego
wpływu danego zdarzenia.
W przypadku osób przekonanych o tym, że nic im się w życiu nie udaje, skuteczną staje
się procedura dotycząca zmiany przekonań na temat swojej osoby. Zmiana przebiegać
powinna wg następujących etapów:
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
1) etap I lepsze uświadomienie sobie swego aktualnego zachowania, przyczyn je
wywołujących oraz skutków, jakie ono przynosi, np. prowadzenie dzienniczków,
2) etap II ludzie zaczynają stosować nowe zachowania, np. uśmiechnięcie się do kogoś,
postąpienie w sposób asertywny, które eliminują zachowania nieprzystosowawcze,
prowadzące do niepowodzeń,
3) etap III po przejawieniu przystosowawczych zachowań, ludzie oceniają ich następstwa,
unikając poprzednich negatywnych dialogów wewnętrznych.
Sytuacje, gdy człowiek nie może zaspokoić swoich potrzeb ze względu na napotykane
przeszkody, są sytuacjami frustrującymi. Towarzyszy im rozgoryczenie, rozczarowanie.
Osoba sprawująca opiekę często narażona jest na frustrację wynikającą z funkcjonowania
w sytuacjach trudnych. Reakcje na frustrację nie prowadzą do rozwiązania sytuacji, ale
zmniejszają stan napięcia nerwowego. Uruchamiane są wówczas mechanizmy obronne
w postaci:
agresji polegającej na reagowaniu wybuchami złości, przejawiającej się w agresji czynnej
lub słownej,
regresji będącej cofaniem się do bardziej pierwotnych form zachowania, np. płaczu,
fiksacji polegającej na uporczywym wykonywaniu tych samych czynności, mimo że nie
przynoszą one żadnego rezultatu,
ucieczki w sensie psychicznym, np. w marzenia, fantazjowanie i w sensie fizycznym np.
samobójstwo.
Wymienione zachowania są niepożądane w procesie pomagania, gdyż nie służą
rozwiązaniu trudnej sytuacji, a mogą niekorzystnie wpływać na relacje między opiekunką
a podopiecznym. Od osoby sprawującej opiekę należy oczekiwać odporności psychicznej,
przejawiającej się stosunkowo małą reaktywnością emocjonalną na przeszkody, zagrożenia,
trudności. Człowiek odporny psychicznie na stres reaguje względnie słabo na strach, lęk,
gniew, mimo że sytuację, w której się znajduje postrzega jako trudną. Odporność psychiczna
polega na zdolności zorganizowanego, przytomnego działania, mimo podniecenia
emocjonalnego. Osoba ta skutecznie kontroluje swoje zachowania i zmierza do
zaplanowanego wcześniej celu.
Odporność psychiczna może być obniżona z uwagi na: destrukcyjne schematy
poznawcze, nastawienie łękowe, rezygnację, przewagę egoistycznych zachowań. Odporność
psychiczną podwyższają konstruktywne schematy poznawcze, nastawienie na pokonywanie
trudności, przewaga prospołecznych zachowań.
Jeżeli przyczyną narastającego stresu jest sytuacja zewnętrzna, to istnieje możliwość
zastosowania technik, które pozwolą na psychiczne przygotowanie się do tej sytuacji.
powtarzanie uczestniczenie w jakiejś sytuacji wiele razy powinno pomóc w redukcji
nadmiernego stresu,
planowanie zaplanowanie swojego postępowania w sytuacji, która powoduje stres,
unikanie w sytuacji, gdy dane zdarzenie może mieć nieprzyjemny (stresujący) przebieg,
a nie przyniesie żadnych korzyści,
zmniejszanie rangi wydarzenia (sytuacji) ustawienie go w swoich myślach jako jednego
z wielu, jako zdarzenia na drodze do osiągnięcia celu, a nie celu samego w sobie,
zmniejszanie niepewności poprzez zgromadzenie informacji, zadawanie pytań itp.,
wykorzystanie wyobrazni, często połączonej z ćwiczeniami relaksacyjnymi do
wykreowania takiej scenerii, w której osiągamy dobre samopoczucie lub wyobrażamy
sobie pożądane rozwiązanie problemu, który powoduje stres,
świadome myślenie uświadamianie sobie swoich myśli, szczególnie tych negatywnych
jest pierwszym krokiem do ich wyeliminowania,
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
racjonalne myślenie analizowanie negatywnych myśli czy rzeczywiście istnieją ich
racjonalne podstawy,
pozytywne myślenie przeciwstawianie negatywnym myślom myśli pozytywnych,
pozwalających na zmianę negatywnego wzorca postępowania na pozytywny.
Jeżeli stres ma charakter wewnętrzny, odczuwalny jest jako silny przypływ adrenaliny
czy też został spowodowany przez przemęczenie, to ważnym sposobem jego obniżania będzie
relaks.
