Aby rozpocząć lekturę,
kliknij na taki przycisk ,
który da ci pełny dostęp do spisu treści książki.
Jeśli chcesz połączyć się z Portem Wydawniczym
LITERATURA.NET.PL
kliknij na logo poniżej.
Andrzej Samson
MOJE DZIECKO MNIE NIE SA
UCHA
Projekt okładki
Lidia Motrenko-Makuch
Redaktor
Elżbieta Jasztal-Kowalska
Korekta
Roma Sachnowska
� Copyright by Wydawnictwo Książkowe  Twój Styl
Wydanie II, Warszawa 1999
ISBN 83-7163-160-X
Typografia, skład i łamanie
WMC, s.c. Warszawa
4
Mojej córce Katarzynie
5
6
SPI S TRER
CI
Dla kogo napisałem tę książkę? . . . . . . 10
CzęS
ć pi erwsza
ŻYCIE RODZINNE
Rozdzi ał I
Sielanka czy horror, czyli dwa wizerunki rodziny . 15
Rozdzi ał II
Wszyscy ze wszystkimi o wszystko, czyli codzienna
wojna domowa . . . . . . . . . . . . 26
Rozdzi ał III
Wszystko da się przewidzieć, czyli sekwencje ro-
dzinne . . . . . . . . . . . . . . 38
Rozdzi ał IV
Kto z kim, czyli o strukturze rodziny . . . . . 45
Rozdzi ał V
Zabójcza równowaga, czyli o patologii rodziny . . 50
Rozdzi ał VI
Ewolucja rodziny, czyli od kryzysu do kryzysu . . 63
Rozdzi ał VII
Nie kończąca się inwestycja, czyli kryzys wychowa-
nia . . . . . . . . . . . . . . . 79
Rozdzi ał VIII
Kto w rodzinie zajmuje się wychowaniem, czyli
o tym, że dzieci też wychowują rodziców . . . . 84
7
CzęS
ć druga
HEREZJE WYCHOWAWCZE
Rozdzi ał I
WłaS
ciwie wszystko wiadomo, czyli o stereotypach
w wychowaniu . . . . . . . . . . . . 95
Rozdzi ał II
Z żabiej perspektywy, czyli o kucaniu do dziecka . 101
Rozdzi ał III
Idx
się bawić, czyli o robieniu z dziecka głupka . . 104
Rozdzi ał IV
Nie idx
, zostaw, nie ruszaj, stój spokojnie, czyli
o podważaniu kompetencji dziecka . . . . . 110
Rozdzi ał V
Co chwila coS
nowego, czyli o tym, że dziecko szyb-
ko się nudzi . . . . . . . . . . . . . 115
Rozdzi ał VI
Poczekaj, aż będziemy sami, czyli o tym, czy można
kłócić się przy dziecku . . . . . . . . . 120
Rozdzi ał VII
Czego JaS
się nie nauczy, tego Jan nie będzie umiał,
czyli o potrzebie wczesnego treningu . . . . . 126
Rozdzi ał VIII
Moje dziecko mnie nie słucha, czyli o dyspozycyjno-
S
ci dziecka, i co robić, aby nas ono słuchało . . . 136
Rozdzi ał IX
Chwili nie usiedzi spokojnie, czyli o dzieciach  nad-
pobudliwych . . . . . . . . . . . . 151
Rozdzi ał X
I znowu katastrofa, czyli o moczeniu nocnym . . . 166
Rozdzi ał XI
Nie będziesz mi tu rządził, czyli o kryzysie dorasta-
nia . . . . . . . . . . . . . . . 179
8
Rozdzi ał XII
Kij czy marchewka, czyli o karaniu i nagradzaniu .
194
Zakończenie . . . . . . . . . . . . 202
9
DLA KOGO NAPISAŁEM TĘ KSIĄŻKĘ?
Książkę tę napisałem przede wszystkim dla moich ak-
tualnych i potencjalnych pacjentów, czyli dla rodziców,
którzy zgłaszają się do mnie po pomoc w trudnych mo-
mentach, jakie powstają w procesie wychowywania dzie-
ci. Przez dwadzieS
cia lat mojej praktyki psychoterapeuty
i doradcy rodzinnego towarzyszę im w ich wątpliwo-
S
ciach, problemach i obawach związanych z przebiegiem
tego najważniejszego, najdłużej trwającego i najtrudniej-
szego zadania. Wychowanie dziecka w rodzinie jest bo-
wiem takim właS
nie wieloletnim i niezwykle skompliko-
wanym procesem. Za jego przebieg i finał rodzice są i czu-
ją się w pełni odpowiedzialni, choć w kierowaniu nim, z
reguły, są zdani jedynie na własne doS
wiadczenia, pomy-
sły i rozwiązania. Nie ma w tym zresztą nic złego, ponie-
waż, o czym jestem dzisiaj najgłębiej przekonany, rodzi-
cielski rozum, serce i doS
wiadczenie to na ogół najlepsi
doradcy. Czasami jednak, w konfrontacji ze złożonymi,
często zaskakującymi sytuacjami wychowawczymi, rozu-
mowi owemu nie staje pewnoS
ci siebie, w sercu rodzą się
lęk, złoS
ć i zwątpienie, a doS
wiadczenie nie podpowiada
gotowych rozwiązań. Dzieje się tak dlatego, że wychowa-
nie, jak rzadko który proces społeczny, opanowane jest
przez rutynę i przesąd, przez które tak zwany  zdrowy ro-
10
zum , a nawet zgromadzona metodami naukowymi wie-
dza, przebijają się z najwyższym trudem. Wtedy rodzicom
potrzebna jest pomoc.
NajczęS
ciej potrzebne okazuje się uspokojenie, będą-
ce wynikiem zrozumienia sensu i mechanizmu dziejących
się wydarzeń, lub też dobra rada podsuwająca pomysł roz-
wiązania danego problemu. Znacznie rzadziej, jak uczy
doS
wiadczenie, jest nią bezpoS
rednia, terapeutyczna inter-
wencja specjalisty.
Książka ta jest próbą uspokojenia przestraszonych ro-
dziców poprzez pokazanie im podstawowych mechaniz-
mów rządzących procesem wychowania w rodzinie i, co
za tym idzie, sensu wywołujących ich zaniepokojenie
wydarzeń. Jest także podstawowym zestawem porad ułat-
wiających wybrnięcie z trudnych sytuacji wychowaw-
czych.
Mechanizmów rządzących procesem wychowania w
rodzinie nie sposób do końca zrozumieć bez poznania pra-
widłowoS
ci zawiadujących funkcjonowaniem samej ro-
dziny. W pierwszej częS
ci książki usiłuję przystępnie uka-
zać te prawidłowoS
ci. Druga częS
ć w całoS
ci poS
więcona
jest analizie typowych, trudnych bądx
budzących rodzi-
cielskie wątpliwoS
ci sytuacji wychowawczych. Wyni-
kiem tej analizy są skierowane do rodziców konkretne su-
gestie i rady.
Za wszystko, co czytelnik znajdzie w niniejszej książ-
ce, ponoszę oczywiS
cie osobistą odpowiedzialnoS
ć, cho-
ciaż pisząc ją, korzystałem z kilku, co najmniej, teoretycz-
nych koncepcji (jak np.  systemowa teoria funkcjonowa-
nia rodziny), które nie są mojego autorstwa. Nie uważa-
łem jednak za stosowne opatrywanie tekstu licznymi przy-
pisami i odnoS
nikami. Czynię tak tylko wtedy, kiedy cy-
tuję konkretne badania i teoretyczne sformułowania. To
nie jest w końcu książka naukowa.
11
Mam nadzieję, że ta lektura pomoże rodzicom w lep-
szym wypełnieniu ich trudnej wychowawczej misji, a
dzieciom (oczywiS
cie tym starszym), jeS
li znajdą się
wS
ród jej czytelników, ułatwi zrozumienie rodzicielskich
zachowań i motywów działania. Im też  rodzicom i dzie-
ciom  moim pacjentom, chcę w pierwszej kolejnoS
ci po-
dziękować za nauki, jakie wyniosłem i nadal wynoszę z
kontaktów z nimi. Wiele przemyS
leń zawartych w tej
książce jest ich rezultatem. Pragnę również gorąco po-
dziękować za pozornie niedostrzegalny wkład w jej po-
wstanie mojej córce Katarzynie, która, na swój sposób,
cierpliwie uczyła mnie i uczy  kim jest dziecko i jaki jest
sens wychowania. Szczególne podziękowanie składam
też mojemu nauczycielowi i przyjacielowi, mieszkające-
mu obecnie w Stanach Zjednoczonych, doktorowi Kazi-
mierzowi Jankowskiemu, bez którego życzliwej, udzielo-
nej mi swego czasu pomocy i opieki nie tylko napisanie tej
książki, ale wiele innych przedsięwzięć mojego życia za-
wodowego nie byłoby możliwe.
Andrzej Samson
Warszawa, styczeń 1994 r.
12
CzęS
ć pi erwsza
ŻYCIE RODZINNE
 Rodzina, rodzina
Nie cieszy, gdy jest,
Lecz kiedy jej nie ma,
SamotnyS
jak pies .
(JEREMI PRZYBORA)
13
14
Rozdzi ał 1
SIELANKA CZY HORROR, CZYLI DWA
WIZERUNKI RODZINY
Niemal każdy z nas przychodzi na S
wiat w rodzinie, w
której wzrasta i dojrzewa, aby w odpowiednim czasie za-
łożyć własną rodzinę. Tym sposobem całe życie niemal
każdego z nas upływa w rodzinie. Nie jest to bynajmniej
przypadek. Już Arystoteles nazwał człowieka  zwierzę-
ciem społecznym , zwracając uwagę na prosty fakt, że
jako przedstawiciel gatunku nigdy i nigdzie nie występu-
je on pojedynczo. I rzeczywiS
cie. Homo sapiens  co jed-
noznacznie potwierdza antropologia i archeologia  poja-
wił się na arenie dziejów od razu w dużych grupach,
a ludzkoS
ć jest nam znana jedynie jako tłum.
Z czasem dowiedziono, iż  społecznoS
ć ludzkiego
zwierzęcia oznacza między innymi i to, że jest ono orga-
nizmem, który do swego biologicznego przeżycia i prawi-
dłowego rozwoju potrzebuje innych ludzi. Konstatacja ta
zapewne nie zaskoczy nikogo, kto chociaż raz widział
małe dziecko, a z pewnoS
cią nie będzie niczym nowym
dla tych, którzy się takim dzieckiem opiekowali. Wielolet-
nia niezdolnoS
ć małego dziecka do samodzielnego życia
15
wskazuje, że stan niemal całkowitej zależnoS
ci od innych
ludzi jest jego naturalną sytuacją życiową, co w pewnym
sensie implikuje, że człowiek został niejako  pomyS
lany
i stworzony do życia w społecznoS
ci.
Jak dotąd, teza ta wydaje się bezwzględnie prawdziwa,
mimo istnienia opisów (w większoS
ci zresztą mało wiary-
godnych) tak zwanych wilczych, niedx
wiedzich czy w
ogóle  dzikich dzieci , które przeżyły i rozwinęły się w
całkowitej, rzekomo, izolacji od innych ludzi. Opisy te, od
zupełnie czasami fantastycznych aż do udokumentowa-
nych historycznie (np. Kaspar Hauser) przedstawiają jed-
nak istoty dziwaczne, najczęS
ciej kalekie fizycznie i upo-
S
ledzone psychicznie. JeS
li więc nawet można sobie wy-
obrazić (znakomicie zrobił to Kipling w swojej  Księdze
dżungli ) przeżycie i prawidłowy rozwój człowieczego
dziecka bez kontaktu z innymi ludx
mi, to w rzeczywisto-
S
ci pomysł taki jest absolutnie nierealny.
Współczesne badania naukowe, prowadzone na temat
dzieci wczeS
nie odłączonych od rodziców i z różnych po-
wodów pozbawionych ciepłego, pełnego miłoS
ci kontak-
tu z dorosłymi, udowodniły ponad wszelką wątpliwoS
ć, że
sytuacja taka poważnie zaburza nie tylko rozwój psy-
chiczny, ale i fizyczny tychże dzieci. Oprócz tego, po-
wiedzmy, biologiczno-rozwojowego aspektu  społeczno-
S
ci istoty ludzkiej, istnieje też drugi, nie mniej ważny.
Otóż człowiek do swojego dobrego samopoczucia i
sprawnego funkcjonowania potrzebuje obecnoS
ci innych
ludzi oraz związków uczuciowych i wspólnoty intelektu-
alnej z niektórymi z nich. Bez miłoS
ci, przyjax
ni, wzajem-
nej bliskoS
ci, szacunku i innych tego rodzaju więzi emo-
cjonalnych, umożliwiających z kolei wymianę myS
li i
poczucie przynależnoS
ci do  braci w rozumie , życie
ludzkie staje się jałową, pustą udręką bez celu i sensu.
Warto pamiętać, że zadziwiająco zaradny i, jak byS
my to
16
dzisiaj powiedzieli, przedsiębiorczy Robinson Kruzoe
na swej bezludnej wyspie nieustannie cierpiał z powodu
tęsknoty za innymi ludx
mi. Izolacja społeczna jest we
wszystkich znanych kulturach karą sroższą nieraz od
kary S
mierci.
Jak łatwo zauważyć, swoje najważniejsze potrzeby
społeczne, zarówno w ich aspekcie biologiczno-rozwojo-
wym, jak i emocjonalno-intelektualnym, człowiek może
zaspokoić w rodzinie. Rodzina jest jedyną grupą społecz-
ną, której spoiwem są głębokie więzi uczuciowo-intelek-
tualne, a wzajemna bliskoS
ć znajduje swoje apogeum i
spełnienie w niczym nie skrępowanym i akceptowanym
społecznie współżyciu seksualnym. W rodzinie też przy-
chodzące na S
wiat dzieci otrzymują w najczystszej posta-
ci ów niezbędny im do normalnego rozwoju, pełen ciepła
i miłoS
ci kontakt z dorosłymi, którym jest opieka rodzi-
cielska. Nic więc dziwnego, że rodzina jest tak stara jak
ludzkoS
ć, oraz że zawsze stanowiła i stanowi łatwo dają-
cą się wyróżnić elementarną cząstkę każdego społeczeń-
stwa. Była zawsze, jest i będzie tak długo, jak długo bę-
dzie istniał człowiek, albowiem jest ona jego najbliższym
S
rodowiskiem społecznym i najważniejszym społecznym
kontekstem nadającym sens życiu i poczynaniom.
Każda kultura stawia do zrealizowania podległym so-
bie jednostkom ten sam ogólny  plan życiowy polegają-
cy na znalezieniu sobie w odpowiednim czasie partnera i
założeniu rodziny. Wymagają tego od swoich członków
zarówno społecznoS
ci Eskimosów, jak i amerykańskich
WASP-ów, afrykańskich Buszmenów i angielskiej arysto-
kracji, australijskich Aborygenów i Europejczyków, Hin-
dusów, Rosjan, Japończyków i Brazylijczyków, krótko
mówiąc  wszystkich znanych ras, grup etnicznych, grup
społecznych i narodów. Każda też kultura wytworzyła
specyficzne sankcje spadające na tych, którzy owego
2  Moje dziecko...
17
ogólnego  planu życiowego nie realizują. Najmniej do-
legliwą z nich jest chyba dezaprobata społeczna wyraża-
jąca się np. w Polsce i wS
ród wielu innych narodów obda-
rzaniem takiej jednostki mianem  starej panny lub  sta-
rego kawalera , które to epitety są synonimami nieprzy-
stosowania, zdziwaczenia i generalnej klęski życiowej.
 Wiesz, to stara panna  mawia się u nas i już wszystko
o omawianej damie wiadomo.
Najcięższą z kolei sankcją jest wykluczenie osób sa-
motnych ze społecznoS
ci lub skazanie ich na egzystencję
ludzi gorszej kategorii. Dla przykładu  w niektórych ple-
mionach południowoamerykańskich Indian mężczyzna,
który się nie ożenił, zostaje zmuszony do noszenia kobie-
cych ubrań i pełnienia roli kogoS
w rodzaju gosposi  na
przychodne wobec innych kobiet. W Stanach Zjednoczo-
nych samotni, jako osoby nie wzbudzające dostatecznego
zaufania, z zasady nie otrzymują pewnych rodzajów pra-
cy (np. akwizytora), mają poważne trudnoS
ci z awansem
na kierownicze stanowiska i praktycznie nie mają szans na
uzyskanie stanowisk publicznych pochodzących z wybo-
ru.
