Centralna Komisja Egzaminacyjna
Arkusz zawiera informacje prawnie chronione do momentu rozpoczęcia egzaminu.
WPISUJE ZDAJCY Miejsce
na naklejkÄ™
KOD PESEL
z kodem
EGZAMIN MATURALNY
Z CHEMII
CZERWIEC 2011
POZIOM ROZSZERZONY
Instrukcja dla zdajÄ…cego
Czas pracy:
1. Sprawdz, czy arkusz egzaminacyjny zawiera 16 stron
150 minut
(zadania 1 32). Ewentualny brak zgłoś
przewodniczącemu zespołu nadzorującego egzamin.
2. RozwiÄ…zania i odpowiedzi zapisz w miejscu na to
przeznaczonym przy każdym zadaniu.
3. W rozwiązaniach zadań rachunkowych przedstaw tok
rozumowania prowadzÄ…cy do ostatecznego wyniku oraz
pamiętaj o jednostkach.
4. Pisz czytelnie. Używaj długopisu/pióra tylko z czarnym
tuszem/atramentem.
5. Nie używaj korektora, a błędne zapisy wyraznie przekreśl.
6. Pamiętaj, że zapisy w brudnopisie nie będą oceniane.
7. Możesz korzystać z karty wybranych tablic chemicznych,
linijki oraz kalkulatora.
8. Na karcie odpowiedzi wpisz swój numer PESEL i przyklej
naklejkÄ™ z kodem.
Liczba punktów
9. Nie wpisuj żadnych znaków w części przeznaczonej
do uzyskania: 60
dla egzaminatora.
MCH-R1_1P-113
UkÅ‚ad graficzny © CKE 2010
2 Egzamin maturalny z chemii
Poziom rozszerzony
Zadanie 1. (1 pkt)
Konfiguracja elektronowa atomu arsenu w stanie podstawowym jest następująca:
As: 1s2 2s22p6 3s23p63d10 4s24p3
33
Narysuj klatkowy model rozmieszczenia elektronów walencyjnych atomu arsenu.
Zadanie 2. (1 pkt)
10 4
Napromieniowanie izotopu B cząstkami ą He wywołuje reakcję jądrową, której
( )
2
przebieg ilustruje schemat:
10 4 A1 1
B + He X + n
5 2 Z1 0
A1 0
PowstajÄ…cy w jej wyniku izotop X jest nietrwaÅ‚y i samorzutnie ulega przemianie ²+ e+
( )
Z1 1
zgodnie ze schematem:
A1 A2 0
X Y + e+
Z1 Z2 1
Podaj symbol pierwiastka Y oraz wartość liczby masowej (A2) izotopu tego pierwiastka,
powstającego w powyżej opisanych przemianach.
Symbol pierwiastka Y: ..................................... Liczba masowa A2: .........................................
Zadanie 3. (2 pkt)
Cząsteczka amoniaku ma kształt piramidy, co zilustrowano na poniższym schemacie.
Uzupełnij poniższe zdania, podkreślając jedno określenie spośród podanych w każdym
nawiasie.
1. W czÄ…steczce amoniaku atomowi azotu przypisuje siÄ™ hybrydyzacjÄ™ ( sp / sp2 / sp3 ).
2. Spośród ( dwóch / trzech / czterech ) zhybrydyzowanych orbitali atomu azotu jeden
jest obsadzony przez ( wiążącą / niewiążącą ) parę elektronową.
Na podstawie: A. Bielański, Podstawy chemii nieorganicznej, Warszawa 2005
Egzamin maturalny z chemii 3
Poziom rozszerzony
Zadanie 4. (2 pkt)
Pierwiastki X i Y leżą w tej samej grupie układu okresowego, przy czym jeden znajduje się
w trzecim, a drugi w piątym okresie. Elektroujemność pierwiastka X jest większa niż
elektroujemność pierwiastka Y.
Oba pierwiastki tworzą związki z wodorem, których wartości temperatury topnienia i wrzenia
(pod ciśnieniem atmosferycznym) podano w tabeli.
Temperatura Temperatura
topnienia, ºC wrzenia, ºC
Wodorek pierwiastka X 85,4 60,2
Wodorek pierwiastka Y 51,0 2,1
Wodorki obu pierwiastków rozpuszczają się w wodzie, tworząc roztwory o odczynie
kwasowym.
a) Na podstawie danych zawartych w tabeli określ stan skupienia wodorków obu
pierwiastków w temperaturze pokojowej i pod ciśnieniem atmosferycznym.