Techniki redukcji stresu można usystematyzować w trzech grupach:
1) techniki środowiskowe (redukowanie stresorów tkwiących w otoczeniu):
redukcja wagi wydarzenia,
redukcja niepewności,
słuchanie uspokajającej, relaksującej muzyki,
2) techniki fizjologiczne (gdy występuje nagły wzrost adrenaliny):
relaksacja mięśniowa,
kontrolowanie oddechu,
3) techniki umysłowe (gdy czynniki psychologiczne mają znaczny wpływ na poziom
stresu):
relaksacja wyobrażeniowa,
racjonalne, pozytywne myślenie,
przypominanie sobie pozytywnych wydarzeń i osiągnięć,
autosugestia.
Osoby nastawione do życia optymistycznie, o wysokim poczuciu własnej wartości,
znające swoje mocne i słabe strony znacznie lepiej radzą sobie ze stresem. Potrafią
racjonalnie ocenić sytuacje, swoje związane z tą sytuacją myśli, nie dopuszczają, aby
negatywne myślenie zdominowało podejście do zaistniałego problemu. Osoby niepewne
siebie, pesymistycznie nastawione do życia łatwiej ulegają negatywnym myślom i mają
większe kłopoty w radzeniu sobie ze stresem.
Niezależnie od wypracowania własnych sposobów radzenia sobie ze stresem, należy
przyjąć, że najlepsza i najskuteczniejsza jest profilaktyka. Oto kilka zaleceń:
1) utrzymuj kontakt z naturą,
2) miej czas dla siebie, zrób sobie przyjemność,
3) porozmawiaj z kimś, kto chce ciebie wysłuchać,
4) stosuj techniki relaksacyjne,
5) uprawiaj sport,
6) zdrowo się odżywiaj,
7) rozwijaj w sobie poczucie humoru,
8) naucz się dobrego gospodarowania czasem,
9) stawiaj sobie realistyczne cele,
10) nie bądz perfekcjonistą pozwól sobie na błędy,
11) nie kłopocz się rzeczami, na które nie masz wpływu.
Osoby, które nie potrafią radzić sobie ze stresem często sięgają po różnego rodzaju
używki. Pozwalają im one na krótko zapomnieć o sytuacji, która wywołała stres lub poczuć
większą pewność. Niestety uczucia takie nie są stałe, nie rozwiązują sytuacji. Jeżeli osoba nie
podejmie żadnych środków w celu efektywnego poradzenia sobie ze stresem, może popaść
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
w uzależnienie, uciekając ciągle do używek, które dają krótkotrwałe poczucie panowania nad
sytuacją.
Jeżeli wciąż jesteśmy poddawani silnemu działaniu bodzców, to znacząco obniża się
nasze samopoczucie, zdrowie i wreszcie może dojść do całkowitej dezorganizacji naszego
życia. Aby skutecznie radzić sobie ze stresem, ludzie muszą zawierać pomiędzy sobą sojusze.
Osamotnienie może prowadzić do niezadowalającego radzenia sobie ze stresem i samo może
być przyczyną stresu. Współczesne badania wykazują, że jeżeli należy się do sieci wsparcia
społecznego, jeżeli żyje się i pracuje w zdrowym środowisku, łatwiej można radzić sobie
z sytuacjami stresowymi.
Wsparcie społeczne oznacza środki, jakich dostarczają nam inni, komunikując nam, że
jesteśmy kochani, otoczeni opieką, szanowani i powiązani z innymi ludzmi siecią
porozumienia i wzajemnych zobowiązań. Rodzaje wsparcia:
wsparcie emocjonalne poczucie przynależności,
wsparcie rzeczowe materialne, finansowe,
wsparcie informacyjne poznawcze sprzyja lepszemu zrozumieniu sytuacji i poznaniu
nowych jej aspektów,
wsparcie instrumentalne dostarczenie instrumentów do działania, np. pokaz, instruktaż.
Kluczowa jest zgodność potrzebnego wsparcia z otrzymanym tzw. trafność wsparcia.
Istnieje wiele dowodów na to, że wsparcie społeczne w postaci regularnych kontaktów
z przyjaciółmi łagodzi skutki stresu doznawanego przez jednostkę. Potrzebujemy przyjaciół
i krewnych, którym możemy się zwierzyć, osób, które nas wysłuchają i obdarzą
zrozumieniem. Pozytywne oddziaływania wsparcia społecznego wykraczają poza ułatwianie
przystosowania psychicznego do stresujących zdarzeń, mogą one przyczynić się także do
wyzdrowienia i zmniejszyć ryzyko śmierci wskutek określonych chorób. Badania wykazują,
ze pozostawanie poza systemem wsparcia zwiększa podatność na chorobę i śmierć.
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co oznacza radzenie sobie ze stresem nakierowane na problem, a co nakierowane na
emocje?
2. Jakie są mechanizmy obronne osobowości?
3. Jakie są sposoby radzenia sobie z sytuacją trudną?
4. Jakie są style radzenia sobie ze stresem?
5. Które techniki radzenia sobie ze stresem pozwalają na psychiczne przygotowanie się do
sytuacji trudnej?