Wszystko, co napisałem powyżej, zalicza się do sielan-
kowego wizerunku rodziny. Rodzina bowiem, oglądana z
pewnej perspektywy i przez pryzmat okreS
lonych katego-
rii socjo-psychologicznych, rzeczywiS
cie jest najbardziej
naturalnym i przyjaznym S
rodowiskiem społecznym czło-
wieka. Czyli, jak chce socjologia, jest jego podstawową
grupą społeczną, gdzie więzi pomiędzy członkami są oso-
biste i ciepłe, kontakty spontaniczne, bliskie i pełne zaan-
gażowania uczuciowego, a postępowanie wobec siebie
nawzajem solidarne i nastawione na osiąganie wspólnych
celów. Ponadto rodzina pełni wobec swych członków
liczne funkcje  takie jak prokreacyjna, zarobkowa, usłu-
gowo-opiekuńcza, socjalizująca i psychohigieniczna, któ-
18
re zapewniają im wszechstronne zaspokojenie ich potrzeb
oraz optymalne warunki rozwoju*.
Jednym słowem sielanka.
Horror zaczyna się dopiero wtedy, kiedy zajrzymy nie-
jako do wnętrza rodziny i spróbujemy odpowiedzieć sobie
na pytanie  jak ona naprawdę na co dzień funkcjonuje?
Literatura i film z dawien dawna z upodobaniem pene-
trują wnętrze rodziny, znajdując tam nieustannie materiał
zarówno do wstrząsających dramatów, jak i do humory-
stycznej groteski. Wystarczy przypomnieć tu takie dzieła,
jak  Buddenbrookowie Tomasza Manna,  Saga rodu
Forsytów Galsworthy ego,  Zmierzch bogów i  Portret
rodziny we wnętrzu Viscontiego,  Życie rodzinne Za-
nussiego, poczciwą  Rodzinę Połanieckich Sienkiewicza
czy wreszcie osławioną telewizyjną  Dynastię . Wszyst-
kie one pokazują, że oprócz bycia najbardziej naturalnym
i przyjaznym S
rodowiskiem społecznym człowieka, rodzi-
na bywa dla niego również piekłem na ziemi pełnym cier-
pienia, bólu i strachu. Zresztą, żeby to stwierdzić, nie trze-
ba czytać powieS
ci i chodzić do kina. Wystarczy popa-
trzeć na własną rodzinę czy na rodzinę sąsiadów. Nie my-
S
lę tu od razu o wielkich dramatach. W każdej rodzinie
rozgrywają się codziennie małe dramaty  zwyczajne nie-
porozumienia, konflikty, utarczki i awantury, do których
właS
ciwie przywykliS
my, co nie znaczy, iż nie przysparza-
ją nam one cierpień, rozterek i  nerwów .
Aby odpowiedzieć sobie na pytanie, dlaczego tak się
dzieje, zacznijmy od baczniejszego przyjrzenia się rodzi-
nie jako grupie. Otóż okazało się, że wS
ród różnych grup
społecznych rodzina jest grupą szczególną. Funkcjonuje
* Szerszy opis tych funkcji znajdzie zainteresowany Czytelnik w:
Maria Ziemska,  Rodzina i osobowoS
ć , Wiedza Powszechna, War-
szawa 1977.
19
ona bowiem jak system, w cybernetycznym znaczeniu
tego słowa, czyli jak układ elementów powiązanych wza-
jemnie sprzężeniami zwrotnymi.
Jednym z najprostszych przykładów systemu jest ter-
mostat w naszych lodówkach. Składa się on z dwóch ele-
mentów  czujnika temperatury i przełącznika dopływu
prądu  połączonych sprzężeniem zwrotnym. Sprzężenie
to działa w ten sposób, że ilekroć nastąpi zmiana w jed-
nym z elementów, drugi także się zmienia. Na przykład,
jeżeli temperatura w lodówce wzroS
nie powyżej -2 stopni
C, na którą ustawiony jest czujnik, wyS
le on sygnał do
przełącznika prądu, a ten z kolei włączy zasilanie agrega-
tu lodówki. W wyniku jego działania temperatura zacznie
spadać i gdy osiągnie -2 stopnie C, czujnik znów zareagu-
je, wysyłając do przełącznika prądu sygnał powodujący
wyłączenie zasilania. W ten sposób będziemy mieć w lo-
dówce stałą temperaturę około -2 stopni C.
Rodzinę możemy sobie wyobrazić jako znacznie bar-
dziej skomplikowane urządzenie, składające się z kilku
elementów (członków rodziny) powiązanych ze sobą
sprzężeniami zwrotnymi w taki sposób, że jakakolwiek
zmiana w jednym z tych elementów powoduje zmiany we
wszystkich pozostałych i tym samym zmianę w funkcjo-
nowaniu całego urządzenia. Każda zaS
zmiana w funkcjo-
nowaniu całego urządzenia spowoduje zmianę działania
wszystkich jego poszczególnych elementów.
Najprostszy układ rodzinny będzie w tym ujęciu wy-
glądał następująco (ojciec  matka  dzieci):
20
Wyobrax
my sobie, że znajduje się on w stanie pewnej
równowagi. Oto, powiedzmy, rodzina odpoczywa po
obiedzie  ojciec ogląda telewizję, matka czyta, a dziecko
bawi się klockami. W pewnym momencie dziecko rzuca
klocki i z płaczem chwyta się za brzuch. Matka zrywa się
i bierze je na ręce, pytając, co się stało? Ojciec zaniepoko-
jony wstaje od telewizora i wyraża przypuszczenie, że
dziecko zatruło się niezbyt dziS
smacznym obiadem. Mat-
ka z oburzeniem protestuje przeciw obwinianiu jej o spo-
wodowanie cierpień dziecka oraz przeciw tendencyjnej,
jej zdaniem, ocenie obiadu. Dziecko płacze. Ojciec chwy-
ta za telefon i usiłuje się dodzwonić do pogotowia, mó-
wiąc, że nie czas na sprzeczki. Matka wybucha płaczem,
twierdząc, że mąż potrafi ją jedynie oskarżać i krytyko-
wać. Matka płacze. Dziecko płacze. Matka niesie je do
kuchni i poi ciepłą herbatą. Ojciec wciąż walczy z telefo-
nem, wypowiadając jednoczeS
nie opinię, że herbata nic tu
nie pomoże. Matka żąda, żeby ojciec w takim razie sam
coS
zrobił, skoro wszystko, co ona robi, jest niedobre.
Dziecko płacze. Ojciec twierdzi, że właS
nie  coS
 robi,
telefonując na pogotowie. I tak dalej.
Jak widać, zmiana w zachowaniu się dziecka wywoła-
ła natychmiastowe zmiany w funkcjonowaniu rodziców.
Zmiana z kolei w zachowaniu się każdego z nich wywo-
łała zmianę w postępowaniu tego drugiego. Zmieniło się
też funkcjonowanie całej rodziny  od spokojnego wypo-
czynku do gorączkowej aktywnoS
ci i niemal awantury.
Ale oto pod wpływem kołysania matki (a może ciepłej
herbaty?) dziecko się uspokaja. Ojciec biegnie odwołać
wezwane pogotowie. Matka masuje dziecku brzuch. Oj-
ciec przeprasza ją za to, że się uniósł. Ona odpowiada, że
też była zdenerwowana. Oboje zajmują się zabawianiem
dziecka. Pod wpływem ich starań dziecku wraca dobry
humor. Rodzice zastanawiają się, czy była to jakaS
przej-
21
S
ciowa dolegliwoS
ć, czy też wezwać lekarza. Rodzina
osiąga znów stan pewnej równowagi. Za chwilę ojciec
włączy telewizor, a matka wróci do lektury. I tak aż do
następnej zmiany.
Każda rodzina funkcjonuje właS
nie tak, jak usiłowałem
powyżej przedstawić; możemy się łatwo przekonać o tym,
obserwując uważniej własne życie rodzinne. Zobaczymy
wtedy, że naprawdę jest to system. Że w rodzinie nie ma
spraw  moich czy  twoich , ponieważ każda sprawa w
jakimS
stopniu dotyczy wszystkich. Jeżeli ojciec ma kło-
poty, o których może nawet nie mówi rodzinie, na pewno
i matka, i dziecko to odczują. Choćby się on najbardziej
starał, nie ustrzeże się pewnych, nawet niewielkich, zmian
w zachowaniu. Jeżeli dziecko dostanie pałę z geografii,
matka wie, że coS
się wydarzyło, zanim jeszcze przekro-
czy ono próg mieszkania, wracając ze szkoły. JeS
li matka
jakiegoS
dnia nieco gorzej się czuje, i ojciec, i dziecko już
po chwili będą wiedzieli, że coS
z nią jest nie tak, choćby
starała się swoje samopoczucie ukryć. I tak dalej.
W rodzinie, tak naprawdę, niczego nie można ukryć ani
niczego nie można udawać. Wszystkie sprawy są w niej
wspólne, bowiem zachowanie każdego z jej członków
wpływa na zachowanie każdego innego i samo, z kolei,
ulega modyfikacji pod wpływem zachowania się tych in-
nych.
Więc jeszcze raz podkreS
lam, że rodzina to system, w
którym wszystko ze wszystkim się łączy i wszyscy wpły-
wają na wszystkich. W dodatku jest to system homeosta-
tyczny, czyli  jak termostat w naszej lodówce  dążący
do utrzymania stanu pewnej równowagi poprzez kom-
pensowanie zmian w jednych elementach za pomocą
zmian w innych. Oznacza to, że każda rodzina dąży, mniej
lub bardziej S
wiadomie, do utrzymania stałoS
ci swojej sy-
tuacji wewnętrznej (np. równowagi sił pomiędzy domow-
22
nikami będącymi w konflikcie, podziału władzy, wpły-
wów, obowiązków itp.) i w zasadzie jest oporna wobec
wszelkich prób zmiany tej sytuacji.
Przedstawiony powyżej sposób funkcjonowania syste-
mu rodzinnego pozwala lepiej zrozumieć, co to znaczy, że
rodzina jest najważniejszym kontekstem społecznym w
zachowaniu się jej członków. Zilustruję to znów na przy-
kładzie małego dziecka.
System rodzinny, ze względu na wspomnianą już bez-
radnoS
ć i zależnoS
ć dziecka od innych ludzi, oddziałuje na
nie ze szczególną siłą, powodując, że zachowanie dziecka
jest niemal w stu procentach zdeterminowane przez rodzi-
nę (szczególnie, oczywiS
cie, przez rodziców). Z czasem,
co prawda, powiększa się iloS
ć  niezależnych i samorząd-
nych zachowań potomka, ale i tak, aż do okresu dorasta-
nia (kiedy nabiera znaczenia rola grup rówieS
niczych),
prawie każdy jego postępek jest warunkowany przez
układ rodzinny. Oznacza to, że nie można w pełni poznać
dziecka bez poznania jego rodziny oraz że rozmaite niepo-
kojące, niezrozumiałe czy dziwaczne jego zachowania
stają się zrozumiałe po osadzeniu ich w  rodzinnym kon-
tekS
cie .
A oto wspomniany przykład.
JakiS
czas temu zgłosiła się do mnie młoda kobieta,
uskarżając się, że jej pięcioletni synek, odkąd pojawiło się
w domu drugie dziecko, bardzo się zmienił. Zaczął z po-
wrotem moczyć się do łóżka, mimo że od trzech lat nie
było już z tym problemów, stał się złoS
liwy, niegrzeczny i
absorbujący, a ponadto, co najbardziej zaniepokoiło ro-
dziców, wielokrotnie w ciągu dnia głoS
no krzyczał lub
długo płakał bez widocznego powodu, wypowiadał sam
do siebie dziwaczne teksty (np.  wyrzuć się do kosza na
S
mieci ), chował się w szafie lub innych ciemnych zaka-
markach.
23
 A przecież było to takie grzeczne dziecko i tak czekał
na urodzenie się braciszka  zakończyła swoją opowieS
ć
znękana matka.
Co innego czekać na braciszka, a co innego mieć go w
domu. Pięciolatek najwyrax
niej nie spodziewał się, że
przybycie wyczekiwanego niemowlaka spowoduje aż ta-
kie zmiany. Bo oto ten nowy pochłania teraz prawie całą
uwagę i troskliwoS
ć matki, przeznaczoną dotąd tylko dla
niego (tata się tu mniej liczy, bo musi dużo pracować i nie-
wiele bywa w domu). Ponadto matka, dotąd przyzwalają-
ca wobec syna i cierpliwa, stała się bardziej wymagająca.
Tłumaczy mu teraz, że już jest duży i powinien być bar-
dziej samodzielny. Skończyły się igraszki z mamą i czyta-
nie bajek przed snem, bo teraz mama każe się bawić
wspólnie z tym nowym (ale przecież co to z nim za zaba-
wy?), a wieczorem jest zbyt zmęczona i po krótkim  do-
branoc gasi S
wiatło.
Konstatując wszystkie te zmiany, chłopczyk prawdo-
podobnie doszedł do smutnego wniosku, że matka nie ko-
cha go już tak jak dawniej, a jego zachowanie jest próbą
zwrócenia na siebie uwagi i niejako przymuszeniem mat-
ki do powrotu w poprzedni układ. Najprawdopodobniej
też chłopiec obwinia sam siebie za to, iż nie jest już tak
dobry, aby zasłużyć na miłoS
ć mamy w uprzedniej formie
i intensywnoS
ci. Stąd jego samopotępiające wypowiedzi 
 wyrzuć się do kosza na S
mieci . Wszystko wskazuje
również na to, że zaczął się moczyć do łóżka, bo zaobser-
wował, iż zmoczenie się brata wywołuje wzmożoną uwa-
gę matki i liczne jej zabiegi wokół małego, do których on
sam tęsknił. Do szafy chował się, bo pragnął, by matka go
poszukiwała, niepokoiła się o niego i cieszyła z odnalezie-
nia. I tak dalej.
Jak widać, wszystkie niepokojące, a nawet dziwaczne
na pierwszy rzut oka, zachowania chłopca dają się wytłu-
24
maczyć i zrozumieć po umieszczeniu ich w aktualnym
kontekS
cie rodzinnym, od którego są w pełni uzależnione.
Dodatkowym dowodem, że tak jest w istocie, były zmia-
ny w zachowaniu dziecka, jakie nastąpiły w wyniku zmia-
ny postępowania matki. Poradziłem jej, żeby dwa razy
dziennie (najlepiej po nakarmieniu młodszego dziecka)
poS
więciła pół godziny na  pobycie ze starszym synem.
Owo  pobycie mogło przybrać formę po prostu tak przez
dzieci lubianych pieszczot i  przewalanek albo zabawy
 w małe dziecko , podczas której matka pozwoliłaby
chłopcu na  dziecinne zachowania . Zasugerowałem też,
aby następne 15-20 minut przeznaczyła na chwilę zabawy,
przeczytanie bajki lub po prostu na ukołysanie syna do
snu, kiedy będzie już w łóżku.
Po trzech tygodniach nastąpiła radykalna poprawa w
zachowaniu chłopca. I pomyS
leć  kosztem tylko 75 mi-
nut.
OczywiS
cie, zachowanie dorosłych czy młodocianych
członków rodziny także, choć nie w tak wielkim stopniu
jak u małego dziecka, jest uwarunkowane przez system
rodzinny. Bez znajomoS
ci prawideł jego funkcjonowania
nie sposób do końca zrozumieć zachowań ani dzieci, ani
rodziców.
Idx
my więc dalej w poznawaniu tych prawideł i zasta-
nówmy się  dlaczego system rodzinny jest homeosta-
tyczny, czyli dlaczego rodzina nie lubi zmian?
25
Rozdzi ał II
WSZYSCY ZE WSZYSTKIMI O WSZYSTKO,
CZYLI CODZIENNA WOJNA DOMOWA
W każdej rodzinie toczy się nieustanna walka wszyst-
kich ze wszystkimi o wszystko.