Stan skupienia
Wodorek pierwiastka X
Wodorek pierwiastka Y
Najwyższy stopień utlenienia pierwiastków X i Y jest taki sam. Tlenek, w którym pierwiastek
X przyjmuje swój najwyższy stopień utlenienia, jest bezwodnikiem kwasu bardzo mocnego,
zaś analogiczny tlenek pierwiastka Y jest bezwodnikiem kwasu bardzo słabego.
b) Korzystając z powyższych informacji, napisz, w którym okresie leży pierwiastek X,
a w którym pierwiastek Y, oraz określ przynależność obu pierwiastków
do konfiguracyjnego (energetycznego) bloku układu okresowego (s, p lub d).
Pierwiastek X leży w okresie .......................... , a pierwiastek Y leży w okresie ......................
Blok energetyczny: ..........................................
Zadanie 5. (1 pkt)
Z podanego zbioru wybierz i podkreśl wzory wszystkich substancji, które nie są jonowe.
CO2 N2 Na2CO3 NaOH NO2 NH4Cl
4 Egzamin maturalny z chemii
Poziom rozszerzony
Zadanie 6. (2 pkt)
Szybkość pewnej reakcji chemicznej zachodzącej zgodnie z równaniem stechiometrycznym
A + B C
opisuje równanie kinetyczne
v = k Å" cA Å" cB
StaÅ‚a szybkoÅ›ci tej reakcji w temperaturze 20 oC ma wartość k = 0,1 dm3·mol 1·s 1.
SporzÄ…dzono roztwór, w którym poczÄ…tkowe stężenie substancji A wynosiÅ‚o 0,2 mol·dm 3,
a poczÄ…tkowe stężenie substancji B byÅ‚o równe 0,4 mol·dm 3. Temperatura roztworu byÅ‚a
utrzymywana na poziomie 20 oC.
Oblicz szybkość reakcji substancji A i B (w temperaturze 20 ºC) w momencie, w którym
stężenie molowe substratu A zmalało do połowy jego początkowej wartości. Pamiętaj
o podaniu wyniku z jednostkÄ….
Obliczenia:
Odpowiedz:
Zadanie 7. (2 pkt)
Reakcję otrzymywania amoniaku z azotu i wodoru można opisać równaniem
N2 (g) + 3H2 (g) 2NH3 (g) " Hº = 91,88 kJ
a) Określ, czy reakcja syntezy amoniaku jest egzotermiczna, czy endotermiczna.
.......................................................................................................................................................
b) Ustal wartość standardowej entalpii tworzenia amoniaku.
Odpowiedz:
Egzamin maturalny z chemii 5
Poziom rozszerzony
Zadanie 8. (3 pkt)
Przemysłowa metoda otrzymywania azotanu(V) amonu z amoniaku składa się z trzech
etapów, które można opisać w uproszczeniu jako:
Etap 1: utlenienie amoniaku tlenem z powietrza (przy udziale katalizatora platynowego)
do tlenku azotu(IV) i pary wodnej,
Etap 2: reakcja wytworzonego w etapie pierwszym tlenku azotu(IV) z wodą, której
produktami sÄ… kwas azotowy(V) i tlenek azotu(II),
Etap 3: zobojętnienie otrzymanego w etapie drugim kwasu azotowego(V) amoniakiem.
Napisz w formie cząsteczkowej równania reakcji zachodzących podczas każdego
z wymienionych etapów otrzymywania azotanu(V) amonu z amoniaku.
Etap 1: ..........................................................................................................................................
Etap 2: ..........................................................................................................................................
Etap 3: ..........................................................................................................................................
Zadanie 9. (1 pkt)
Część amoniaku rozpuszczonego w wodzie ulega reakcji opisanej równaniem:
NH3 + H2O NH+ + OH
4
Wskaż drobiny (cząsteczki lub jony), które w reakcji amoniaku z wodą tworzą
sprzężone pary kwas-zasada. Wpisz ich wzory do tabeli.