6. Na czym polegają techniki fizjologiczne radzenia sobie ze stresem?
7. Jakie techniki radzenia sobie ze stresem należą do technik umysłowych?
8. Jakie zachowania należą do technik środowiskowych radzenia sobie ze stresem?
9. Dlaczego osobom optymistycznie nastawionym do życia łatwiej jest poradzić sobie ze
stresem?
10. Na czym polega negatywny wpływ autodestrukcyjnych sposobów radzenia sobie ze
stresem?
11. Jaka jest rola wsparcia społecznego w radzeniu sobie ze stresem?
Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania, to możesz przystąpić do wykonania
ćwiczeń. Jeżeli któreś pytanie sprawia Ci trudność, to zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią
partią materiału nauczania.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wskaż różne techniki redukcji stresu, odnosząc je do znanych Ci sytuacji z życia
codziennego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przypomnieć sobie przynajmniej dwie sytuacje, które Cię stresują i zastanowić się, jak
wówczas reagujesz,
2) przeanalizować techniki redukcji stresu (na podstawie informacji zawartych w Poradniku
dla ucznia oraz korzystając z innych dostępnych zródeł),
3) dobrać właściwą technikę radzenia sobie ze stresem do rodzaju sytuacji,
4) wyniki swojej pracy zaprezentuj na forum klasy uzasadniając swój wybór,
5) wziąć udział w dyskusji podsumowującej ćwiczenie.
Ćwiczenie 2
Dobierz odpowiednie techniki radzenia sobie ze stresem związanym z sytuacją:
zgubienia kluczy od mieszkania,
spóznienia na autobus do szkoły,
kłótni z przyjaciółmi.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przypomnieć sobie różne techniki redukowania stresu,
2) dobrać właściwą technikę radzenia sobie ze stresem do rodzaju sytuacji,
3) wyniki swojej pracy zaprezentować na forum klasy, uzasadniając swój wybór,
4) wziąć udział w dyskusji podsumowującej ćwiczenie.
Ćwiczenie 3
Wykonaj oddechowe ćwiczenia relaksacyjne przy relaksującej, odpowiednio dobranej
muzyce.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) usiąść wygodnie i spróbować odrzucić wszystkie myśli o bieżących sprawach,
2) wysłuchać instrukcji nauczyciela dotyczących relaksacyjnych technik oddechowych,
3) przy muzyce wykonywać ćwiczenia oddechowe, skupiając swoje myśli na właściwym
regulowaniu oddechu,
4) po zakończeniu ćwiczenia podzielić się na forum klasy refleksjami na temat swoich
odczuć podczas i po wykonaniu ćwiczeń oddechowych.
Wyposażenie stanowiska pracy:
magnetofon,
odtwarzacz CD,
kasety lub płyty CD z muzyką relaksacyjną.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) scharakteryzować proces radzenia sobie ze stresem?
2) wskazać determinanty osobowościowe procesu radzenia sobie
ze stresem?
3) określić style radzenia sobie ze stresem?
4) scharakteryzować własny styl radzenia sobie ze stresem?
5) rozpoznać konstruktywne i autodestruktywne strategie
radzenia sobie ze stresem?
6) określić mechanizmy obronne stosowane w procesie radzenia
sobie ze stresem?
7) wykorzystać osobiste zasoby radzenia sobie ze stresem?
8) zastosować różne techniki relaksacyjne w celu redukowania
stresu?
9) skorzystać z pomocy osób udzielających wsparcia w sytuacji
stresowej?
10) wskazać zależność między sposobem spostrzegania
i interpretowania świata a zdolnością radzenia sobie ze stresem?
Jeżeli zaznaczyłeś tak to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i możesz przejść do
następnej części. Jeżeli w którymś przypadku odpowiedziałeś nie , to wróć do odpowiedniej
partii materiału nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4.3. Zachowania zdrowotne człowieka
4.3.1. Materiał nauczania
Styl życia, czyli zespół zachowań i postaw zdrowotnych, jest najważniejszym czynnikiem
warunkującym zarówno stan zdrowia jednostki, jak i populacji.
Zachowania zdrowotne lub zachowania związane ze zdrowiem to każde zachowanie lub
aktywność jednostki będące elementem codziennego życia, a ponadto wpływające na stan jej
zdrowia. Są to działania polegające na praktycznym stosowaniu posiadanej wiedzy na temat
zdrowia i choroby. Stanowią one przedmiot względnie wolnych i indywidualnych wyborów
i decyzji.
Zachowania zdrowotne mogą być:
biopozytywne (prozdrowotne) wykazujące pozytywny wpływ na zdrowie, mające na
celu lub dające w efekcie podtrzymanie, umacnianie, przywracanie zdrowia i sprawności,
np. umiejętność aktywnego wypoczynku na świeżym powietrzu,
bionegatywne (antyzdrowotne) mające negatywny wpływ na zdrowie, wywołujące jego
zagrożenie, chorobę lub utratę sprawności, np. palenie papierosów.