Zdaję sobie sprawę z tego, iż powyższe twierdzenie
u wielu Czytelników wywoła niedowierzanie i sprzeciw.
 W mojej rodzinie nikt z nikim nie walczy. To dobra i
zgodna rodzina  powiedzą. I będą mieli częS
ciowo ra-
cję, bowiem tocząca się walka może nie przeszkadzać w
tym, że rodzina jest generalnie zgodna i dobra. Mało tego
 można, myS
lę, S
miało zaryzykować twierdzenie, że
większoS
ć rodzin jest generalnie zgodna i dobra, a mimo
to pomiędzy jej przedstawicielami rozgrywa się nieustan-
nie codzienna wojna domowa. Popatrzmy uważniej na
nasze rodziny, zadając sobie na razie pytanie raczej nie o
to, czy wojna w ogóle ma miejsce, ile: o co ona może się
toczyć. Ano, jak każda wojna, toczy się ona, po pierwsze,
o terytorium.
R
miem twierdzić, że nie ma takiego domu, w którym
dzieci nie walczyłyby ze sobą o przestrzeń do życia i za-
bawy nawet wtedy, kiedy mają do dyspozycji dużo miej-
sca. Z moich doS
wiadczeń wynika, że stałym przedmio-
tem konfliktów między rodzeństwem posiadającym od-
26
rębne pokoje jest wzajemne naruszanie cudzego teryto-
rium. Dzieci nieustannie wchodzą do czyjegoS
pokoju bez
zgody lub pod nieobecnoS
ć właS
ciciela,  ruszają jego
rzeczy, przeszukują szafki i schowki, korzystają z urzą-
dzeń zastrzeżonych do wyłącznego użytku właS
ciciela
pokoju (np. z magnetofonu siostry czy elektrycznej tem-
perówki brata) itd.
Rodzice niekiedy kilka razy dziennie słyszą skargi wy-
krzykiwane na zmianę przez swoje pociechy:  Mamo, on
znów grzebał w moim biurku ,  Tato, ona znowu ruszała
mój magnetofon . I tak dalej. Bardzo często zamiast skarg
padają poważne ostrzeżenia:  Jeżeli jeszcze raz wejdziesz
do mojego pokoju, to popamiętasz  wrzeszczy do siebie
kochające się rodzeństwo. I wreszcie nierzadko ostrzeże-
nia przeradzają się w czyn, którego wynikiem są wyrwa-
ne włosy, podbite oczy oraz zgryzota rozdzielających wal-
czące strony rodziców.
Sytuacja jest o wiele gorsza, kiedy dzieci dzielą wspól-
ne terytorium. Kłótnie, awantury i bójki są wtedy właS
ci-
wie na porządku dziennym. To zresztą nie przeszkadza, że
poza opisanymi zdarzeniami dzieci potrafią się zgodnie
bawić i prezentują liczne oznaki autentycznego do siebie
przywiązania.
Na tym jednak nie koniec. Dzieci bowiem, szczególnie
małe (w wieku 3  10 lat), oprócz wewnętrznych niejako
walk toczonych o oddaną im do dyspozycji przestrzeń,
wykazują zgodną tendencję do ekspansji na terytorium
rodziców. Do ich pokoju, a nawet do kuchni czy przedpo-
koju stopniowo przenoszone są zabawki. Najlepiej też, jak
wiadomo, rysuje się czy odrabia lekcje nie na własnym
biurku, ale na biurku taty lub na kuchennym stole. A naj-
przyjemniej jest np. jednoczeS
nie wycinać i słuchać,
o czym mama z tatą rozmawiają.
Niejednokrotnie rodzice orientują się w skali zjawiska
27
dopiero wtedy, gdy spostrzegą, że wolna od dziecięcych
rekwizytów i S
ladów działalnoS
ci jest już tylko łazienka
lub skrawek kuchni. Organizują zatem najczęS
ciej akcję
 odwojowania swojego terytorium.
Zabawki zostają pozbierane i usunięte do pokoju albo
kącika pociech, a sam pokój podlega  odgruzowaniu i
uporządkowaniu. Towarzyszy temu zazwyczaj skierowa-
na do dzieci pedagogiczna pogadanka na temat tego, co
się z nimi stanie, jeżeli znów będą  rozwłóczyć zabawki
po całym mieszkaniu i robić bałagan w swoim pokoju .
Po czym za dzień lub dwa wszystko zaczyna się od nowa.
Walka o terytorium rozgrywa się oczywiS
cie nie tylko
pomiędzy dziećmi czy pomiędzy dziećmi i rodzicami.
Również rodzice walczą o to pomiędzy sobą. Niemal w
każdym domu jest jakieS
uprzywilejowane miejsce (np.
ulubiony fotel albo kącik kanapy), którego posiadanie jest
przedmiotem rodzicielskiej rywalizacji. To samo dotyczy
rozlokowania rzeczy w szafach, szafkach i pawlaczach 
czy pory i czasu użytkowania łazienki. Niekiedy rodzice
starają się o jakieS
swoje całkowicie prywatne i niedostęp-
ne reszcie rodziny schowki, co też bywa powodem wza-
jemnych pretensji i sporów. Zresztą jest to i tak daremny
trud, bowiem, zgodnie ze znanymi nam już częS
ciowo
prawidłami funkcjonowania rodziny jako systemu, nie da
się w niej ukryć nawet własnego bólu głowy, a cóż dopie-
ro schowka. NajczęS
ciej więc o tym, że ma S
wietny scho-
wek, jest przekonany tylko jego właS
ciciel, podczas kiedy
reszta rodziny swobodnie, choć ostrożnie, w nim buszuje.
W wojnie domowej o terytorium stosowane są prze-
ważnie trzy strategie. Dzieci w walkach pomiędzy sobą
najczęS
ciej posługują się metodą  globalnej konfrontacji ,
a w walkach z rodzicami preferują strategię  małych kro-
ków . Rodzice natomiast najchętniej używają sposobu
 desant na tyły wroga , według np. takiego scenariusza:
28
Żona do męża wracającego z kilkudniowej delegacji:
 Wiesz, doszłam do wniosku, że twój gabinet oddamy
Pawłowi. W końcu ma już trzynaS
cie lat i trudno, żeby
wciąż mieszkał z mamą. WłaS
nie przestawiliS
my meble i
wyobrax
sobie  twoje biurko doskonale zmieS
ciło się
obok naszego tapczana .
Po drugie  oprócz terytorium  codzienna wojna do-
mowa toczy się o wszelkie posiadane przez rodzinę dobra
materialne. Znów twierdzę, że nie istnieje taka rodzina, w
której rodzeństwo, w zbliżonym do siebie wieku, nie wal-
czyłoby o zabawki, łakocie, książki, kredki, piłki, kamyki
i wszystkie inne rzeczy będące ich własnoS
cią. Pamiętam,
ilustrującą tę prawidłowoS
ć, charakterystyczną scenę za-
obserwowaną kiedyS
w sklepie. Oto matka w otoczeniu
dwójki dzieci (chłopiec około 5, dziewczynka około 7 lat)
na zakończenie zakupów funduje im dwa identyczne liza-
ki. Pociechy chwytają słodycze, oglądają bacznie  i za-
czyna się:
 Ja chcę tamtego  wykrzykuje chłopiec, wskazując
lizaka siostry.
Ta oczywiS
cie chowa swoją zdobycz za plecy i ani my-
S
li się wymienić.
 Ależ one są takie same  tłumaczy zażenowana mat-
ka.
 Ale ja chcę tamtego  wrzeszczy chłopiec na granicy
płaczu.
 Wymień się z nim, Kasiu. Przecież one i tak są iden-
tyczne  prosi matka dziewczynkę. Teraz Kasia ma łzy
w oczach.
 Nie chcę  woła, wciskając do kieszeni nieszczęsnego
lizaka  ja chcę mieć swojego .
 Ja chcę tamtego  ryczy już otwarcie chłopiec. 
Niech ona mi da .
Zawstydzona rozgrywającą się na oczach innych klien-
29
tów sklepu sceną, matka znajduje w końcu salomonowe
rozwiązanie:
 Proszę mi oddać oba lizaki  syczy wS
ciekle, zabie-
rając dzieciom słodycze. Rodzeństwo opuszcza sklep,
zgodnie zanosząc się od płaczu.
Tak to jest. Do pewnego wieku wszystko to, co przypa-
da bratu lub siostrze, wydaje się lepsze, ładniejsze, smacz-
niejsze. Jak tu więc nie próbować tym zawładnąć?
Nieco inna sytuacja jest w tych mniej typowych rodzi-
nach, gdzie istnieje duża rozpiętoS
ć wieku pomiędzy ro-
dzeństwem (powiedzmy 8  10 lat). Tam walka o dobra
materialne pomiędzy dziećmi raczej nie przyjmuje posta-
ci bezpoS
redniej konfrontacji. Rozgrywa się najczęS
ciej
za poS
rednictwem rodziców, do których adresowane są
oskarżenia obu stron o niesprawiedliwą dystrybucję. Na
przykład siedemnastoletni syn otrzymuje upragniony
komputer, na co jego siedmioletni brat reaguje wielogo-
dzinnym rykiem i spazmami, domagając się od rodziców
takiego samego. Kiedy indziej zaS
siedemnastolatek woła
z oburzeniem:  Dla mnie nie ma pieniędzy na adidasy, ale
na kolejne klocki Lego� dla tego gnojka zawsze się znaj-
dą . I tak dalej.
Z czasem walka o rzeczy powoli przemieszcza się na
płaszczyznę pomiędzy dziećmi i rodzicami. Jest to okres,
w którym córki zaczynają nosić ubrania o rozmiarach po-
dobnych do rozmiarów matek i eksperymentować z kos-
metykami, a synowie pragną przejechać się ojcowskim
samochodem i zakładają krawat (oczywiS
cie nie swój) na
pierwsze poważne prywatki. Stąd stałe spory i utarczki o
bluzkę, rajstopy, spódnicę, krawat, kluczyki do samocho-
du i mnóstwo innych jeszcze rzeczy, o których rodzice
myS
leli dotąd, że są ich wyłączną własnoS
cią, nie przy-
puszczając, iż we własnym potomstwie dochowali się
konkurentów aspirujących do ich używania.
30
Przedmiotem wewnątrzrodzinnej walki jest też jedze-
nie. Może się to wydać zaskakujące, ale zauważmy, że w
każdej rodzinie indywidualne wyżeranie z lodówki czy
spiżarni jest S
cigane i tępione. Zazwyczaj w rodzinie jest
 szef organizacyjno-gospodarczy (najczęS
ciej matka),
który decyduje co, kiedy i w jakiej iloS
ci domownicy będą
spożywali. Wyłamanie się spod władzy  szefa  może to
mieć miejsce powiedzmy wtedy, kiedy jeden z członków
rodziny zje parówki przeznaczone na wspólną kolację 
powoduje represje ze strony tegoż w postaci np. wyklu-
czenia winowajcy z udziału w naprędce organizowanym
zastępczym posiłku, skwapliwie wspierane przez resztę
pokrzywdzonych.
Po trzecie wreszcie, codzienna wojna domowa toczy
się o tak zwane  dobra psychologiczne . Należą do nich
miłoS
ć, uwaga, zainteresowanie, prestiż, władza, autono-
mia itp. W każdej rodzinie dzieci są zazdrosne o siebie i
rywalizują pomiędzy sobą o miłoS
ć, zainteresowanie i
uwagę rodziców, która zaspokaja ich potrzebę bezpie-
czeństwa. Im młodsze są dzieci, tym rywalizacja ta jest
bardziej otwarta. Małe dzieci (do 10 roku życia) jawnie się
np. przechwalają, usiłując przy tym zdyskredytować sio-
strę lub brata, otwarcie skarżą i donoszą na siebie, zdra-
dzają rodzicom powierzone im przez rodzeństwo tajemni-
ce, niszczą najrozmaitsze wytwory rodzeństwa, których
wykonaniem zasłużyło sobie ono na aprobatę rodziców,
czy wreszcie wprost domagają się od matki czy ojca czu-
łoS
ci i uwagi większej od tej, którą obdarzyli pozostałych.
Przypomnijmy sobie, ile razy dziennie słyszymy od
naszych dzieci:  Mamo, popatrz, ja już założyłem buty, a
Kasia jeszcze się grzebie ,  Mamo, Jasiek powiedział, że
ciocia Hela wystroiła się wczoraj jak szczur na otwarcie
kanału ,  Mamo, KaS
ka mi się przyznała, że zjadła liS
ć od
fikusa ,  Mamo, on podarł ten portret kota, który dla cie-
31
bie narysowałam ,  Mamo, nie idx
do tej wstrętnej KaS
ki,
posiedx
jeszcze przy mnie . I tak dalej. Ileż niekłamanej
miłoS
ci i cierpliwej dyplomacji potrzeba nieraz, aby nie
wrzasnąć w końcu:  A dajcież wy mi S
więty spokój! .
OczywiS
cie, rywalizacja dzieci o nasze względy ma też
swoje dobre strony. Można ją mianowicie wykorzystać do
szybkiego osiągnięcia efektów (inna sprawa, czy będą to
efekty trwałe), które na ogół wymagają żmudnej wycho-
wawczej pracy. Któż z nas rodziców oparł się pokusie, by
 zamiast systematycznie wdrażać dzieci np. do punktual-
noS
ci  ułatwić sobie życie, rzucając hasło do  pozytyw-
nej rywalizacji :  No, dzieci, liczę do dziesięciu. Kto
pierwszy będzie ubrany, ten jest najdzielniejszy .
W miarę dorastania te dziecięce rywalizacje o nasz
uS
miech, pocałunek, pochwałę czy po prostu o lepszy z
nami kontakt stają się mniej jawne. Wysubtelniają się, na-
bierając czasami makiawelicznego wyrachowania i prze-
biegłoS
ci w snuciu skierowanych przeciwko sobie intryg.
No i już nie tak łatwo podpuS
cić starsze pociechy do tej,
co to wy wiecie, a ja rozumiem,  pozytywnej rywalizacji .
O miłoS
ć, zainteresowanie i uwagę rodziców dzieci
walczą oczywiS
cie nie tylko pomiędzy sobą. Przedmiotem
ich zazdroS
ci i rywalizacji są także sami rodzice. Każdy
syn czy córka rywalizuje z ojcem o uwagę i czułoS
ć mat-
ki, a z matką o uznanie i zainteresowanie ojca. I znowu
przypomnijmy sobie te rozliczne sytuacje, kiedy niewin-
nie nawet całując lub obejmując męża czy żonę, musie-
liS
my się godzić z obecnoS
cią  przyzwoitki w postaci
gwałtownie wpychającego się pomiędzy nas potomka.
Albo te urocze chwile, gdy nasze dziecko przerywa nam
interesującą rozmowę, wtrącając swoje  trzy grosze lub
żądając jeS
ć, pić, siusiu itd. Czy wreszcie te noce, kiedy
słychać  czasem w najbardziej nieodpowiednim momen-
cie  tupot ukochanych małych stópek i nasza pociecha
32
ląduje z ulgą pomiędzy nami w naszym łóżku. Dla niejed-
nego małżeństwa taki wędrujący po nocy synek czy có-
reczka bywa  jak to okreS
liła jedna z moich pacjentek 
najbardziej naturalnym S
rodkiem antykoncepcyjnym.
Aby zapobiec grox
nym, z punktu widzenia emocjonal-
nych interesów dzieci, chwilom bliskoS
ci pomiędzy rodzi-
cami i zwrócić uwagę na siebie  dzieci posługują się całą
gamą S
rodków i sposobów. Od normalnej przymilnoS
ci
poprzez szantaż, symulację choroby, aż do najbardziej
bodajże skutecznego robienia rozmaitych  numerów i
niegrzecznego zachowania. Każde małe dziecko dosyć
szybko uczy się, że w zasadzie nie jest opłacalne  być
grzecznym , czyli cicho i spokojnie zajmować się kultu-
ralną zabawą, czytaniem, nauką lub czymkolwiek innym
tego rodzaju. Cóż bowiem się wtedy dzieje? Ano, uszczę-
S
liwieni darem losu w postaci odrobiny spokoju, rodzice
rzucają się w te pędy do swoich spraw, przestając zwracać
uwagę na dziecko. A jeS
li nie zwracają uwagi, to może
przestali kochać albo kochają mniej niż wczoraj? Żeby
przerwać tę dręczącą niepewnoS
ć, wystarczy wykonać
dowolny  numer  coS
stłuc, wylać, przewrócić, pobić
brata, biegać z krzykiem po mieszkaniu, ciągnąć psa za
ogon, zsikać się w majtki itd. I już od razu rodzice porzu-
cają swoje sprawy, biegną zobaczyć, co się przewróciło,
co stłukło, pocieszają psa, zmieniają majtki, no i oczywi-
S
cie skupiają swoją uwagę i zainteresowanie na dziecku.