Sprzężona para 1 Kwas 1: Zasada 1:
Sprzężona para 2 Kwas 2: Zasada 2:
Zadanie 10. (1 pkt)
PewnÄ… objÄ™tość kwasu solnego o stężeniu molowym 0,1 mol·dm 3 rozcieÅ„czono wodÄ… tak,
że pH otrzymanego roztworu było o dwie jednostki większe od pH roztworu początkowego.
Ustal stosunek objętości otrzymanego kwasu solnego (Vk) i objętości początkowej kwasu
solnego (Vp).
Obliczenia:
Odpowiedz:
Vk
=
Vp
6 Egzamin maturalny z chemii
Poziom rozszerzony
Zadanie 11. (2 pkt)
Oblicz stężenie molowe wodnego roztworu HNO3 o stężeniu 24,00% (w procentach
masowych) i gÄ™stoÅ›ci równej 1,14 g·cm 3. Wynik podaj z dokÅ‚adnoÅ›ciÄ… do dwóch miejsc
po przecinku.
Obliczenia:
Odpowiedz:
Zadanie 12. (4 pkt)
Zaprojektuj doświadczenie, którego przebieg potwierdzi amfoteryczne właściwości
wodorotlenku cynku.
a) Uzupełnij schemat doświadczenia, wpisując wzory użytych odczynników wybranych
spośród następujących:
HCl (aq) H2S (aq) NaOH (aq) K2CrO4 (aq)
Schemat doświadczenia:
............... ...............
I II
zawiesina świeżo wytrąconego
osadu Zn(OH)2
b) Napisz, jakie obserwowane w tym doświadczeniu zmiany potwierdzą amfoteryczne
właściwości wodorotlenku cynku.
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
Egzamin maturalny z chemii 7
Poziom rozszerzony
c) Napisz w formie jonowej skróconej równania reakcji, które zaszły w obu
probówkach, wiedząc, że produktem jednej z nich jest związek kompleksowy
o liczbie koordynacyjnej równej 4.
Probówka I:
......................................................................................................................................................
Probówka II:
......................................................................................................................................................
Zadanie 13. (2 pkt)
Szkliwo to tkanka pokrywająca powierzchnię zęba. Głównym składnikiem szkliwa jest
związek o wzorze Ca10(PO4)6(OH)2. Substancja ta nadaje powierzchni zęba bardzo dużą
twardość, ale odpowiada za wrażliwość szkliwa na działanie kwasów. W środowisku
o odczynie kwasowym ulega rozpuszczeniu (roztworzeniu), ponieważ reaguje z jonami H+,
tworząc monowodorofosforan(V) wapnia o wzorze CaHPO4, który jest rozpuszczalny
w wodzie. Proces ten nosi nazwÄ™ odwapnienia szkliwa.
a) Dokończ poniższy schemat, wpisując wzory produktów i uzgadniając współczynniki
stechiometryczne, tak aby otrzymać jonowy zapis równania reakcji, w której
Ca10(PO4)6(OH)2 ulega całkowitemu rozpuszczeniu.
Ca10(PO4)6(OH)2 + ...... H+ ....................................................................................................
b) Określ, jak wpłynie na wydajność procesu odwapnienia szkliwa
stosowanie pasty do zębów zawierającej jony wapnia Ca2+.
................................................................................................................................................
obniżenie pH środowiska jamy ustnej, np. przez picie napojów o niskim pH.
................................................................................................................................................
Zadanie 14. (1 pkt)
Napisz równania reakcji elektrodowych zachodzących w czasie elektrolizy wodnego
roztworu NaCl z zastosowaniem elektrod grafitowych.
Równanie reakcji katodowej: ......................................................................................................
Równanie reakcji anodowej: .......................................................................................................
8 Egzamin maturalny z chemii
Poziom rozszerzony
Zadanie 15. (3 pkt)
Poniżej przedstawiono schematy, równania reakcji elektrodowych i potencjały standardowe
dwóch półogniw redoks.
Schemat półogniwa Równanie reakcji elektrodowej Potencjał standardowy
Pt|Sn2+,Sn4+ Sn4+ + 2e Sn2+ Eº = 0,151 V
Pt|Fe2+,Fe3+ Fe3+ + e Fe2+ Eº = 0,771 V
Na podstawie: J. Sawicka, A. Janich-Kilian, W. Cejner-Mania, G. Urbańczyk, Tablice chemiczne, Gdańsk 2001
a) Napisz w formie jonowej skróconej równanie reakcji, która zachodzi w pracującym
ogniwie galwanicznym zbudowanym z powyższych półogniw.