Zachowania zdrowotne można również podzielić na:
zachowania zdrowotne w profilaktyce wiążą się z ochroną zdrowia i zapobieganiem
chorobom,
zachowania zdrowotne w chorobie obejmują zachowania człowieka chorego, które mają
wpływ na przebieg i rezultat leczenia,
zachowania zdrowotne w rehabilitacji obejmują zachowania zdrowotne osób
niepełnosprawnych i chorych, które mają związek z przebiegiem i efektem rehabilitacji.
Styl życia i zachowania zdrowotne ludzi najsilniej determinowane są przez płeć i wiek,
a w dalszej kolejności przez takie czynniki, jak wykształcenie czy zamożność. Badania
polskie wykazują, że kobiety częściej niż mężczyzni realizują wzór zachowań
prozdrowotnych, przejawiają też większą niż mężczyzni dbałość o zdrowie. Ponadto istnieje
wprost proporcjonalna zależność między stylem życia a wykształceniem.
Promocja zdrowia, to proces umożliwiający każdemu człowiekowi zwiększenie
oddziaływania na własne zdrowie w sensie jego poprawy i utrzymania. Definicja ta została
zamieszczona w dokumencie Karta Ottawska Promocji Zdrowia , który został opracowany
podczas Międzynarodowej Konferencji Promocji Zdrowia w Ottawie w 1986 r. Koncepcja
promocji zdrowia wpłynęła znacząco na współczesne ukierunkowanie rozwoju opieki nad
zdrowiem. Proces ten realizowany jest przez jednostki i instytucje poszukujące korzystnych
dla zdrowia rozwiązań w zakresie polityki społecznej, tworzenia warunków sprzyjających
dobremu samopoczuciu, wzmacnianiu inicjatyw i działań społecznych na rzecz zdrowia,
rozwijania indywidualnych umiejętności służących zdrowiu. Duże znaczenie w tym procesie
ma kształtowanie u wszystkich ludzi zdolności uczenia się przez całe życie tak, aby opanować
umiejętność rozwiązywania problemów poszczególnych etapów życia, np. naturalne
ograniczenie sprawności związane z wiekiem, z chorobą przewlekłą, kalectwem albo zmianą
sytuacji rodzinnej, konieczności opieki nad dziećmi, rodzicami, współmałżonkiem.
Głównym celem promowania zdrowia jest pomaganie ludziom poprzez budzenie
koniecznej motywacji do podejmowania decyzji własnych w sprawie stylu życia wtedy, kiedy
jeszcze nie występują u nich żadne symptomy choroby. Od stylu życia, związanego
z poczuciem odpowiedzialności za własne zdrowie, zależy w ogromnej mierze jakość życia
każdego z nas.
Budzenie motywacji do podejmowania decyzji w sprawach odrzucenia z własnego stylu
życia tego, co szkodzi zdrowiu, a wprowadzenie postępowania, które jest dla niego korzystne
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
wymaga partnerskiego traktowania i odrzucenia wydawania poleceń, nakazów, zakazów.
Dochodzenie do własnych decyzji jest procesem złożonym i trudnym. Nie odrzuca się łatwo
niekorzystnych, czasem głęboko zakorzenionych przyzwyczajeń, jak np. palenie papierosów.
Istnieje ścisła zależność między stresem a zachowaniami zdrowotnymi, które składają się na
określony styl życia. Osoby niepotrafiące skutecznie radzić sobie ze stresem stosują często
destrukcyjne w konsekwencji środki służące zaspokajaniu ich potrzeb. Alkohol, leki,
narkotyki nie tylko nie przynoszą im rozwiązania problemów, ale doprowadzają do
pogłębienia się trudności osobistych, rodzinnych, zawodowych itp.
Koncepcja promowania zdrowia za podstawę przyjmuje zasadę odpowiedzialności
każdego człowieka za własne zdrowie. Do zasad podstawowych zalicza się także:
właściwe żywienie,
podejmowanie aktywności fizycznej,
radzenie sobie ze stresem.
Działalność w zakresie promowania zdrowia podejmowana jest w stosunku do
wszystkich grup wiekowych ludzi. Opracowane są programy i formy ich realizacji
dostosowane do potrzeb różnych grup i poszczególnych ludzi. Działalność ta podejmowana
w szkołach, miejscach pracy i zamieszkania, w różnych organizacjach społecznych, za
pośrednictwem środków masowego przekazu i publikacji.
Prowadzenie działalności związanej z promocją zdrowia w stosunku do pojedynczego
człowieka wymaga wzięcia pod uwagę wielu znaczących czynników, takich jak: wiek, płeć,
przyzwyczajenia, historia zdrowia własnego i rodziny. Zebrane dane są potrzebne do
rozpoznania silnych i słabych stron człowieka, aby na tej podstawie dobierać i proponować do
wyboru różne możliwe warianty wprowadzania w stylu życia zmian korzystnych dla zdrowia.