A przecież o to chodzi. Rzadko którym rodzicom przy-
chodzi do głowy zainteresować się potomkiem właS
nie
wtedy, kiedy jest grzeczny  podejS
ć, zagadnąć, pobyć
chwilę razem, posłuchać dziecka, popatrzeć na to, co robi.
Dlatego nie opłaca się być grzecznym. Grzeczni są bo-
wiem zazwyczaj samotni, opuszczeni i zapomniani, pod-
czas gdy wokół niegrzecznych zawsze jest ruch, zaintere-
sowanie i czujna uwaga rodziców.
3  Moje dziecko...
33
O miłoS
ć, czułoS
ć, uwagę i zainteresowanie walczą też
pomiędzy sobą rodzice. Jedno chce zazwyczaj zmusić
drugie do S
wiadczenia wyrazów czułoS
ci, oddania i troski
oraz do podziwu i uznania wobec swoich dokonań. Wyra-
ża się to najczęS
ciej w różnych odmianach znanej gry w
 moje nieszczęS
cie większe niż twoje , kiedy powstają
takie oto typowe małżeńskie dialogi:
On: (atakuje) Miałem dziS
fatalny dzień. Jestem kosz-
marnie zmęczony.
Ona: (odpiera atak i przechodzi do kontrnatarcia) A
myS
lisz, że ja to odpoczywałam? Jeszcze w dodatku po
pracy musiałam jechać z Michałem na basen, bo zostawił
tam sweter.
On: (wyciąga ostatniego asa) Wiesz, chyba znów odzy-
wa się moje nadciS
nienie. Dzisiaj miałem krwotok z nosa.
Moi pracownicy bardzo się przejęli.
Ona: (przebija superasem) Och! Mówiłam ci przecież,
żebyS
poszedł do lekarza. Mój doktor już dawno ostrzegł
mnie, że przy stanie mojego serca powinnam zmniejszyć
tempo.
On: (pozbawiony atutów toczy bój obronny) Boże, na-
piłbym się gorącej herbaty i poszedł spać.
Ona: (uskrzydlona powodzeniem atakuje ze zdwojoną
siłą) Ja też. A w dodatku ten mój doktor mówił, że dobrze
zrobiłby mi codzienny masaż stóp przed snem, żeby zapo-
biec ich niedokrwieniu.
On: (poddaje się i przegrywa) No dobrze, zaparzę her-
batę, a potem zrobię ci ten masaż.
Ona: (kwituje wygraną) Och! Jaki ty jesteS
kochany.
Zrób też dla mnie herbatkę, ale tę ziołową.
Na tego rodzaju stosunkowo niewinnych potyczkach
sprawa się oczywiS
cie nie kończy, bowiem rodzice toczą
poza tym poważniejsze boje o znaczenie, prestiż i, przede
wszystkim, o władzę w rodzinie. Walki te to jeden z new-
34
ralgicznych procesów w stosunkach małżeńskich i rodzin-
nych, decydujących w znacznym stopniu o strukturze i
funkcjonowaniu rodziny. Ale o tym dokładniej w następ-
nym rozdziale. Na razie odnotujmy tylko, że  w różnych
formach  zmagania o władzę pomiędzy rodzicami obec-
ne są w każdej rodzinie. Sakramentalne pytanie  kto tu
rządzi?  pada w naszych rodzinach nieraz kilka razy
dziennie, ponieważ oboje małżonkowie dążą do monopo-
lu na podejmowanie istotnych decyzji. Czasami dzieje się
w tej sprawie tak jak w starym dowcipie, kiedy zdenerwo-
wany domowym chaosem ojciec wali w końcu pięS
cią w
stół, wołając:  Kto tu rządzi? . I widząc wlepione w sie-
bie kamienne spojrzenie żony, dodaje:  Co? Zapytać nie
można? . Wtedy sprawa jest jasna, a struktura władzy w
rodzinie jednoznaczna. Niestety, jednak znacznie częS
ciej
na owo pytanie oboje rodzice odpowiadają:  Ja! . Stąd
zdarzające się niemal w każdej rodzinie spory kompeten-
cyjne pomiędzy rodzicami, wzajemne uchylanie swoich
zarządzeń, wzajemne podważanie autorytetu wobec dzie-
ci itd., co nierzadko prowadzi do sytuacji, kiedy ostatecz-
nym argumentem w rozgrywce  władców rodziny stają
się różne formy przemocy oraz odpornoS
ć psychiczna,
pozwalająca tę przemoc zastosować.
Oprócz rodziców do współzawodnictwa o władzę
w rodzinie włączają się także dzieci. Dzięki odpowiedniemu
układowi sił pomiędzy domownikami oraz dzięki pew-
nym zbiegom okolicznoS
ci dziecko może dokonać  zama-
chu stanu i objąć rzeczywistą władzę nas całym syste-
mem rodzinnym. Jak może do tego dojS
ć, opowiem w roz-
dziale piątym. Na razie zaS
skonstatujmy, że trwająca usta-
wicznie w każdej rodzinie codzienna wojna domowa
wszystkich ze wszystkimi o wszystko jest faktem. Jak
każda wojna domowa, jest ona zazwyczaj wyjątkowo
krwawa i okrutna chociażby przez to, że S
cierają się ze
35
sobą przeciwnicy doskonale znający swoje słabe punkty.
Nikt przecież nie potrafi nas tak celnie ugodzić i tak boleS
-
nie zranić jak własna żona, mąż czy dziecko. Ponadto w
naszych domach, będących przecież azylami prywatnoS
ci,
nie obowiązują hamulce społeczne działające na zewnątrz
rodziny. Toteż kłótnie, awantury i starcia rodzinne bywa-
ją o wiele bardziej burzliwe i brutalne od tych, które mogą
nam się zdarzyć na ulicy, w sklepie czy w miejscu pracy.
Potwierdzają to statystyki kryminalne, z których wynika,
że największa iloS
ć bójek, pobić, uszkodzeń ciała, a nawet
zabójstw ma miejsce właS
nie w rodzinach.
Wynikiem codziennej wojny domowej jest ukształto-
wanie się w rodzinie stanu dynamicznej równowagi. Z
czasem każdy z członków rodziny wywalcza sobie jakieS

własne terytorium, uzyskuje niezaprzeczalne tytuły włas-
noS
ci co do niektórych dóbr oraz osiąga pewną pozycję i
wpływy. Następuje względne zrównoważenie sił, w któ-
rym interesy wszystkich są w miarę zaspokojone, a przy-
szłoS
ć jako tako przewidywalna. Pozostaje tylko stała
czujnoS
ć i walki toczone w obronie osiągniętych zdoby-
czy. Dlatego właS
nie jest to równowaga dynamiczna, że
walki o jej utrzymanie nie ustają praktycznie nigdy. Przy-
pomina ona jakąS
misterną konstrukcję, utrzymywaną w
swoim kształcie poprzez stałą grę działających w niej,
wzajemnie się równoważących sił, obciążeń i naprężeń.
Jakakolwiek zmiana w układzie tych sił, nie kontrolowa-
ny wzrost obciążenia czy nieprzewidziane naprężenia
materiału mogą spowodować natychmiastowy rozpad i
zniszczenie całej konstrukcji. Dlatego też żaden z człon-
ków systemu rodzinnego nie chce dopuS
cić do zmian w
jego funkcjonowaniu, każda bowiem zmiana grozi zbu-
rzeniem osiągniętej równowagi i powrotem do wszech-
ogarniającej wojny o nową. Wynikiem tych dążeń jest
wspomniana już wczeS
niej homeostaza rodzinna i wyni-
36
kająca z niej opornoS
ć rodziny na wszelkie zmiany w jej
życiu. Powoduje ona, że w wielu rodzinach, mimo zgod-
nej opinii wszystkich członków na temat koniecznoS
ci
zmiany jakiejS
powtarzającej się sytuacji lub czyjegoS

sposobu zachowania się, w istocie żadna zmiana nie nastę-
puje, a nieskuteczne rozwiązania wychowawcze czy de-
strukcyjne sposoby rozładowywania konfliktów, nawet
gdy wszyscy są S
wiadomi ich nieużytecznoS
ci, powtarza-
ją się latami.
W następnym rozdziale o tym, jak system rodzinny
podtrzymuje ustaloną równowagę.
37
Rozdzi ał III
WSZYSTKO DA SIĘ PRZEWIDZIEĆ,
CZYLI SEKWENCJE RODZINNE
Jedną z gwarancji zachowania ustalonej w rodzinie
równowagi jest powtarzalnoS
ć, a co za tym idzie, przewi-
dywalnoS
ć mogących w niej zaistnieć zdarzeń i sytuacji.
Każdy system rodzinny dąży więc do ograniczenia liczby
tych zdarzeń i sytuacji oraz przeciwdziała pojawianiu się
nowych. Każde bowiem nowe wydarzenie czy splot oko-
licznoS
ci może być tą zmianą, która zburzy dotychczas pa-
nujący układ sił. W praktyce oznacza to wywieranie przez
członków rodziny rozmaitych wzajemnych nacisków, aby
sprowadzić swoje funkcjonowanie i stosunki do S
ciS
le
okreS
lonego, powtarzającego się repertuaru zachowań i
sytuacji interpersonalnych. Celem tych zabiegów jest
uczynienie zachowania się każdego z domowników prze-
widywalnym i, w pewnych ramach, stałym, co gwarantu-
je, iż nie nastąpi żadna nagła zaskakująca zmiana, która
zagrozi ustalonej równowadze. Mówiąc inaczej, każdy
system rodzinny dąży do pewnej rytualizacji swojego
funkcjonowania i zachowania się swoich członków.
Pierwszy stopień tejże rytualizacji stanowią ogólne,
będące dziedzictwem podkultury, z której wywodzi się
rodzina (np. wiejskiej, S
ląskiej, kaszubskiej itp.), formy i
38
zasady zachowania panujące w danym domu. Chodzi tu
przede wszystkim o przepisy wewnątrzrodzinnego savoir
vivre u, a więc np. o formę zwracania się do siebie, o uży-
wanie zwrotów grzecznoS
ciowych, o pozdrawianie się,
witanie, żegnanie, o zachowanie się przy goS
ciach i w go-
S
ciach, o to, co można powiedzieć głoS
no, a co tylko po
cichu itd.
Na tę ogólną matrycę nakładają się z czasem indywidu-
alne upodobania i predyspozycje poszczególnych człon-
ków rodziny, ich temperament, usposobienie i charakter.
Daje to w wyniku drugi stopień rytualizacji, czyli wytwo-
rzenie się znanego wszystkim indywidualnego sposobu
zachowania się każdego z domowników. Sprawia on, że w
naszych rodzinach na ogół wiemy z góry, jak kto zachowa
się w danej sytuacji. Na przykład ojciec, wchodząc do
domu po pracy, zawsze narzeka na bałagan w przedpoko-
ju. Wiadomo też, że np. trzpiotowata Kasia, wracając ze
szkoły, woła na cały głos:  CzeS
ć , jeszcze stojąc na klat-
ce schodowej, a roztargnionego Marka trzeba przywoły-
wać do porządku sakramentalnym:  A dzień dobry to za
drzwiami? . Wszyscy wiedzą również, że gdy przyjdą
goS
cie, Kasia będzie brylować przy stole, a Marek zaszy-
je się w swoim pokoju, że Marek obraża się o byle co, a
Kasia nie obraża się nigdy, że Marek je bardzo powoli, nie
roniąc ani okruszka, a Kasia połyka jedzenie błyskawicz-
nie, rozrzucając kawałki nawet po podłodze  itd.
Wiadomo też doskonale (szczególnie dzieciom będą-
cym znakomitymi obserwatorami), jak w okreS
lonych sy-
tuacjach zachowują się mama i tata. Rodzice wytwarzają
poza tym pewne rytualne zachowania regulujące wyłącz-
nie ich wzajemne stosunki i przeznaczone tylko dla siebie
nawzajem.  Kiedy moja żona zaczyna się gorączkowo
krzątać po domu, wyrzekając na nieporządki, wiem, że ma
do mnie pretensje i że w czymS
jej podpadłem  stwier-
39
dził kiedyS
jeden z moich pacjentów. A inna pacjentka
wyznała:  Zawsze poznaję, czy będziemy mieli z mężem
seks, po tym, jak on wieczorem myje zęby .
Krótko mówiąc, w każdej rodzinie wszyscy nawzajem
potrafią przewidzieć swoje zachowanie w większoS
ci zda-
rzających się i możliwych do przewidzenia sytuacji.
Wraz z dalszym upływem czasu każdy system rodzin-
ny osiąga trzeci stopień rytualizacji, czyli wytworzenie się
oryginalnego, charakterystycznego dla danej rodziny sty-
lu życia. Składają się nań wciąż powtarzające się ciągi
powiązanych ze sobą sytuacji, zachowań i reakcji domow-
ników, zwane  sekwencjami rodzinnymi . Nierzadko to-
warzyszy im specjalny  wewnętrzny język odezwań się,
cytatów i znaczeń, stworzony przez rodzinę i zrozumiały
tylko dla jej członków. Nawiązuje on do wspólnych ro-
dzinnych doS
wiadczeń, rodzinnej tradycji, znaczących
zdarzeń z życia rodziny i charakterystycznych wypowie-
dzi tworzących ją osób.
Aby dokładniej zrozumieć, czym w istocie są sekwen-
cje rodzinne, przyjrzyjmy się  sekwencji porannego wsta-
wania w niedzielny poranek , funkcjonującej w rodzinie
jednego z moich pacjentów.
 W każdą niedzielę  wspominał on  moja matka jak
zwykle wstawała pierwsza i zaczynała się krzątać wokół
S
niadania. Po pewnym czasie, już ubrana, wchodziła do
pokoju, który dzieliłem z młodszą siostrą, i wołała: Po-
budka, wstawać, dziS
niedziela�. Oznaczało to, że może-
my z siostrą jeszcze poleżeć. W drodze powrotnej do
kuchni budziła ojca zawsze w ten sam sposób: MaryS

(ojciec ma na imię Marian), kawa� (kiedy byli w dobrych
stosunkach) albo kawa gotowa� (kiedy byli pokłóceni).
Ojciec niezmiennie pytał wtedy, która godzina, a matka
podawała mu dokładny czas i wracała do przygotowywa-
nia S
niadania. Bardzo zawsze uważaliS
my z siostrą na
40
pierwsze słowa wypowiadane przez ojca po wstaniu z łóż-
ka. JeS
li mówił ze S
miesznym, lwowskim akcentem:
W imię Ojca i Syna,
Znowu dzień się zaczyna,
Bogu niech będą dzięki,
Skończyły się nocne lęki.
 znaczyło to, że ma dobry humor. Ta zabawna niby-
-modlitwa była podobno autorstwa naszej nieżyjącej już
babci ze strony mamy. JeS
li zaS
ojciec wolał do nas: Co
to, przyroS
liS
cie do łóżek?�, albo gdy nic nie mówił, ozna-
czało to raczej podły nastrój. Następnie ojciec szedł do
łazienki, gdzie mył się i golił. Matka w tym czasie przy-
chodziła do naszego pokoju, aby przygotować nam ubra-
nia. I znów  jeS
li pytała nas, w co się chcemy ubrać, ozna-
czało to jej dobry nastrój, jeżeli zaS
przygotowywała je w
milczeniu  lepiej było nie wchodzić jej w drogę. W łóż-
kach wolno nam było pozostać aż do momentu wyjS
cia
ojca z łazienki. Wtedy była moja kolej na mycie się. Ostat-
nia myła się siostra, w czym pomagała jej matka. Następ-
nie matka czesała siostrę. W tym czasie ojciec pił w kuch-
ni kawę, a ja mu towarzyszyłem. Były to bardzo fajne
chwile. GadaliS
my sobie poważnie o różnych rzeczach,
podczas gdy z pokoju dochodziły wrzaski siostry i zdener-
wowany głos strofującej ją matki. Potem wszyscy siadali-
S
my do stołu w kuchni, przy czym my z siostrą i ojciec w
piżamach. Był to nasz niedzielny przywilej. R
niadanie
trwało zazwyczaj długo. JedliS
my powoli, rozmawiając o
zdarzeniach z całego tygodnia i żartując. Ja i siostra szcze-
gólnie dobrze czuliS
my się, jeS
li rodzice byli zgodni, we-
seli i odprężeni. Strasznie zresztą te S
niadania lubiliS
my.