.......................................................................................................................................................
b) Napisz schemat ogniwa galwanicznego zbudowanego z tych półogniw zgodnie
z konwencjÄ… sztokholmskÄ….
.......................................................................................................................................................
c) Oblicz siłę elektromotoryczną (SEM) tego ogniwa galwanicznego.
.......................................................................................................................................................
Zadanie 16. (4 pkt)
Reakcja wodorotlenku chromu(III) z anionami chloranowymi(I) w środowisku zasadowym
przebiega zgodnie ze schematem:
Cr(OH)3 + ClO- + OH- Å»# CrO2- + Cl- + H2O
Å»#
4
a) Napisz w formie jonowej z uwzględnieniem oddanych lub pobranych elektronów
(zapis jonowo-elektronowy) równania procesów redukcji i utleniania dokonujących
siÄ™ w czasie tej reakcji.
Równanie procesu redukcji: .........................................................................................................
Równanie procesu utleniania: ......................................................................................................
b) Dobierz i uzupełnij współczynniki stechiometryczne w poniższym schemacie.
Å»#
...... Cr(OH)3 + ...... ClO- + ...... OH- Å»# ...... CrO2- + ...... Cl- + ...... H2O
4
c) Określ funkcję, jaką w tej reakcji pełnią aniony chloranowe(I).
.......................................................................................................................................................
Egzamin maturalny z chemii 9
Poziom rozszerzony
Informacja do zadań 17. 19.
Do zlewki zawierajÄ…cej 35,0 cm3 wodnego roztworu substancji A dodawano kroplami wodny
roztwór substancji B, stale mierząc pH otrzymywanej mieszaniny. Uzyskano następujący
wykres zależności mierzonego pH od objętości dodanego roztworu substancji B:
14,0
12,0
10,0
8,0
pH
6,0
4,0
2,0
0,0
0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0
objętość roztworu substancji B, cm3
Zadanie 17. (1 pkt)
Korzystając z wykresu, ustal, ile cm3 roztworu substancji B należy użyć, aby
przereagowała ona całkowicie z substancją A zawartą w 35,0 cm3 roztworu.
......................................................................................................................................................
Zadanie 18. (1 pkt)
Korzystając z wykresu, określ, jaką barwę przyjmie fenoloftaleina w roztworze
otrzymanym przez zmieszanie 35,0 cm3 roztworu substancji A z 40,0 cm3 roztworu
substancji B.
......................................................................................................................................................
Zadanie 19. (1 pkt)
Spośród podanych poniżej wzorów wybierz wzór związku, który w opisanym
doświadczeniu mógł być substancją A, oraz wzór związku, który mógł być substancją B.
KNO3 CH3COOK C2H5OH KOH HNO3
Substancja A: ................................................. Substancja B: ...................................................
10 Egzamin maturalny z chemii
Poziom rozszerzony
Zadanie 20. (3 pkt)
Przeprowadzono doświadczenie, którego przebieg ilustruje poniższy schemat.
odczynnik X
I II
KMnO4 (aq) + H2SO4 (aq) KMnO4 (aq) + KOH (aq)
Początkowo roztwory w probówce I i II były fioletowe. Po dodaniu do nich odczynnika X
zaobserwowano, że w obu probówkach roztwory zmieniły barwę.
a) Spośród poniższych wzorów wybierz i podkreśl wzór odczynnika X, który dodano do
obu probówek.
K2SO4 K2SO3 KNO3
b) Uzupełnij poniższą tabelę, wpisując numery probówek (I lub II), w których
zaobserwowano opisane zmiany.
Zaobserwowane zmiany po dodaniu wybranego odczynnika Numer probówki
Roztwór w probówce stał się zielony.
Roztwór w probówce odbarwił się.
c) Określ czynnik, który spowodował różny przebieg reakcji odczynnika X z jonami
manganianowymi(VII) w obu probówkach.
.......................................................................................................................................................
Zadanie 21. (1 pkt)
Określ stopnie utlenienia atomów węgla w cząsteczkach związków organicznych,
których wzory podano w tabeli.