W Polsce w ramach promocji zdrowia realizowany jest Narodowy Program Zdrowia.
Program ten zakłada rozwijanie wieloresortowego współdziałania na rzecz działalności
prozdrowotnej. Jako jedno z głównych zagrożeń dla zdrowia i życia Polaków wskazuje się
uzależnienie od nikotyny, a także wypadki.
Właściwe żywienie, aktywność fizyczna, radzenie sobie ze stresem zostały również
zaliczone do najbardziej znaczących zasad promowania zdrowia. W celu promowania
zdrowia opracowane są programy szczegółowe np. zdrowy dom, zdrowa szkoła, zdrowe
miasto, sami sobie. Programy te są coraz szerzej podejmowane i rozwijane.
Celem wszystkich działań promocji zdrowia jest umacnianie zdrowia i wyrabianie
odpowiedzialności każdego człowieka za zdrowie własne i innych.
Długotrwały stres może być przyczyną wielu chorób:
schorzeń układu krążenia,
owrzodzeń układu pokarmowego,
schorzeń układu oddechowego (astma, alergia),
nerwic i innych chorób układu nerwowego,
ogólnego obniżenia odporności organizmu,
zaburzeń układu ruchu (przykurcze mięśni),
schorzeń skóry (np. egzemy),
zespołu uzależnień od alkoholu.
Choroby, do których powstania przyczynia się przede wszystkim zachowanie zdrowotne
jednostki, określa się mianem chorób zachowaniozależnych lub chorób wyboru. Zachowania
zdrowotne, które mają negatywne oddziaływanie na nasze zdrowie i są przyczyną wielu
chorób to przede wszystkim:
palenie papierosów,
alkoholizm,
niewłaściwe odżywianie.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Różne jest rozłożenie w czasie realizacji efektu zdrowotnego określonych zachowań, np.
w przypadku związku picia alkoholu z wypadkami drogowymi skutek zdrowotny danych
zachowań pojawia się prawie natychmiast, natomiast w przypadku związku palenia tytoniu
z rakiem płuc muszą upłynąć lata.
Skutki zdrowotne palenia tytoniu:
1) powstanie nowotworów w narządach, które mają bezpośredni kontakt z dymem
tytoniowym (płuca, przełyk, krtań, gardło, jama ustna),
2) zwiększone ryzyko zachorowań na przewlekła chorobę płuc i dróg oddechowych,
3) zwiększona podatność na zakażenia bakteryjne i wirusowe układu oddechowego,
4) nasilenie procesów miażdżycy i zapadalność na choroby układu naczyniowego.
Alkoholizm w polskiej nomenklaturze diagnostycznej nosi nazwę zespołu zależności
alkoholowej. Jest chorobą postępującą, wieloobjawową, a nawet prowadzącą do śmierci. Jest
jednak chorobą możliwą do powstrzymania w wyniku skutecznej terapii. Wpływ alkoholu na
zdrowie nie ogranicza się tylko do możliwości wywoływania uzależnienia, ale jest substancją
toksyczną dla większości narządów i układów organizmu. Nadużywanie alkoholu:
1) zwiększa ryzyko wystąpienia wielu chorób (m.in.: choroby nadciśnieniowej, chorób serca,
narządów miąższowych),
2) działa szkodliwie na każdy z elementów przewodu pokarmowego, co powoduje
powstawanie wielu schorzeń,
3) uszkadza układ nerwowy obwodowy i ośrodkowy,
4) sprzyja rozwojowi choroby nowotworowej jamy ustnej, gardła, przełyku, krtani,
5) działa toksycznie na wątrobę, rozwój komórek krwi, upośledza syntezę czynników
krzepnięcia.
Alkohol pity przez kobiety w ciąży upośledza rozwój płodu.
Błędy w sposobie żywienia mają również wpływ na zdrowie człowieka, są to:
błędy żywieniowe związane z nadkonsumpcją,
błędy żywieniowe związane ze zbyt niskim spożyciem niektórych składników
pokarmowych.
Błędy w żywieniu sprzyjają rozwojowi wielu chorób, m.in.: miażdżycy, nadwagi
i otyłości, anoreksji, bulimii, cukrzycy, próchnicy zębów, osteoporozie, niedokrwistości,
niektórym nowotworom. Mają również duży wpływ na rozwój fizyczny i dojrzewanie
fizjologiczne dzieci i młodzieży.