Kończyła je zawsze matka, wstając od stołu ze słowami:
No, ludzie, czas zacząć żyć�. Wtedy szliS
my się ubierać.
41
Jak daleko sięgam pamięcią w dzieciństwo i wczesną mło-
doS
ć, wszystkie lub prawie wszystkie niedzielne poranki
w moim domu miały taki przebieg .
Na podstawie tego opisu możemy dokładniej zdefinio-
wać sekwencje rodzinne jako ciągi zawsze takich samych
lub bardzo podobnych zdarzeń i sytuacji interpersonal-
nych, powiązanych ze sobą i następujących w S
ciS
le okreS
-
lonej kolejnoS
ci. Różne zdarzenia i różne sytuacje ukła-
dają się w różne ciągi. Dlatego też w każdej rodzinie ist-
nieje wiele różnych sekwencji. Oprócz  sekwencji wsta-
wania w niedzielny poranek będzie to np.  sekwencja
porannego wstawania w dzień powszedni ,  sekwencja
rodzinnego obiadu ,  sekwencja rodzinnej kłótni ,  se-
kwencja sprzątania mieszkania ,  sekwencja układania
się do snu ,  sekwencja odwiedzin znajomych ,  sekwen-
cja powrotu rodziców z wywiadówki i wiele jeszcze in-
nych. Obok spotykanych w większoS
ci rodzin (choć za-
wsze odmiennych od siebie i oryginalnych) sekwencji
związanych z rozkładem dnia (wstawanie, obiad, układa-
nie się do snu itp.) jest też oczywiS
cie mnóstwo sekwencji
wybitnie oryginalnych, charakterystycznych tylko dla
jednej jedynej rodziny, jak choćby ta, opisana przez moją
nastoletnią pacjentkę   sekwencja wizyty cioci Heli .
 Ciocia Hela, starsza siostra mojego taty, wpada do nas
zawsze bez uprzedzenia, najczęS
ciej około 16.00  17.00.
Już od drzwi obwieszcza, że zostanie tylko chwilę, bo
właS
nie była niedaleko naszego domu załatwiać takie czy
inne sprawy i pomyS
lała, że dobrze byłoby zobaczyć bra-
ciszka. Taty najczęS
ciej jeszcze wtedy nie ma w domu, co
nie przeszkadza cioci rozsiąS
ć się w pokoju. Mama za-
wsze pyta ją, czy może coS
zje albo wypije. Ciocia gwał-
townie dziękuje: Ależ daj spokój, jestem już po obiedzie,
no, chyba że macie coS
dobrego�  po czym wysłuchuje
sprawozdania mamy na temat tego, co było na obiad. Za-
42
wsze też coS
jej przypada do gustu i wtedy mówi np.: O!
Pierogi z serem. Dawno nie jadłam. To może zjem kilka�.
Mama z oczami wzniesionymi do góry, co u niej oznacza:
Boże! Daj mi cierpliwoS
ć, podaje talerz pierogów, które
ciocia pałaszuje w przyzwoitym tempie, dogadując przy
tym, ot tak sobie, do nikogo, np.: Twardawe te pierogi. I
ser mało słodki. Pewnie kupione w garmażerii. A pierogi
to najlepiej zrobić samemu. Te gotowe nigdy nie smakują
jak domowe...� itd. Podobne uwagi odnoszą się zresztą do
kurczaka (coS
za suchy), do kotletów schabowych (za
dużo panieru), do wątróbki (trochę gumiasta). Po jedzeniu
ciocia zapala papierosa, rozgląda się nieodmiennie i
mówi: Kiedy wy się wex
miecie za remont tego mieszka-
nia. Przecież to nora�. Mama nieodmiennie bąka coS
o
braku pieniędzy. Ciocia: Jak to nie macie pieniędzy?
Przecież oboje pracujecie, a Marek (czyli tata) niex
le za-
rabia. To jak wy się gospodarzycie?�. I tu następuje za-
wsze ta sama opowieS
ć o tym, jak to ciocię, mimo że ma
mniej pieniędzy od nas, stać na wszystko (w tym i na re-
mont mieszkania), bo się dobrze gospodarzy. Mama, aby
skończyć te znane nam na pamięć wywody, proponuje
kawę. Ciocia oczywiS
cie odmawia, bo przecież wpadła
tylko na chwilę, ale w końcu daje się namówić. Przy ka-
wie zawsze zabiera się do mnie. Krytykuje mój strój,
uczesanie, szkołę, którą wybrałam itp. Przestrzega też
mamę, żeby mnie krótko trzymała, bo teraz dziewczęta się
zupełnie nie szanują. Po wypiciu kawy jest jeszcze druga
kawa, aż wreszcie ciocia stwierdza, że nie będzie już cze-
kać na tatę i wpadnie innym razem. Wychodząc (po 3 lub
4 godzinach od przyjS
cia), zawsze mówi: No, to do mi-
łego zobaczenia�. Po jej wyjS
ciu mama albo klnie (i to jest
lepiej), albo płacze. Jeszcze nigdy wizyta cioci Heli nie
przebiegła inaczej. A tata po wysłuchaniu naszej opowie-
S
ci o tych uroczych odwiedzinach nieodmiennie mówi:
43
No, może nie ma ona najłatwiejszego charakteru, ale
musicie zrozumieć�  i tu włącza się mama: Tak, tak,
wiem  mówi  to przecież twoja jedyna siostra� .
Jak pamiętamy, sekwencje rodzinne są przejawem ho-
meostazy i służą utrzymaniu ustalonej równowagi. Za ich
pomocą system rodzinny ogranicza zawsze niosącą ryzy-
ko zmiany spontanicznoS
ć zachowania się swoich człon-
ków  na rzecz bezpiecznego rytuału i rutyny. Oczywi-
S
cie, nie należy wyobrażać sobie w tym miejscu homeo-
stazy rodzinnej jako ciemnej, abstrakcyjnej siły, tłamszą-
cej swobodę podległych jej niewolników. To sami człon-
kowie rodziny zainteresowani są sprawnym i niezakłóco-
nym przebiegiem sekwencji rodzinnych, bowiem zabez-
piecza to ich interesy w ramach wywalczonej w codzien-
nej wojnie domowej równowagi sił. Sami też członkowie
rodziny zwalczają i dyscyplinują tych spoS
ród siebie, któ-
rzy zakłócają sekwencje rodzinne nieprzewidzianymi wy-
skokami. Zachowania któregokolwiek z nich, znacznie
odbiegające od postępowania przewidzianego przez se-
kwencje rodzinne, budzą w rodzinie niepokój i najczęS
ciej
interpretowane są jako dziwaczne lub nienormalne. Ho-
meostaza rodzinna nie znosi bowiem zbytniej oryginalno-
S
ci. Chyba że ktoS
jest w danej rodzinie  zawodowym ory-
ginałem , a przejawy jego oryginalnoS
ci mieszczą się w
ramach sekwencji:  szokujące popisy rodzinnego enfant
terrible na użytek tych, którzy ich jeszcze nie znają .
W następnym rozdziale słów kilka o strukturze rodziny.
44
Rozdzi ał IV
KTO Z KIM, CZYLI O STRUKTURZE RODZINY
Każdy system rodzinny składa się z dwu podsystemów
 rodzicielskiego i dziecięcego. W skład podsystemu ro-
dzicielskiego wchodzą, jak sama nazwa wskazuje  rodzi-
ce, a w skład podsystemu dziecięcego (zwanego też pod-
systemem rodzeństwa)  dzieci. Jest to podstawowa, a
przy tym prawidłowa struktura normalnie funkcjonującej
rodziny, którą graficznie możemy przedstawić tak (matka
 ojciec; syn  córka):
Przy czym strzałki nie oznaczają tu sprzężeń zwrot-
nych (te istnieją zawsze pomiędzy wszystkimi członkami
rodziny), ale  jeS
li tak można powiedzieć   nici porozu-
mienia i współdziałania .
45
Tym, co powoduje wyodrębnienie się owych podsyste-
mów, jest wspólnota interesów dwu tworzących rodzinę
generacji. Rodzice muszą ze sobą współdziałać i wspierać
się wzajemnie, aby z jednej strony podołać spoczywają-
cym na nich obowiązkom  opiece nad dziećmi i ich wy-
chowaniu, utrzymaniu domu, zapewnieniu warunków do
zaspokojenia przez członków rodziny swoich potrzeb itd.
 a z drugiej strony, by stworzyć w rodzinie pewną  prze-
strzeń życiową dla ich wzajemnej miłoS
ci, życia intymne-
go, odpoczynku czy zainteresowań i pasji. Dzieci, z kolei,
zbliżają do siebie wspólne potrzeby rozwojowe oraz opór
stawiany wychowawczym usiłowaniom rodziców.
Niemal od momentu przyjS
cia na S
wiat niektóre intere-
sy rodziców i dzieci są, można powiedzieć, strukturalnie
sprzeczne. PrawidłowoS
ci i potrzeby rozwojowe popy-
chają małe dzieci do ogromnej aktywnoS
ci, ruchliwoS
ci i
ciekawoS
ci. Pragną one intensywnie badać i poznawać
otaczający je S
wiat wszystkimi zmysłami (dla nich oczy-
wiste jest badanie np. smaku piasku czy poznawanie doty-
kiem konsystencji i przydatnoS
ci do zabawy  błota), aby
zdobywać nowe i urozmaicone doS
wiadczenia. Zmęczeni
zaS
rodzice najczęS
ciej pragną odrobiny spokoju i nade
wszystko boją się, że nieposkromiona ciekawoS
ć i aktyw-
noS
ć narazi niedoS
wiadczonego potomka na liczne nie-
bezpieczeństwa. Stąd tendencja do hamowania jego ży-
wotnoS
ci i dążenie do tego, aby był  grzeczny , czyli nie
absorbujący uwagi i pozwalający rodzicom zająć się choć
trochę swoimi sprawami. Szkopuł w tym, że, jak już wie-
my, na grzeczne dziecko rodzice nie zwracają specjalnej
uwagi, więc dzieciom nie opłaca się być grzecznymi.
Okres dorastania z kolei popycha młode pokolenie do
buntu przeciw rodzicielskiemu autorytetowi oraz do wal-
ki o samodzielnoS
ć i autonomię, w której to walce młodzi
ludzie są dla siebie nawzajem sojusznikami. Rodziców
46
zaS
obawa o szeroko rozumiane bezpieczeństwo zrewolto-
wanego potomstwa, a także sprzeciw wobec nagłej utraty
wpływu na jego postępowanie, popycha w kierunku
współdziałania we wzmożeniu kontroli i nadzoru nad
dziećmi. To staje się znów zarzewiem  konfliktu pokoleń
(o którym szerzej w drugiej częS
ci książki).
Jak więc widać, niemal permanentna rozbieżnoS
ć inte-
resów dzieci i rodziców w sposób naturalny czyni z jed-
nych i drugich dwie najbardziej stabilne  koalicje (lub,
jak to wczeS
niej powiedzieliS
my  podsystemy) w syste-
mie rodzinnym. Nie są to, oczywiS
cie, koalicje jedyne.
Tocząca się w każdej rodzinie codzienna wojna domowa,
której poS
więciliS
my już wczeS
niej nieco uwagi, w swojej
 taktyce opiera się właS
nie na sojuszach (koalicjach) i
zdradzie. Mamy tu do czynienia z sojuszami dorax
nymi,
sytuacyjnymi, a co za tym idzie  zmiennymi i mało sta-
bilnymi. Nikt nie lubi walczyć samotnie, toteż każdy z nas
 mając do  przepchnięcia jakąS
sprawę na forum rodzi-
ny  pilnie rozgląda się za sojusznikiem. Najbardziej po-
żądany jest, rzecz jasna, sprzymierzeniec z naszego włas-
nego podsystemu (drugi rodzic, gdy jesteS
my rodzicem)
lub z podsystemu rodziców (gdy jesteS
my dzieckiem). Ale
jeS
li nie da się takiego sojusznika pozyskać, to w zasadzie
dobry jest każdy inny  koalicjant , choćby to było, w
przypadku rodzica, dziecko, a nawet pies. Znana mi jest
rodzina, w której bardzo silne  lobby stanowi pan domu
oraz należący do niego i okazujący mu szczególną admi-
rację ogromny rottweiler.
Mając sojusznika, rax
niej przystępujemy do naszej roz-
grywki, osiągamy to, o co nam chodzi, i sprzymierzeniec
staje się zbędny. JednoczeS
nie pojawia się do  przewal-
czenia inna sprawa, w której bardziej pożądany byłby
inny  koalicjant . Cóż więc robimy? Ano bez mrugnięcia
okiem zdradzamy dotychczasowego wspólnika i puszcza-
47
jąc go w trąbę, zawiązujemy nową koalicję. W praktyce
wygląda to w sposób np. taki:
W okreS
lonej sprawie (powiedzmy dotyczącej zakupu
nowych mebli do pokoju córki) nastoletnia córka i matka
występują przeciwko ojcu, który uważa, że nie jest to naj-
pilniejszy wydatek w ich rodzinie. Córka, czując wsparcie
 koalicjantki (matki), poczyna sobie dzielnie i atakuje
ojca coraz ostrzej. Budzi to w pewnym momencie zanie-
pokojenie matki, która przewiduje, że w przyszłoS
ci ona
sama może stać się obiektem takiego ataku. Zdradza więc
córkę i przechodzi na stronę ojca, mówiąc:
 No dobrze, meble meblami, ale ty sobie tak w stosun-
ku do ojca nie pozwalaj .
Skonsternowanej zdradą matki córce opada przysło-
wiowa szczęka i zaprzestaje ataku. Daje to ojcu czas na
zebranie myS
li i dostrzeżenie szansy odegrania się na żo-
nie za jej skierowany przeciwko sobie sojusz z córką.
Zdradza więc chwilową koalicję z matką i przechodzi na
stronę córki, mówiąc do żony:
 Czego ty od niej chcesz. Przecież ona tylko naS
laduje
w swoich wypowiedziach mamusię .
Matka, wobec takiej zdrady, błyskawicznie wraca do
sojuszu z córką i znów atakuje męża:
 Co by nie mówić, jest faktem, że ty nigdy nie dostrze-
gasz jej potrzeb. Zawsze ci się wydaje, że dziecko obej-
dzie się byle czym .
Teraz z kolei córka dostrzega okazję do zemsty na mat-
ce za popełnioną przed chwilą zdradę. Zdradza więc chwi-
lową wspólniczkę i przechodzi na stronę ojca, zwracając
się do matki:
 To nieprawda! Tata zawsze stara się jak może, tylko ty
nie pozwalasz mu nic zrobić po swojemu, bo wszystko
musi się odbywać po twojej myS
li .
GwałtownoS
ć ataku na matkę ze strony córki wywołu-
48
je zaniepokojenie ojca, czy nie posunął się za daleko i czy
sam w przyszłoS
ci nie padnie ofiarą bezkarnej napastliwo-
S
ci córki. Zdradza więc ją i przechodzi na stronę matki,
zwracając córce uwagę:
 No! No! JesteS
jeszcze zbyt smarkata, żeby tak mówić
do matki .
Daje to szansę matce... I tak dalej. I tym podobnie. Tęt-
ni życie rodzinne.