Wzór związku organicznego CH3OH HCHO HCOOH
Stopień utlenienia atomu węgla
Zadanie 22. (2 pkt)
Przeprowadzono ciąg reakcji zgodnie z następującym schematem:
+ HCl
p, T, katalizator
A
HC CH CH2 CH
I II
Cl
n
Egzamin maturalny z chemii 11
Poziom rozszerzony
Napisz, stosując wzory półstrukturalne (grupowe) związków organicznych, równania
reakcji oznaczonych numerami I i II.
Równanie reakcji I:
......................................................................................................................................................
Równanie reakcji II:
......................................................................................................................................................
Zadanie 23. (1 pkt)
Benzenokarboaldehyd (aldehyd benzoesowy) o wzorze C6H5CHO w obecności stężonych
roztworów zasad ulega reakcji Cannizzaro. Reakcja ta zachodzi zgodnie ze schematem:
stężony roztwór NaOH
aldehyd alkohol + sól kwasu karboksylowego
Każdy z produktów tej reakcji zawiera w cząsteczce taką samą resztę węglowodorową,
co reagujÄ…cy aldehyd.
Na podstawie: R.T. Morrison, R.N. Boyd, Chemia organiczna, Warszawa 1994
Uzupełnij poniższy schemat reakcji dla benzenokarboaldehydu, wpisując w puste pola
wzory półstrukturalne (grupowe) produktów tej reakcji.
O H
C
+ NaOH +
2
benzenokarboaldehyd alkohol sól kwasu
karboksylowego
Zadanie 24. (2 pkt)
Pewien kwas alkanowy ma następujący wzór półstrukturalny (grupowy):
H3C CH CH3
COOH
a) Podaj nazwÄ™ systematycznÄ… tego kwasu.
......................................................................................................................................................
b) Narysuj wzór półstrukturalny (grupowy) innego kwasu alkanowego o takim samym
wzorze sumarycznym.
......................................................................................................................................................
12 Egzamin maturalny z chemii
Poziom rozszerzony
Informacja do zadań 25. 27.
Tymianek właściwy jest aromatyczną rośliną stosowaną jako
przyprawa oraz w lecznictwie ludowym. W zależności
od pochodzenia zawiera on od 0,1 do 1,5 procent masowych
olejku eterycznego. W skład tego olejku wchodzą karwakrol
i tymol, których wzory przedstawiono poniżej.
CH3 CH3
OH
OH
CH CH
H3C CH3 H3C CH3
karwakrol tymol
Na podstawie: J. Górnicka, Apteka natury, Warszawa 2003
Zadanie 25. (1 pkt)
Ustal i napisz wzór sumaryczny tymolu.
.......................................................................................................................................................
Zadanie 26. (2 pkt)
Oceń prawdziwość poniższych zdań i uzupełnij tabelę. Wpisz literę P, jeśli zdanie jest
prawdziwe, lub literę F, jeśli jest fałszywe.
a) Cechy budowy czÄ…steczek karwakrolu i tymolu:
Karwakrol i tymol to izomery, ponieważ mają taki sam wzór sumaryczny,
1.
ale różnią się wzorami strukturalnymi.
W cząsteczkach obu związków sześciu atomom węgla można przypisać
2.
hybrydyzację sp2, a czterem atomom węgla hybrydyzację sp3.
CzÄ…steczki karwakrolu i tymolu sÄ… chiralne.
3.
b) Właściwości chemiczne karwakrolu i tymolu:
Karwakrol i tymol są fenolami, tworzą więc z roztworem chlorku żelaza(III)
1.
kompleksy o charakterystycznym zabarwieniu.
Karwakrol i tymol nie wykazują zdolności tworzenia estrów.
2.
Karwakrol i tymol nie ulegajÄ… reakcji nitrowania.
3.
Egzamin maturalny z chemii 13
Poziom rozszerzony
Zadanie 27. (2 pkt)
Karwakrol poddano działaniu roztworu NaOH, a następnie do mieszaniny poreakcyjnej
wprowadzono tlenek węgla(IV) zgodnie z następującym schematem:
CH3
+ CO2 + H2O
OH
+ NaOH (aq) temperatura pokojowa
B
A
I II
CH
H3C CH3
karwakrol
Napisz wzory półstrukturalne (grupowe) związków organicznych A i B, będących
produktami reakcji oznaczonych numerami I i II.