Na dużą uwagę zasługują działania, jakie można podejmować w zakresie promocji
zdrowia psychicznego. Wyróżnić można pięć strategii stosowanych w pracy opiekuńczej
służących motywowaniu do zachowań prozdrowotnych w tym zakresie:
1) współpraca z naturalnymi systemami wsparcia, które odgrywają znaczącą rolę
w zapobieganiu zaburzeniom psychicznym, np. z sąsiadami,
2) sieć społeczna lub tworzenie koalicji, których celem jest promowanie zdrowego stylu
życia, tworzenie wspólnych inicjatyw przez lokalne organizacje i stowarzyszenia,
3) wsparcie dla opiekunów osób niepełnosprawnych,
4) edukacja w zakresie zdrowia psychicznego poprzez:
informowanie społeczeństwa o zagadnieniach związanych ze zdrowiem
psychicznym,
uświadamianie praw i możliwości osobom korzystającym z usług w zakresie
ochrony zdrowia psychicznego,
wspieranie wszystkich osób opiekujących się ludzmi w sytuacjach kryzysowych, np.:
kapłanów, prawników nauczycieli,
5) wpływanie na ustawodawców przekazywanie informacji, nagłaśnianie problemów
dotyczących ochrony zdrowia i promocji zdrowia psychicznego.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Redukcja stresorów dokonuje się przez aktywną prewencję na trzech poziomach:
profilaktyki pierwotnej, profilaktyki wtórnej oraz na trzecim poziomi profilaktyki.
Praca z podopiecznym to nauczenie go niwelowania stresorów, które mogą być
przyczyną powstawania choroby. Stąd profilaktyka pierwotna zmierza do zabezpieczenia
przed traumatyzujacymi oddziaływaniami stresu. Stres może być nie tylko przyczyną, ale też
skutkiem choroby, jej przebiegu, metod leczenia, obaw o przyszłość. Ograniczenie tego
rodzaju stresu prowadzi do przyspieszenia procesu zdrowienia.
Stres związany z przewlekłą chorobą, przywracaniem sprawności może być wynikiem
odrzucenia, piętnowania, naznaczenia społecznego, a więc reakcji zewnętrznych związanych
z uwarunkowaniami socjokulturowymi. W tym przypadku niezbędne są oddziaływania
podejmowane wspólnie z innymi osobami, instytucjami w celu tworzenia postawy akceptacji
dla podopiecznych znajdujących się w podobnej sytuacji.
Znaczenie działań prozdrowotnych zapobiegających niedostosowaniu społecznemu
dostrzega Światowa Organizacja Zdrowia, upowszechniając podejście nakierowane na
rozwijanie umiejętności życiowych dzieci i młodzieży. Umiejętności życiowe, według
Światowej Organizacji Zdrowia, to umiejętności umożliwiające człowiekowi pozytywne
zachowania przystosowawcze, dzięki którym może skutecznie radzić sobie z zadaniami
i wyzwaniami życia codziennego:
1) umiejętności podstawowe:
podejmowanie decyzji i rozwiązywanie problemów,
twórcze i krytyczne myślenie,
skuteczne komunikowanie się,
empatia,
radzenie sobie z emocjami i stresorami,
2) umiejętności specyficzne, dotyczące radzenia sobie z zagrożeniami np. asertywne
odmawianie używania narkotyków.
Rozwijanie umiejętności życiowych sprzyja dobremu samopoczuciu oraz ochronie
i poprawie zdrowia dzieci i młodzieży, a w szczególności:
zmniejszaniu częstości zachowań ryzykownych dla zdrowia (palenie tytoniu, picie
alkoholu, zażywanie narkotyków, zachowania agresywne itp.),
zwiększeniu poczucia własnej wartości, pewności siebie,
lepszemu przystosowaniu społecznemu i emocjonalnemu, zwiększeniu motywacji do
troski o siebie i innych, redukcji lęku w stosunkach z innymi ludzmi itp.
Do podstawowych funkcji ochrony zdrowia należy szeroko pojęta profilaktyka:
działania mające na celu umacnianie i poprawę zdrowia,
działania zapobiegawcze skierowane do osób czy grup osób zagrożonych konkretną
chorobą,
leczenie ukierunkowane na wczesne rozpoznanie procesu chorobowego,
leczenie ograniczające niekorzystne skutki choroby i rehabilitacji,
opieka medyczno-społeczna nad osobami niepełnosprawnymi psychicznie i fizycznie,
opieka terminalna nad osobami nieuleczalnie chorymi.
Na świecie występują różne systemy ochrony zdrowia:
1) służba zdrowia organizowana i finansowana przez państwo (z budżetu),
2) systemy ochrony zdrowia finansowane z ubezpieczeń społecznych,
3) systemy zdrowia ze słabo rozwiniętą infrastrukturą (głównie w krajach trzeciego świata).
W Polsce system ochrony zdrowia po reformie, jest finansowany z podatków obywateli
(składka na ubezpieczenie zdrowotne), których rozdysponowanie jest w gestii Narodowego
Funduszu Zdrowia. Każdy ubezpieczony znajduje się pod opieką lekarza rodzinnego
(podstawowa opieka zdrowotna), który, jeżeli istnieje taka potrzeba, kieruje go do
specjalistycznego leczenia.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co oznacza pojęcie zachowania zdrowotne?