Warto przy tym zauważyć, że sytuacyjne sojusze i
zdrady zawiązywane są i dokonywane bez specjalnych
skrupułów i poczucia winy którejkolwiek ze stron. Wszy-
scy w rodzinie uważają je zazwyczaj za coS
normalnego i
oczywistego, toteż nikt się za nie nie wstydzi, nie obraża
ani na dłuższą metę nie ma ich nikomu za złe. NajczęS
ciej
zresztą są one, to znaczy sojusze i zdrady, dodatkowo
 oswojone poprzez włączenie ich w przebieg sekwencji
rodzinnych (z góry wiadomo kto, kogo, w jakiej sprawie i
jak poprze), dzięki czemu stają się one paradoksalnie
czynnikiem sprzyjającym utrzymaniu ustalonej w rodzi-
nie równowagi.
O nieco innej strukturze rodziny i paru jeszcze spra-
wach w następnym rozdziale.
4  Moje dziecko...
49
Rozdzi ał V
ZABÓJCZA RÓWNOWAGA,
CZYLI O PATOLOGII RODZINY
W swoim dążeniu do równowagi system rodzinny, za
pomocą sekwencji rodzinnych oraz układu trwałych ko-
alicji i dorax
nych sojuszy, zmierza zawsze do wyelimino-
wania z postępowania swoich członków zachowań nie-
przewidywalnych i przypadkowych. Jeżeli więc jakieS

zachowania występują w rodzinie, to można S
miało zary-
zykować twierdzenie, że są one koniecznym elementem
panującej w niej równowagi, a nawet wręcz, że zostały
wytworzone specjalnie w celu jej podtrzymania. Dotyczy
to również, a może przede wszystkim, zachowań pozornie
 nienormalnych , patologicznych, zwanych symptomami
lub objawami. Należą do nich wszelkie objawy nerwico-
we i psychosomatyczne (np. lęki, bezsennoS
ć, migreny,
kołatania serca, owrzodzenia dwunastnicy, łysienie plac-
kowate itp.), szczególnie częste u dzieci objawy tzw. za-
burzeń zachowania (np. tzw. trudnoS
ci wychowawcze,
nadmierna agresywnoS
ć, czyny aspołeczne i przestępcze,
nawyki patologiczne  np. ogryzanie paznokci czy ona-
nizm, tiki itp.) oraz najcięższe objawy psychotyczne, takie
jak np. urojenia czy halucynacje.
Twierdzenie, że objaw może zostać niejako  wyprodu-
50
kowany przez system rodzinny i służyć podtrzymaniu
jego równowagi, wydaje się na pierwszy rzut oka zaska-
kujące, a nawet absurdalne. Trudno bowiem zrazu uwie-
rzyć, że rodzina sama tworzy swoich chorych czy kłopot-
liwych członków, przysparzających jej przecież niepoko-
ju, napięcia i autentycznych cierpień. Niestety, wszystko
wskazuje na to, że tak właS
nie się dzieje.
Aby to lepiej zrozumieć, zastanówmy się najpierw,
czym jest w istocie objaw? Otóż dzisiaj wiadomo już na
pewno, że nie jest on przypadkowym, bezsensownym
złym czynnikiem zakłócającym funkcjonowanie czło-
wieka. Wręcz przeciwnie. Każdy objaw ma swój głęboki
sens, ponieważ w istocie jest on sposobem przystosowa-
nia się jednostki do jej S
rodowiska i szeroko rozumianej
sytuacji życiowej. Dla przykładu gorączka nie jest bezsen-
sownym, przypadkowym  złem powodującym osłabie-
nie i gorsze samopoczucie. Jest ona przejawem toczącego
się w organizmie procesu zapalnego, który to proces jest
z kolei przystosowaniem się tegoż organizmu do mającej
w nim miejsce infekcji bakteryjnej lub wirusowej. Krótko
mówiąc, gorączka jest przejawem walki organizmu o
przetrwanie w sytuacji zagrożenia z zewnątrz. W przy-
padku objawów dotyczących sfery psychicznej mecha-
nizm ich powstawania jest o wiele bardziej skompliko-
wany, bo też są one sposobem przystosowania się czło-
wieka do sytuacji nieskończenie bardziej złożonych niż
zarażenie się anginą. A jedną z najbardziej złożonych
sytuacji życiowych każdego z nas jest nasza sytuacja ro-
dzinna. Skoro więc objawy są sposobem przystosowania
się jednostki do jej sytuacji życiowej, to aby zrozumieć
mechanizmy ich powstawania, trzeba znalex
ć odpo-
wiedx
na pytania, które na pozór brzmią paradoksalnie.
Na przykład:
Do czego potrzebna jest panu X jego migrena?
51
Jaką funkcję w życiu pana Y pełnią jego lęki przed sa-
motnym wyjS
ciem na ulicę?
Do czego przystosowuje się szeS
cioletnia Kasia swo-
imi napadami złoS
ci?  I tak dalej. JeS
li zaS
popatrzymy na
Kasię jak na element systemu rodzinnego, to do pytań
tych dojdą dalsze, jeszcze bardziej z pozoru paradoksalne.
Na przykład:
Do czego potrzebne są rodzicom Kasi jej napady zło-
S
ci? Jaki stan równowagi w rodzinie pana X podtrzymują
jego migreny? Co każdy z członków rodziny ma z tego, że
dwunastoletni Karol sprawia ustawiczne kłopoty swoim
złym zachowaniem się w szkole i słabymi postępami w
nauce?
Niestety, nie są to bynajmniej pytania paradoksalne.
Dotyczą one bowiem spraw jak najbardziej realnych i
konkretnych.
W każdej rodzinie na pewnym etapie jej ewolucji może
ukształtować się stan równowagi w postaci permanentne-
go, pełnego napięć kryzysu (o takich sytuacjach piszę sze-
rzej w jednym z dalszych rozdziałów). W każdym też sys-
temie rodzinnym jest zawsze najsłabszy, najmniej odpor-
ny na te napięcia element (bardzo często jest to dziecko),
który najłatwiej i najszybciej reaguje na nie objawami.
Fakt  załamania się owego słabeusza, czyli wystąpienie
u niego symptomów i pojawienie się koniecznoS
ci jego
szeroko rozumianego leczenia, jest z reguły zdarzeniem
pozwalającym reszcie członków rodziny uciec od wspo-
mnianej, nabrzmiałej, kryzysowej sytuacji i skupić się na
jego chorobie lub problemie. Dzięki temu w rodzinie usta-
la się nowy stan równowagi, w którym spodziewane boles-
ne konsekwencje rozładowania istniejących w niej napięć
zostają co najmniej odsunięte w czasie. Powiemy wtedy,
że w rodzinie zadziałał homeostatyczny mechanizm  ob-
jaw choroby jednego z jej członków umożliwił podtrzy-
52
manie istniejącej w niej równowagi bez ryzyka poniesie-
nia grox
nych konsekwencji jej zachwiania. Nic więc
dziwnego, że ten objaw choroby staje się potrzebny
wszystkim domownikom, bowiem póki on istnieje, nic się
nie zmieni. Nie będzie bolesnych przesileń kryzysu i wy-
czerpującej walki o nową równowagę. Wszystko pozosta-
nie tak, jak jest, a więc w miarę znajome i bezpieczne. Aby
tak się stało, rodzina zmobilizuje siły, aby  leczyć do-
tkniętego objawem choroby członka i tym samym utwier-
dzać go w roli  chorego lub  problemowego , nic jedno-
czeS
nie nie zmieniając w swojej wewnętrznej sytuacji,
która przecież objaw wywołała. Dzięki temu  leczenie
jest z reguły długie i na ogół bezskuteczne, a inni domow-
nicy nawet chętnie godzą się wziąć w nim udział i lepiej
dopilnować, by  pacjent przypadkiem nie wyzdrowiał.
OczywiS
cie, ogromna częS
ć opisanych tu działań
członków systemu rodzinnego nie ma nic wspólnego ze
S
wiadomie podejmowanymi decyzjami i na zimno wykal-
kulowanym postępowaniem. Wynika ono w większoS
ci
przypadków z wypartych, pozaS
wiadomych, osobistych
motywów. Na poziomie S
wiadomoS
ci wszyscy są przeko-
nani, że jedynym celem ich działania jest niesienie ulgi i
pomocy nękanemu przez objaw nieszczęS
nikowi. Opisa-
ny powyżej ciąg zdarzeń pozwoli nam bardziej konkretnie
wyobrazić sobie następująca historia:
Kilka miesięcy temu zgłosili się do mnie zdesperowani
rodzice oS
mioletniej Oli, usilnie prosząc o pomoc dla ich
jedynego dziecka. Dziewczynkę od ponad dwu lat leczo-
no z powodu łysienia plackowatego, a w czasie owej
pierwszej wizyty była ona niemal całkowicie łysa, co ro-
biło na otoczeniu, w tym i na mnie, doS
ć szokujące wraże-
nie.
Z odpowiedzi rodziców na zadawane im pytania wyło-
niły się takie oto fakty:
53
W rodzinie Oli od ponad dwu lat trwa kryzys spowodo-
wany zdradą męża, który nie może się zdecydować na po-
rzucenie żony ani na zerwanie z  kochanką . Żona bardzo
x
le znosi tę sytuację, ale również nie potrafi ani odejS
ć od
męża, ani przymknąć oczu na jego romans. Powtarzają się
brutalne czasami awantury. Sytuacja w domu staje się co-
raz bardziej napięta. Małżonkowie prawie nie komuniku-
ją się ze sobą inaczej niż za pomocą wzajemnych oskar-
żeń, ataków i złoS
liwoS
ci. Rozwód  wisi w powietrzu. I
wtedy nagle ich niespełna siedmioletnia, urocza, choć bar-
dzo nerwowa i kłopotliwa córeczka zapada na dziwną i
niepokojącą chorobę. Zaczyna gwałtownie łysieć. Jej dłu-
gie, S
liczne włosy wypadają całymi pasmami, pozostawia-
jąc odrażające łyse placki. Przerażeni rodzice natychmiast
podejmują częS
ciowe zawieszenie broni. Zaczynają nor-
malnie rozmawiać o chorobie córki oraz zgodnie współ-
działać w opiece nad nią i w jej leczeniu. Odwiedzają nie-
zliczonych lekarzy. Biegają za trudnymi do zdobycia le-
karstwami. Wykonują zlecone im skomplikowane zabiegi
wokół głowy i włosów Oli. Awantury właS
ciwie zanikają.
O rozwodzie przestaje się mówić. O  kochance też, choć
mąż od czasu do czasu się z nią widuje. CzęS
ć lekarzy
twierdzi, że choroba dziecka ma podłoże psychiczne, ale
rodzice nie są o tym przekonani. Wynajdują coraz to no-
wych dermatologów, sprowadzają z zagranicy drogie spe-
cyfiki, kosztem licznych ograniczeń wyjeżdżają na kon-
sultacje do znanego szwedzkiego profesora. W tym sa-
mym czasie mąż naciskany przez  kochankę w kierunku
podjęcia jakiejS
decyzji mówi jej stale:  Nie widzisz, że
mam chore dziecko? Poczekaj . Żona zaS
na napomknie-
nia męża o koniecznoS
ci uregulowania ich spraw odpo-
wiada:  Nie teraz. Poczekaj, aż mała wyzdrowieje . I tak
dalej.
Do psychiatry, a potem do psychologa (czyli do mnie)
54
trafiają w końcu po dwu latach, kiedy dziewczynka jest już
niemal całkowicie łysa i niewiarygodnie rozpieszczona.
Prawda, że trudno o tych rodzicach powiedzieć, iż nie
chcieli wyleczyć swojego dziecka? Na pewno bardzo chcie-
li. I na pewno nie zdawali sobie sprawy z tego, że dzięki
chorobie dziecka przez dwa lata mogli unikać jakiegokol-
wiek rozwiązania swojego dylematu, który rysował się im
jako dwie, w gruncie rzeczy nie do przyjęcia, możliwoS
ci 
rozwód lub pozostanie razem bez żadnych zmian.
Z czasem rodzice ujawnili dalsze fakty. Okazało się, że
ich małżeństwo od początku układało się nie najlepiej,
mimo iż byli ze sobą bardzo związani uczuciowo. Spowo-
dowane to było głównie niedopasowaniem seksualnym
(duże zapotrzebowanie męża w tej dziedzinie przy mini-
malnych potrzebach nie rozbudzonej seksualnie żony)
oraz pewnymi postawami małżonków wobec siebie.
Żona, mianowicie, prezentowała wobec męża dziecinne,
roszczeniowe zachowania, domagając się od niego stałe-
go zajmowania się nią, opieki, wyręczania w różnych za-
jęciach itd. Niezmiernie rzadko była przy tym zadowolo-
na z tego, co robił partner, mnożąc żądania i nieustannie
zasypując go pretensjami (taki model  bycia żoną wynio-
sła ze swojego domu rodzinnego i z obserwacji swojej
matki). JednoczeS
nie uskarżała się na mnóstwo rozmai-
tych mniej lub bardziej sprecyzowanych dolegliwoS
ci (ze
stałym uczuciem zmęczenia na czele), które były częstym
pretekstem do unikania kontaktów seksualnych. Urodze-
nie dziecka znacznie zaostrzyło te postawy, co wyrażało
się wzrostem liczby wymagań, pretensji i dolegliwoS
ci.
Postawa męża wobec żony była, w gruncie rzeczy, taka
sama jak żony wobec niego. On też domagał się stałego za-
interesowania swoją osobą, opieki i uznania, zasypując
współmałżonkę pretensjami o niedbałe prowadzenie domu,
egoistyczne zapatrzenie w siebie, unikanie współżycia itp.
55
W ten sposób obydwoje nie dostawali tego, czego od
siebie oczekiwali, ponieważ każde z nich chciało głównie
brać od drugiego, samemu nic właS
ciwie nie dając. Powo-
dowało to znaczne między nimi napięcia i wynikające z
niego nieprzeliczone scysje. Urodzenie się córki zaostrzy-
ło jeszcze sytuację, gdyż żona skupiła się całkowicie na
dziecku, usiłując sprowadzić męża do roli  obsługi tech-
nicznej obu pań.
W tym czasie mąż nawiązał intymną znajomoS
ć ze
swoją koleżanką z pracy. Była to kobieta doS
wiadczona, o
kilka lat od niego starsza, rozwiedziona matka dziesięcio-
letniego syna i, według jego relacji, też mająca  ciężki
charakter . Ale za to duży temperament seksualny i brak
zahamowań w tym zakresie. Ów  ciężki charakter pole-
gał na apodyktycznoS
ci, wybuchowoS
ci i zaborczoS
ci no-
wej partnerki, która również stawiała różne wymagania
(np. żądała, aby zorganizował wakacje jej synowi, skoro
nie mogli ich spędzić razem), domagała się wyłącznoS
ci i
zdecydowanie parła do ujednoznacznienia ich związku
poprzez rozwód partnera i zamieszkanie razem.
Mąż wzbraniał się przed takim rozwiązaniem, ponieważ,
jak twierdził, kocha żonę i córkę, czuje się za nie odpowie-
dzialny, a jako katolik nie wyobraża sobie rozwodu.
Żona z kolei czuła się upokorzona i skrzywdzona, ale
jednoczeS
nie twierdziła, że kocha męża i nie wyobraża
sobie życia bez niego. PodkreS
lała też, że jeżeli zerwie on
z  tą kobietą , to ona jest gotowa wszystko mu wybaczyć
i kontynuować związek. Na to mąż z oburzeniem argu-
mentował, iż to właS
nie żona jest w pewnym sensie win-
na całej sprawie i że gdyby nie jej postępowanie  on nie
byłby zmuszony do  szukania gdzie indziej tego, co miał-
by pod ręką . I tak dalej.
Popatrzmy teraz na całą tę sytuację z punktu widzenia
Oli. Każde małe dziecko reaguje silnym napięciem psy-
56
chicznym na rozdx
więki pomiędzy rodzicami, ponieważ
jego poczucie bezpieczeństwa (potrzeba czucia się bez-
piecznym jest jedną z kardynalnych potrzeb psychicznych
dziecka i nie tylko dziecka) jest całkowicie uzależnione od
atmosfery domowej, tworzonej przez rodziców. Napięcie
to, w zależnoS
ci od jego siły i czasu trwania, manifestuje
się różnymi objawami. Od takich, które zaliczamy jeszcze
do względnej normy (np. przejS
ciowy brak apetytu, trud-
noS
ci z zasypianiem, wzrost agresywnoS
ci, ogólne roz-
drażnienie i rozgrymaszenie itp.), aż do takich, które nor-
mą już na pewno nie są (np. zaburzenia mowy, tiki, mo-
czenie nocne, natręctwa, łysienie plackowate, niektóre
postacie astmy itp.). Siedmioletnia (a więc jeszcze mała)
Ola była, jak pamiętamy, dzieckiem nerwowym i kłopotli-
wym. Okazało się, że owa nerwowoS
ć i kłopotliwoS
ć po-
legała na tym, że dziewczynka systematycznie moczyła
się w nocy do łóżka,  zrywała się , czyli budziła się kilka
razy w ciągu nocy z krzykiem i objawami lęku, ogryzała
paznokcie, zdarzało się jej onanizować, była na przemian
rozdrażniona i agresywna lub płaczliwa i apatyczna.