Produkt organiczny reakcji I: Produkt organiczny reakcji II:
Zadanie 28. (2 pkt)
Poniżej podano wzory półstrukturalne (grupowe) pięciu związków organicznych oznaczone
numerami I V.
O O
CH3 CH2 C CH3 CH2 C
CHa"CH CH3 CH2 OH CH3 NH2
OH NH2
I II III IV V
Uzupełnij poniższą tabelę, wpisując obok każdej właściwości jeden numer wzoru
związku wykazującego tę właściwość.
Numer
Właściwość
wzoru
Odwodnienie (dehydratacja) tej substancji jest laboratoryjnÄ… metodÄ…
1.
otrzymywania etenu (etylenu).
ZwiÄ…zek ten ulega reakcji hydrolizy zasadowej i kwasowej.
2.
W warunkach laboratoryjnych zwiÄ…zek ten jest gazem o charakterystycznym
zapachu, który bardzo dobrze rozpuszcza się w wodzie, tworząc
3.
roztwór o odczynie zasadowym.
Związek ten reaguje z wodnym roztworem NaOH, tworząc sól, a nie
4.
reaguje z kwasem solnym.
Addycja wody do tej substancji (wobec HgSO4 i H2SO4) stanowi ważną
5.
metodÄ™ otrzymywania etanalu.
14 Egzamin maturalny z chemii
Poziom rozszerzony
Zadanie 29. (3 pkt)
Poniższy schemat ilustruje ciąg reakcji chemicznych, których produktem organicznym jest
zwiÄ…zek oznaczony literÄ… X.
CH3 + KOH
CH3 + H2O
środowisko C2H5OH środowisko kwasowe
H2C C
H3C C Cl
X
1 2
CH3
CH3
a) Narysuj wzór półstrukturalny (grupowy) związku oznaczonego literą X i podaj jego
nazwÄ™ systematycznÄ….
Wzór związku X: .........................................................................................................................
Nazwa zwiÄ…zku X: .......................................................................................................................
b) Stosując podział charakterystyczny dla chemii organicznej, określ typ reakcji 1 i 2.
Typ reakcji 1: .........................................................................................
Typ reakcji 2: .........................................................................................
c) Określ mechanizm (rodnikowy, elektrofilowy, nukleofilowy) reakcji 2.
Mechanizm reakcji 2: ...................................................................................................................
Zadanie 30. (2 pkt)
Dwa związki sąsiadują w szeregu homologicznym alkanali (aldehydów, które są pochodnymi
alkanów). Stosunek mas molowych tych związków jest równy 1,241.
Wykonując odpowiednie obliczenia, ustal wzór sumaryczny związku o mniejszej liczbie
atomów węgla w cząsteczce.
Obliczenia:
Odpowiedz:
Egzamin maturalny z chemii 15
Poziom rozszerzony
Zadanie 31. (2 pkt)
Fenyloalanina w stanie stałym oraz w roztworach wodnych o pH = 5,48 występuje w postaci
jonów obojnaczych o następującym wzorze półstrukturalnym (grupowym):
O
CH2 CH C
+
NH3 O
Uzupełnij poniższe schematy, wpisując wzory półstrukturalne (grupowe) organicznych
produktów reakcji.
O
CH2 CH C + OH + H2O
+
NH3 O
O
CH2 CH C + H3O+ + H2O
+
NH3 O
Zadanie 32. (2 pkt)
Uzupełnij poniższą tabelę, tak aby otrzymać wzory (w projekcji Fischera) pary
enancjomerów oraz pary diastereoizomerów.
Para enancjomerów:
CHO CHO
H C OH C
HO C H C
CH2OH CH2OH
Para diastereoizomerów:
CHO CHO
H C OH C
HO C H C
CH2OH CH2OH
16 Egzamin maturalny z chemii
Poziom rozszerzony
BRUDNOPIS
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
chemia pr(9)2010 chemia prczerwiec 2013 chemia PRchemia PR (1)Chemia PR 2013 Tutor klucz2007 chemia pr2010 chemia prchemia pr(6)chemia pr(4)2006 klucz chemia pr2008 chemia prChemia PR OPERON Listopad 2012 ODPwięcej podobnych podstron