2. Czym charakteryzują się zachowania prozdrowotne?
3. Czym charakteryzują się zachowania antyzdrowotne?
4. Co oznacza pojęcie promocja zdrowia?
5. Jaki jest podstawowy cel promocji zdrowia?
6. Jakie są podstawowe zasady promocji zdrowia?
7. Jakie zachowania zdrowotne mają negatywny wpływ na zdrowie człowieka?
8. Jakie choroby mogą być spowodowane stresem?
9. Jakie działania sprzyjają promocji zdrowia psychicznego?
10. Jakie są rodzaje i poziomy profilaktyki?
11. Jaki jest podstawowy cel rozwijania umiejętności życiowych dzieci i młodzieży?
12. Jakie są podstawowe funkcje ochrony zdrowia?
Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania, to możesz przystąpić do wykonania
ćwiczeń. Jeżeli któreś pytanie sprawia Ci trudność, to zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią
partią materiału nauczania.
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj mapę myśli na temat Moja koncepcja zdrowego stylu życia .
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przedyskutować w 4 5-osobowej grupie podany temat mapy myśli,
2) zapisać w centralnych miejscu dużego arkusza papieru temat,
3) wybrać najważniejsze Twoim zdaniem aspekty zdrowego stylu życia,
4) zapisać je wokół tematu, zgodnie z zasadami tworzenia mapy myśli,
5) wybrać i zapisać inne ważne informacje związane z wypisanymi aspektami,
6) zaprezentować efekty pracy grupy (mapę myśli) na forum klasy,
7) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
duże arkusze papieru,
mazaki,
tablica flip chart.
Ćwiczenie 2
Wez udział w dyskusji plenarnej na temat wpływu zachowań zdrowotnych i osobistych
przekonań o zdrowiu na proces radzenia sobie ze stresem.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zastanowić się, jakie są twoje przekonania na temat zdrowia i zdrowego stylu życia,
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
2) zastanowić się nad własnymi zachowaniami (pozytywnymi i negatywnymi) oraz ich
skutkami dla zdrowia,
3) wskazać te zachowania, które twoim zdaniem są zachowaniami zdrowotnymi,
4) zastanowić się, w jaki sposób można zmienić negatywne zachowania wobec zdrowia,
5) przygotować argumenty do dyskusji, wykorzystując informacje i wnioski wypracowane
przy wykonywaniu ćwiczenia 1,
6) wziąć udział w dyskusji, jasno formułując swoje argumenty i odnosząc się do
argumentów koleżanek/kolegów,
7) uczestniczyć w wypracowaniu wniosków z dyskusji.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wskazać wpływ zachowań zdrowotnych oraz osobistych
przekonań o zdrowiu, na proces radzenia sobie ze stresem?
2) określić zachowania zdrowotne i ich podmiotowe
uwarunkowania?
3) podjąć autonomiczne decyzje korzystne dla zdrowia?
4) zastosować zasady zdrowego stylu życia?
Jeżeli zaznaczyłeś tak , to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i zakończyłeś
kształcenie w jednostce modułowej Doskonalenie umiejętności radzenia sobie ze stresem.
Możesz teraz przystąpić do sprawdzianu osiągnięć. Jeżeli w którymś przypadku
odpowiedziałeś nie , to wróć do odpowiedniej partii materiału nauczania lub wykonaj
jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
5. SPRAWDZIAN OSIGNIĆ
Sprawdzian I
Instrukcja dla ucznia
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Udzielaj odpowiedzi wyłącznie na załączonej karcie odpowiedzi.
5. Wybraną przez siebie prawidłową odpowiedz otocz kółkiem.
6. Jeżeli się pomylisz, to skreśl krzyżykiem błędnie zakreśloną kółkiem odpowiedz,
a następnie otocz kółkiem odpowiedz prawidłową.
7. Na wykonanie sprawdzianu osiągnięć masz 35 minut.
8. Jeżeli masz pytania i wątpliwości, to podnieś rękę i zadaj pytanie nauczycielowi.
9. Pamiętaj, że Twoja praca musi być samodzielna.
10. Przed oddaniem karty odpowiedzi sprawdz poprawność wybranych odpowiedzi.
11. Sprawdz ponownie, czy Twoja karta odpowiedzi jest prawidłowo podpisana.
12. Powodzenia.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Zestaw zadań testowych
1. Obojętność i zniechęcenie świadczyć może o:
a) niskim poziomie stresu,
b) optymalnym poziomie stresu,
c) wysokim poziomie stresu,
d) obojętnym poziomie stresu.
2. Stresorami nazywamy:
a) objawy długotrwałego stresu,
b) czynniki wywołujące stres,
c) reakcje na stres,
d) sposoby radzenia sobie ze stresem.
3. Szczególnie grozny dla zdrowia człowieka może być:
a) krótkotrwały niski poziom stresu,
b) długotrwały optymalny poziom stresu,
c) krótkotrwały wysoki poziom stresu,
d) długotrwały wysoki poziom stresu.