Wszystko to wskazuje, że przeżywała ona permanentne
stany silnego napięcia psychicznego i lęku. Z bardzo du-
żym prawdopodobieństwem można założyć, że były one
związane z napiętą atmosferą w domu, wynikającą z kon-
fliktów pomiędzy rodzicami. Apogeum tych konfliktów i
napięć nastąpiło dwa lata temu, kiedy rodzina stanęła w
obliczu rozpadu. I wtedy właS
nie wystąpiły u dziewczyn-
ki objawy łysienia. Można S
miało powiedzieć, że spadły
one rodzicom jak z nieba. Żonie pozwoliły wycofać się  z
twarzą z żądań rozwodowych stawianych przede wszyst-
kim pod wpływem urażonej godnoS
ci i dumy, podczas
gdy w rzeczywistoS
ci czuła się ona uzależniona od męża,
bała się związanych z samotnoS
cią kłopotów życiowych i
po swojemu go kochała. Dzięki chorobie córki mogła po-
57
zostać z mężem (czego w istocie pragnęła) bez uszczerb-
ku na honorze, jakim byłoby zapewne przyznanie się do
popełnianych wobec niego błędów lub dalsze życie z nim
mimo jego kontaktów z  kochanką . Przy okazji unikała
też większych zmian w swoim dotychczasowym funkcjo-
nowaniu, co zawsze jest trudne i budzi lęk. Mężowi z ko-
lei objawy choroby córki pozwoliły uniknąć głębszego
zaangażowania się w związek z nie akceptowaną do koń-
ca nową partnerką, którego się obawiał i któremu nie czuł
się na siłach sprostać, umożliwiając jednoczeS
nie zacho-
wanie satysfakcjonującego go układu seksualnego. Poza
tym on także mógł uniknąć koniecznoS
ci głębszych zmian
swojego zachowania się i pozostać z żoną bez upokarza-
jących procedur związanych z powrotem  marnotrawne-
go męża na wzgardzone niegdyS
łono rodziny (i żony).
A co zyskała Ola  zapytacie  oprócz oszpecenia i
związanego z tym cierpienia? Proszę bardzo! Po pierwsze,
zapobiegła rozpadowi rodziny oraz, czyniąc z siebie jej
 główny problem , pogodziła ze sobą rodziców poprzez
zintegrowanie ich myS
lenia i działania wokół spraw swo-
jego leczenia. Tym samym odzyskała w znacznym stopniu
poczucie bezpieczeństwa (według relacji rodziców w
okresie łysienia nieco  wygrzeczniała , przestała  zrywać
się w nocy i moczyć do łóżka). Po drugie, zyskała pew-
ną (wcale nie małą) władzę nad rodzicami, zmuszając ich,
z pozycji chorej, biednej i tak straszliwie pokrzywdzonej
przez los, do podporządkowania się większoS
ci jej za-
chcianek i żądań. Rodzice pod wpływem przeżywanego
poczucia winy i współczucia nie byli w stanie niczego jej
właS
ciwie odmówić ani wykazać odrobiny wychowaw-
czej stanowczoS
ci. Stąd zapewne wynikało jej zupełne
rozpieszczenie i brak jakiegokolwiek liczenia się z matką
i ojcem, które obserwowałem w czasie pierwszych u mnie
wizyt. Po trzecie wreszcie, stała się centrum uwagi, wokół
58
którego kręciło się mnóstwo zaaferowanych dorosłych, z
rodzicami na czele, dając jej odczuć, jak jest kochana,
ważna, dzielna i wspaniała  czyli traktując ją z bardzo
przez dzieci pożądaną pełną akceptacją, bez żadnych
ograniczających ją warunków.
Historia Oli pokazuje wyrax
nie, że odpowiedzi na na-
sze postawione wczeS
niej, pozornie  paradoksalne pyta-
nia, są jak najbardziej możliwe i konkretne. Choroba
dziewczynki przyniosła niebagatelne korzyS
ci wszystkim,
łącznie z nią samą, członkom rodziny, równoważąc w su-
mie cierpienie związane z wystąpieniem objawu. Z powo-
du tychże właS
nie korzyS
ci rodzice podS
wiadomie tak dłu-
go trzymali się rozmaitych sposobów leczenia, które ewi-
dentnie nie dawały rezultatów, i odrzucali sugestie niektó-
rych lekarzy nakłaniające ich do szukania pomocy u psy-
chologa. Należało się też spodziewać (i tak było), że nie-
łatwo będzie ich tych korzyS
ci pozbawić i zachęcić do
zmian w dotychczasowym funkcjonowaniu. Tym bardziej
że posiadanie chorego (a szczególnie tak  tajemniczo
chorego) dziecka przynosi zawsze jeszcze jedną, tym ra-
zem społeczną korzyS
ć w postaci powszechnego współ-
czucia i uznania dla ich dzielnoS
ci i hartu w znoszeniu nie-
szczęS
cia.
W miejsce łysiejącej Oli można oczywiS
cie wstawić
Karola x
le się zachowującego w szkole i mającego słabe
wyniki w nauce, mimo wysokiej inteligencji, Kasię mają-
cą bulwersujące otoczenie napady złoS
ci, pana X. z jego
migrenami itd. Mechanizm jest zawsze ten sam. Objaw
przynosi okreS
lone korzyS
ci wszystkim członkom rodzi-
ny, pozwalając tym samym systemowi rodzinnemu na za-
chowanie ustalonej w nim równowagi. Ten sposób rozu-
mowania prowadzi do niezwykle ważnego wniosku. A
mianowicie  skoro rodzina w istocie  produkuje u swo-
ich członków rozmaite patologiczne zachowania (obja-
59
wy), potrzebne jej do utrzymania status quo, to wyelimi-
nowanie tychże zachowań jest możliwe tylko wtedy, jeS
li
systemowi rodzinnemu uda się zmienić swoje funkcjono-
wanie tak, aby objaw przestał mu być potrzebny do utrzy-
mania osiągniętej równowagi. W praktyce oznacza to tyle,
że najczęS
ciej usunięcie trudnoS
ci wychowawczych z
dzieckiem wymaga np. zajęcia się sposobami rozgrywania
konfliktów pomiędzy jego rodzicami. Dla rodziców tego
rodzaju konstatacja bywa z reguły dużym zaskoczeniem,
bowiem niezwykle trudno pogodzić im się z faktem, iż
dziwaczne i kłopotliwe zachowania ich dzieci są, w grun-
cie rzeczy, wynikiem całokształtu wewnątrzrodzinnych
napięć, konfliktów i rozgrywek. Równie trudna do przy-
jęcia jest logiczna konsekwencja tej zależnoS
ci, mówiąca,
że poradzenie sobie z kłopotami, jakie sprawia dziecko,
wymaga skupienia uwagi nie tyle na samym dziecku, ile
na funkcjonowaniu całego systemu rodzinnego i na wpro-
wadzeniu do niego zmian usuwających  zapotrzebowa-
nie na patologiczne zachowania się potomka.
I jeszcze jedna sprawa. Kryzysowe sytuacje pojawiają-
ce się w życiu każdego systemu rodzinnego (i będące naj-
zupełniej normalnym przejawem jego ewolucji  o czym
w następnym rozdziale) powodują często ukształtowanie
się innej od opisanej w poprzednim rozdziale, normalnej
struktury rodziny. Graficznie strukturę tę można przedsta-
wić następująco:
60
Jak widać, zamiast dwu podstawowych podsystemów
 rodzicielskiego i dziecięcego  występują w niej tzw.
koalicje międzypokoleniowe, czyli trwałe sojusze jedne-
go z rodziców z dziećmi (lub z dzieckiem), skierowane
przeciwko drugiemu rodzicowi. Powstają one zawsze
wtedy, kiedy więx
uczuciowa łącząca rodziców ulega nad-
wątleniu lub wręcz zerwaniu. Jako przykład może tu po-
służyć np. koalicja z synem skierowana przeciw nie dają-
cemu żonie oparcia emocjonalnego brutalnemu i oziębłe-
mu ojcu. Syn zaczyna w tej sytuacji pełnić wobec matki
rolę x
ródła gratyfikacji uczuciowych, których nie dostaje
ona od męża. Przejawiając wobec niej miłoS
ć, podziw, re-
spekt i czułą akceptację, mały chłopiec staje się dla matki
kimS
znacznie ważniejszym od pozbawionego podobnych
uczuć męża. Kształtujący się na tej bazie S
cisły związek
matki z synem bywa zazwyczaj punktem wyjS
cia do usta-
lenia się w rodzinie nowej, patologicznej równowagi. Na
przykład syn zaczyna chorować na astmę, co usprawiedli-
wia pewne formy szczególnej nad nim opieki ze strony
matki oraz zmusza ojca do zmiany zachowania się w kie-
runku uległoS
ci wobec żony. Ojciec, przestraszony choro-
bą syna, przyjmuje narzucone mu przez matkę standardy
zachowania (np. bądx
spokojny, mów cicho i łagodnie,
pokazuj, że wszystko między nami jest w porządku, bo
tego wymaga od nas nasze chore dziecko) i tym samym
godzi się, aby jego mały syn (przy wsparciu matki) objął
władzę w rodzinie i narzucił jej odpowiadający mu sposób
funkcjonowania.
Podsumowując, możemy powiedzieć, że z patologią
rodziny mamy do czynienia wtedy, kiedy do sprawnego
działania w ustalonej równowadze potrzebuje ona patolo-
gicznych (chorobliwych, nienormalnych, kłopotliwych)
zachowań co najmniej jednego ze swoich członków  i
takie zachowania generuje. OkolicznoS
cią wybitnie
61
sprzyjającą ukształtowaniu się takiej równowagi jest po-
wstawanie, pod wpływem trudnych, kryzysowych sytua-
cji, nieprawidłowej struktury rodziny charakteryzującej
się obecnoS
cią koalicji międzypokoleniowych.
A teraz nieco więcej o owych trudnych, kryzysowych
sytuacjach w rodzinie.
62
Rozdzi ał VI
EWOLUCJA RODZINY,
CZYLI OD KRYZYSU DO KRYZYSU
Zdecydowana większoS
ć długotrwałych procesów spo-
łecznych i psychologicznych ma przebieg ewolucyjny i
fazowy. Okresy utajenia i spokoju, kiedy pozornie nic się
nie dzieje, oddzielone są w nich mniej lub bardziej burzli-
wymi przesileniami, podczas których dochodzi do zmian
w dotychczasowym stanie rzeczy. Przesilenia te okreS
la
się mianem kryzysów.
Rodzina jako żywy organizm społeczny, którego egzy-
stencja jest jednoczeS
nie długotrwałym procesem społecz-
nych i psychologicznych przemian, podlega również ewo-
lucji. Okresy względnej stabilizacji i spokoju przedzielone
są w jej życiu gwałtownymi przesileniami, kiedy dochodzi
do zburzenia wczeS
niej ukształtowanej równowagi i po-
wrotu do codziennej wojny domowej o nową jej odmianę.
Kryzys, jak mówi definicja słownikowa, jest to  mo-
ment rozstrzygający, punkt zwrotny, okres przełomu
bądx
też  stan destabilizacji poprzednio istniejącej równo-
wagi, po którym może nastąpić zarówno poprawa, jak
i pogorszenie *.
* Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1972.
63
Momenty przełomu i destabilizacji wczeS
niej ustalonej
równowagi możemy obserwować zarówno w rozwoju
psychicznym i społecznym jednostki (np. moment pójS
cia
do szkoły, okres dorastania, podjęcie samodzielnego życia
itd.), jak i w procesie powstawania i rozwoju systemu ro-
dzinnego. Dają się też one obserwować w przebiegu pra-
wie każdego długotrwałego kontaktu międzyludzkiego.
Z pojęciem kryzysu łączy się nierozerwalnie pojęcie
konfliktu. Konflikt na nasz użytek będziemy definiować
jako sprzecznoS
ć ludzkich interesów, poglądów i postaw,
manifestującą się w postaci sporów, zatargów lub otwar-
tej konfrontacji. Przedmiotem naszego szczególnego zain-
teresowania będzie jeden z rodzajów konfliktu między-
ludzkiego (w odróżnieniu np. od wewnątrzpsychicznego
konfliktu motywów czy potrzeb, który ma miejsce w kla-
sycznej sytuacji typu: chciałbym i boję się), w którym za-
chodzi konkretna sprzecznoS
ć interesów pomiędzy ludx
-
mi pozostającymi ze sobą w stałym związku uczuciowym
i dzielącymi wspólne terytorium. Kryzys rodzinny będzie
więc polegał, w naszym pojęciu, na mniej lub bardziej
gwałtownym ujawnieniu się tak rozumianego konfliktu.
Zazwyczaj mówiąc o konflikcie, koncentrujemy się na
jego treS
ci, czyli na przedmiocie sprzecznoS
ci. Rzadko
natomiast zwracamy uwagę na przebieg konfliktu w cza-
sie i na fakt, że może on istnieć przez długi okres, nie
ujawniając się na zewnątrz. W każdej rodzinie istnieje
wiele sprzecznych interesów, np. dzieci i rodziców (już o
tym wczeS
niej wspominałem), które przez długi czas nie
dają znać o sobie. Dopiero w okresie dorastania, jeżeli ro-
dzice nie uwzględnią w porę zmian zachodzących w ich
dzieciach, konflikt może ujawnić się w postaci kryzysu.
SprzecznoS
ci interesów pomiędzy związanymi ze sobą
uczuciowo i żyjącymi razem ludx
mi są, jak wskazują nie-
zliczone doS
wiadczenia, zjawiskiem nieuniknionym. Za-
64
tem również od kryzysów nie ma ucieczki. A kryzys, jak
pamiętamy, może zawsze stać się punktem wyjS
cia zabój-
czej patologicznej równowagi kształtującej się w danym
systemie rodzinnym. Jednakże każdy kryzys, w zależno-
S
ci od tego, jak został rozwiązany, może prowadzić do
różnych skutków. Jeżeli został on rozwiązany konstruk-
tywnie, to znaczy, jeS
li konfrontacja kończy się kompro-
misem uwzględniającym interesy skonfliktowanych
stron, wówczas nie ma osób wygrywających ani pokona-
nych. Ustala się najczęS
ciej nowa równowaga, która w
sposób pełniejszy zaspokaja potrzeby i oczekiwania
wszystkich uczestników kryzysu.
Dorastająca córka zaczyna znikać z domu i póx
no do
niego wracać. Okazuje się też, że ma swoje tajemnice oraz
zwiększone potrzeby finansowe. Rodzice zaniepokojeni,
że dziecko  wymyka im się z rąk , reagują na ten stan rze-
czy mnożeniem rozmaitych zakazów i nakazów, które cór-
ka przeważnie ignoruje lub po prostu łamie. Dochodzi do
ostrego starcia. W wyniku spowodowanych tym rozmów
i dyskusji do rodziców dociera informacja, że potrzeby ich
córki uległy zmianie. Zaczynają dostrzegać, że nie jest
ona już małym dzieckiem, które wymagało stałego nadzo-
ru i opieki, ale dorastającą młodą kobietą, potrzebującą do
dalszego prawidłowego rozwoju większej autonomii i
swobody. Cofają więc niektóre zakazy i rozlux
niają nad-
zór. Również do córki dociera w końcu informacja, że 
mimo bardzo S
wieżej daty dorosłoS
ci  dla rodziców po-
została nadal dzieckiem, o które się po prostu i po rodzi-
cielsku boją, i że chcieliby ją ustrzec od wszelkich możli-
wych złych zdarzeń. Uwzględniając to, zgadza się podpo-
rządkować niektórym zakazom, a także szerzej informo-
wać rodziców o swoim nowym trybie życia i związanych
z nim sprawach. W ten sposób kryzys został rozwiązany
konstruktywnie. Rozpoczyna się nowy okres  pokojowej
5  Moje dziecko...
65
koegzystencji stron, w którym rodzice już nie tyle pilnu-
ją i nadzorują, ile towarzyszą córce zdobywającej nowe,
niezbędne w dalszym życiu doS
wiadczenia. Nikt nie prze-
grał. Można nawet zaryzykować twierdzenie, że wszyscy
coS
wygrali.