4. Poczucie zagrożenia u pana X wywoła sytuacja:
a) pan X traci wzrok, obawia się utraty samodzielności; jest przekonany, że
będzie zdany do końca swoich dni na łaskę innych osób,
b) pan X traci wzrok, obawia się utraty samodzielności; zgłosił się do PZN
i wykonuje ćwiczenia orientacji przestrzennej,
c) pan X traci wzrok, obawia się utraty samodzielności, chce zamieszkać w domu
pomocy społecznej,
d) pan X traci wzrok, obawia się utraty samodzielności, zameldował w swoim
mieszkaniu krewną, która zobowiązała się do zapewnienia mu opieki.
5. Psychologiczną reakcją na stres może być:
a) napięcie mięśni,
b) lęk,
c) mdłości,
d) suchość w ustach.
6. Biologiczną reakcją na stres może być:
a) trudność z koncentracją uwagi,
b) rozdrażnienie,
c) mdłości
d) nadużywanie leków.
7. Podatność na choroby wywołane stresem wykazują najczęściej osoby:
a) zrównoważone,
b) opanowane,
c) nadmiernie ambitne,
d) mało aktywne.
8. Radzenie sobie ze stresem nakierowane na problem przejawia się w:
a) zaprzeczaniu zaistniałym trudnościom,
b) wykonywaniu ćwiczeń relaksacyjnych,
c) odcięciu się od trudnej sytuacji,
d) przygotowaniu się na możliwe skutki trudnej sytuacji.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
9. Do technik środowiskowych redukujących stresory występujące w otoczeniu można
zaliczyć:
a) kontrolowanie oddechu,
b) pozytywne myślenie,
c) relaksację wyobrażeniową,
d) zredukowanie niepewności.
10. Do technik fizjologicznych redukujących poziom stresu można zaliczyć:
a) zredukowanie wagi wydarzenia,
b) kontrolowanie oddechu,
c) relaksację wyobrażeniową,
d) zredukowanie niepewności.
11. Do autodestruktywnych strategii radzenia sobie ze stresem można zaliczyć:
a) długie spacery na świeżym powietrzu,
b) słuchanie muzyki,
c) palenie papierosów,
d) rozmowę z bliską osobą.
12. Zachowania zdrowotne biopozytywne to:
a) nadkonsumpcja,
b) używanie niewielkich ilości narkotyków,
c) uprawianie rekreacyjne sportu,
d) redukowanie ilości snu.
13. Do podstawowych zasad promocji zdrowia nie można zaliczyć:
a) właściwego odżywiania się,
b) podejmowania aktywności fizycznej,
c) osiągania sukcesów w życiu zawodowym,
d) radzenia sobie ze stresem.
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ..................................................................................................
Doskonalenie umiejętności radzenia sobie ze stresem
Nr pytania Odpowiedzi Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
Razem
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
6. LITERATURA
1. Agryle M.: Psychologia stosunków międzyludzkich. PWN, Warszawa 1999
2. Aronson E.: Psychologia społeczna. PWN, Warszawa 1996
3. Balcerek-Kałek A.: Budowanie szkolnych programów profilaktyki. Wydawnictwo
Szkolne PWN, Warszawa 2003
4. Everly Jr G.S., Rosenfeld R.: Stres. Przyczyny, terapia i autoterapia. PWN, Warszawa
1992
5. Gutmann J.: Jak sobie radzić ze stresem? JEDNOŚĆ, Kielce 2001
6. Hamer H.: Rozwój umiejętności społecznych. WEDA, Warszawa 1999
7. Johnson D.W.: Umiejętności interpersonalne i samorealizacja. PTP SPP, Warszawa 1985
8. Karski J., Słońska Z.: Promocja zdrowia. Sanmedia, Warszawa 1994
9. Korczak C. (red.): Higiena i ochrona zdrowia. PZWL, Warszawa 1997
10. Kulik T.B., Latalski M.: Zdrowie publiczne. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2002
11. Meer K., Neijenhof J.: Elementarne umiejętności społeczne. CMDNŚSM, Warszawa
1993
12. Migdał K.: Psychologia w praktyce społecznej. WSE, Warszawa 2001
13. Selye H.: Stres życia. PWN, Warszawa 1969
14. Selye H.: Stres okiełznany. PIW, Warszawa 1978
15. Sutton C.: Psychologia dla pracowników socjalnych, GWP, Gdańsk 2004
16. Zahradniczek K.: Wprowadzenie do pielęgniarstwa, PZWL, Warszawa 1995
17. Zimbardo Ph., Ruch F.L.: Psychologia i życie. Warszawa 1989
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów i radzenia sobie ze stresemKIJAK M Stres 15 najskuteczniejszych sposobów na radzenie sobie ze stresemradzenie sobie ze stresemRadzenie sobie ze stresem7 Taktyki zdawania egzaminu i radzenia sobie ze stresemradzenie sobie ze stresem u matek dzieci chorych onkologicznieRADZENIE SOBIE ZE STRESEM materiały szkoleniowe II edycjaOsobościowe uwarunkowania radzenia sobie ze stresemPoradź sobie ze stresemPsychologia konfliktów Praktyka radzenia sobie ze sporami fragmentJak radzic sobie ze stresemwięcej podobnych podstron