Ten sam kryzys może jednak zostać rozwiązany de-
strukcyjnie. Na przykład w wyniku wspomnianego wyżej
ostrego starcia córka zostaje zmuszona przez rodziców do
bezwzględnego podporządkowania się ich zakazom. W
rezultacie dziewczyna zamyka się w sobie i w ogóle
przestaje rozmawiać z nimi o swoich sprawach. Doprowa-
dza to szybko do nowego konfliktu, bowiem rodzice wyma-
gają od córki  normalnego zachowania się i pełnych infor-
macji o tym, co robi, co planuje i co się z nią dzieje. Aby to
osiągnąć, wzmagają jeszcze nadzór, pragnąc tą drogą do-
prowadzić buntowniczkę do całkowitej uległoS
ci. W kilka
dni póx
niej córka dokonuje poważnej próby samobójczej.
Ten złowieszczy scenariusz nie jest bynajmniej pro-
duktem mojej wybujałej wyobrax
ni, a raczej syntezą dzie-
siątków obserwowanych przeze mnie destrukcyjnie roz-
wiązywanych kryzysów pomiędzy dorastającymi dziećmi
i ich rodzicami. W rozwiązaniach takich zawsze pojawia
się podział na stronę wygrywającą (rodzice) i pokonaną
(córka). Tyle tylko, że zarówno wygrana, w tym przypad-
ku rodziców, jak i przegrana córki są wysoce problema-
tyczne. Sytuacja obu stron nadaje się bowiem jak ulał na
ilustrację znanego wierszyka Tuwima o rycerzu Krzykal-
skim, który  złapał Tatarzyna, a Tatarzyn za łeb trzyma .
Nie jest wykluczone, że w następnej rundzie (a zwykle do
niej dochodzi) córka z kolei zmusi wystraszonych jej po-
stępkiem rodziców do uległoS
ci i wywalczy sobie całko-
witą swobodę postępowania, w wyniku czego np. zgnę-
biony ojciec dozna zawału serca. I tak dalej. Nietrudno
sobie wyobrazić, że finał takiego ciągu kryzysów prze-
66
ważnie bywa bardzo smutny, a nieraz i tragiczny, dla
wszystkich jego uczestników.
Skoro więc konflikty są nieuniknione, a nasze życie tak
czy inaczej musi zawierać sytuacje kryzysowe, warto po-
znać bliżej niektóre typowe kryzysy i rządzące nimi pra-
widłowoS
ci. Wiedza ta powinna zwiększyć prawdopodo-
bieństwo, że przeżywając je częS
ciej, będziemy wybierać
konstruktywne rozwiązania.
Życie w każdej rodzinie przebiega od kryzysu do kry-
zysu. Takie są prawidłowoS
ci rządzące jej ewolucją, w
związku z czym momenty kryzysowe w większoS
ci ro-
dzin uważane są za normalne przejawy życia, a ich człon-
kowie nie dostrzegają w nich zazwyczaj niczego, że tak
powiem, specjalnego. Dotyczy to głównie tzw.  kryzysów
strukturalnych , czyli przesileń związanych z samym fak-
tem istnienia rodziny i przechodzenia przez nią ewolucyj-
nych faz rozwoju. Występują one w każdym systemie ro-
dzinnym, ponieważ związane są z sytuacjami i wydarze-
niami, które w każdej rodzinie muszą się rozegrać, aby
mogła ona spełnić swe podstawowe zadania i w ogóle na-
zwać się rodziną.
A oto owe kryzysy.
Kryzys S
lubu
Zawarcie związku małżeńskiego i podjęcie życia we
dwoje na wspólnym terytorium jest pierwszym kryzysem
w życiu założonej właS
nie rodziny. Teza ta na pozór wy-
daje się zaskakująca. Ale tylko na pozór. W istocie bo-
wiem S
lub jest zdarzeniem destabilizującym dotychczaso-
wą równowagę ukształtowaną w poprzedzającym go
okresie narzeczeństwa. Jest ona, mówiąc nieco poetycko,
gwałtownym przeskokiem od kolorowego S
wiata narze-
czeństwa do szarej, na ogół, codziennoS
ci małżeństwa.
Narzeczeni, celebrując swoją miłoS
ć, najczęS
ciej odrucho-
67
wo, pozaS
wiadomie prezentują się sobie od jak najlepszej
strony. Ich spotkania (właS
nie spotkania, a nie wspólne
życie) są zazwyczaj wyczekiwanymi, S
wiątecznymi wy-
darzeniami, w których uczucie uskrzydla i dodaje blasku
urodzie. W czasie ich trwania on jest nienaganny w ma-
nierach, rycerski, opiekuńczy, gotów na każde skinienie i
do każdego wysiłku na rzecz ukochanej. Ona odwzajem-
nia mu się podziwem,  zapatrzeniem ,  zasłuchaniem ,
delikatnoS
cią i oddaniem. Jeżeli nawet narzeczeni posia-
dają wady, z których zdają sobie sprawę, to z reguły i naj-
częS
ciej nie do końca S
wiadomie starają się ich raczej nie
eksponować partnerowi, tym bardziej że w S
wiątecznej
atmosferze spotkań i randek po prostu nie ma okazji do ich
ujawnienia. Nie ma też zazwyczaj powodu do poruszania
tak zwanych poważnych, życiowych tematów. A jeS
li już,
to raczej w postaci snucia barwnych fantazji i planów na
temat wspólnej przyszłoS
ci.
R
lub i zamieszkanie na wspólnym terytorium destabili-
zują tak ukształtowany stan  równowagi narzeczeńskiej .
Oba te zdarzenia (z reguły zresztą nierozdzielne) są nieja-
ko oficjalnym przypieczętowaniem dokonanych wybo-
rów i faktu należenia do siebie. NajczęS
ciej powoduje to
wycofanie się (już) małżonków z wielu pochłaniających
czas i energię zachowań obliczonych na zdobycie miłoS
ci
i uznania partnera. Skoro bowiem został on już oficjalnie
zdobyty, nie ma sensu tracić sił i S
rodków na dalsze zdo-
bywanie. On przestaje więc być rycerski i okazuje się mi-
łującym własną wygodę egoistą, a ona, zamiast  zapatrze-
nia i uległoS
ci, przejawia tendencje do apodyktycznej
dominacji. Ale to nie wszystko. KoniecznoS
ć dzielenia
wspólnego terytorium powoduje ujawnienie się wielu do-
tychczas nie znanych małżonkom nawyków i upodobań
partnera. Okazuje się, że np. on, dotąd  nieskazitelny dan-
dys , chrapie w nocy, ma skłonnoS
ć do używania cudzej
68
szczoteczki do zębów i ustawicznie zapomina zmienić
skarpetki. Ona zaS
, dotąd subtelna, do przesady eleganc-
ka i delikatna, okazuje się lubić chodzenie po domu w sta-
rych dziurawych majtkach, miewa czkawkę w najbardziej
nieodpowiednich momentach i myje włosy  od wielkiego
dzwonu . Nie wspominam tutaj o takich sprawach, jak
niejako klasyczne ujawnienie się po S
lubie nadmiernego
zamiłowania do alkoholu czy skłonnoS
ci do niezbyt po-
ważnego traktowania przyrzeczenia małżeńskiego w jego
fragmencie dotyczącym wiernoS
ci. Ponadto może się jesz-
cze okazać, że małżonkowie znacznie różnią się w swoich
opiniach na wspomniane już  poważne życiowe tematy ,
takie jak standard wspólnego życia, podział obowiązków
domowych, zarabianie i wydawanie pieniędzy itp.
Wszystko to powoduje, że dla każdej pary małżeńskiej
okres tuż po S
lubie jest autentycznym i często bardzo
burzliwym kryzysem, jaki przychodzi im przeżyć w nowo
powstałej rodzinie. Jeżeli zostanie on rozwiązany destruk-
cyjnie, czyli jeżeli jedno z małżonków zmusi drugie do
uległoS
ci, nie uwzględniając jego interesów i potrzeb, do-
chodzi albo do rozpadu małżeństwa, albo do ustalenia się
w nim patologicznej równowagi zwanej eufemistycznie
 nieudanym pożyciem . Konstruktywne rozwiązanie kry-
zysu S
lubu jest zawsze kompromisem, co nie jest z reguły
proste. Dostosowanie się do współmałżonka wymaga bo-
wiem cierpliwoS
ci, tolerancji i zrozumienia, a przede
wszystkim akceptacji i miłoS
ci. Nie przez przypadek
okres  docierania się młodych po S
lubie jest powszech-
nie uważany za  ogniową próbę wzajemnego uczucia
małżonków.
Kryzys pierwszego dziecka
PrzyjS
cie na S
wiat pierwszego dziecka jest jednoczeS
-
nie wejS
ciem małżonków w nowe, zupełnie im nie znane
69
i trudne role rodziców. Łączy się to z reguły z całkowitą
destabilizacją dopiero co osiągniętej po S
lubie  równowa-
gi małżeńskiej . Życie rodziców, przynajmniej w począt-
kowym okresie opieki nad dzieckiem, zostaje prawie cał-
kowicie podporządkowane jego interesom. W konfronta-
cji z koniecznoS
cią zaspokojenia potrzeb dziecka potrze-
by rodziców muszą zejS
ć na drugi plan. Niemowlęciu nic
nie można wytłumaczyć ani wyperswadować, nie może
ono poczekać, wytrzymać ani po prostu zrezygnować z
zaspokojenia żadnej ze swoich potrzeb. Rytm życia rodzi-
ny zostaje na długi czas podporządkowany rytmowi za-
spokajania, wciąż się zresztą zmieniających i rozrastają-
cych, potrzeb dziecka. Na długi też czas przynajmniej jed-
no z rodziców zostaje, niemal dosłownie,  przywiązane
do dziecka i skazane na nieustanne jego towarzystwo.
Wszystko to wymaga ukształtowania się w rodzinie
nowego stanu równowagi, uwzględniającego fakt istnie-
nia potomka. Całkowitej zmianie musi ulec podział obo-
wiązków, rozkład dnia i bilans czasowy rodziców. Diame-
tralnie zmieniają się życie towarzyskie i formy odpoczynku.
Zawieszeniu lub zaniechaniu ulega większoS
ć dotychczaso-
wych rytuałów (sekwencji rodzinnych) i obyczajów dane-
go domu. Inny musi być podział budżetu, co niejednokrot-
nie oznacza rezygnację z ulubionych wydatków i sposobów
gospodarowania pieniędzmi. Praktycznemu wyeliminowa-
niu z życia rodziny ulega możliwoS
ć spontanicznej impro-
wizacji (typu: pal szeS
ć te parówki w lodówce, jedziemy do
 Szanghaju na kolację) lub ad hoc podejmowanych decy-
zji (wyskoczymy na jeden dzień do Mikołajek). I tak dalej.
W dodatku wszystkie te fundamentalne zmiany muszą być
dokonywane w iS
cie oszałamiającym tempie. Krótko mó-
wiąc, przyjS
cie na S
wiat pierwszego dziecka jest w życiu
każdego małżeństwa burzliwą rewolucją, która bez S
ladu
i właS
ciwie na zawsze zmiata  stary porządek .
70
Ta rewolucja ma jeszcze i inne aspekty. Oto np. diame-
tralnie i na długo zmienia się sytuacja psychologiczna
młodych rodziców. Dziecko jest i będzie przez większą
częS
ć ich życia niezwykle absorbującym przedmiotem
uwagi i troski. Będzie ono im odtąd towarzyszyć w my-
S
lach, planach i zamiarach. Będzie obiektem przejmujące-
go lęku, bezsennych nocy i paraliżującej bezradnoS
ci. Bę-
dzie wreszcie wymagać długotrwałego i skomplikowane-
go procesu wychowania, który jest w stanie pochłonąć
każdą iloS
ć energii. Ta stała psychologiczna obecnoS
ć
dziecka w S
wiadomoS
ci jest obecnoS
cią pomiędzy rodzi-
cami, powodując spadek intensywnoS
ci i różnorodnoS
ci
form ich bycia ze sobą. Wiele matek, koncentrując się na
dziecku, pozaS
wiadomie odsuwa się od mężów, obdarza
ich mniejszym zainteresowaniem i mniejszą, jeS
li tak
można powiedzieć,  iloS
cią aprobaty . Wielu ojców z ko-
lei przeżywa nie w pełni S
wiadomie uczucia zazdroS
ci i
złoS
ci w stosunku do swojego nowo narodzonego potom-
ka za zabranie partnerki. Jest to typowa sytuacja, w której
w systemie rodzinnym powstaje  zapotrzebowanie na
chorobę lub inny kłopot ze strony dziecka usprawiedli-
wiający postawę matki i neutralizujący pretensje ojca.
Chore dziecko, jak wiadomo, musi mieć zapewnioną in-
tensywniejszą opiekę i musi być traktowane nieco inaczej
niż zdrowe. Rodzina wchodzi w tym momencie na drogę
kształtowania się patologicznej równowagi, w której osta-
tecznym ustaleniu objawy dziecka pełnią znaczącą rolę.
Trzeba przyznać, że ukazana powyżej wizja rodziciel-
stwa jest niezbyt zachęcająca. Stanowi ona jednak pewien
model służący pokazaniu wszystkich aspektów opisywa-
nego kryzysu. Poza tym, ze zrozumiałych względów, re-
zygnuję tutaj z opisu wszystkich niepowtarzalnych prze-
żyć i radoS
ci towarzyszących wchodzeniu w rolę rodzi-
ców. To temat na oddzielne opowiadanie.
71
Konstruktywne rozwiązanie kryzysu pierwszego
dziecka w ogromnym stopniu zależy od rozwiązania kry-
zysu S
lubu. Im lepiej (czyli bardziej konstruktywnie) był
on rozwiązany, im większy stopień porozumienia i wza-
jemnego dostosowania się osiągnęli małżonkowie w po-
przednim okresie, tym łatwiej będzie im pozytywnie roz-
wiązać kryzys początków rodzicielstwa. ZależnoS
ć ta jest
egzemplifikacją ogólniejszej prawidłowoS
ci mówiącej, że
sposób rozwiązania każdego następnego kryzysu w rodzi-
nie wiąże się ze sposobem rozwiązania poprzednich. Kon-
struktywne, czyli kompromisowe rozwiązanie kryzysu
pierwszego dziecka, postuluje partnerskie współdziała-
nie obojga małżonków w opiece nad dzieckiem i w jego
wychowaniu. Niektóre tradycyjne rozwiązania, wycho-
dzące np. z założenia, że dziecko jest sprawą matki, w dzi-
siejszych warunkach społecznych są rozwiązaniami de-
strukcyjnymi.
Opisany kryzys towarzyszy, w mniejszym lub więk-
szym stopniu, przyjS
ciu na S
wiat każdego następnego
dziecka. Jednakże przesilenia te są rozwiązywane z regu-
ły łatwiej i mają łagodniejszy przebieg. Każdy następny
potomek jest bowiem oczekiwany z mniejszym napięciem
i lękiem  co wcale nie oznacza, że z mniejszą radoS
cią.
Rodzicom łatwiej jest wejS
ć w rytm i podział czynnoS
ci,
który już został kiedyS
wypróbowany i zdał egzamin.
Mamy już prawie wszystko, czyli kryzys stabilizacji
W większoS
ci par małżeńskich w Polsce po okresie
 docierania się następuje pora intensywnego  urządzania
się ,  dorabiania oraz stabilizowania swojej pozycji za-
wodowej i statusu ekonomicznego. Jest to czas zdobywa-
nia i urządzania własnego mieszkania, czas dokonywania
ważnych zakupów, będących zaczątkiem trwałego mająt-
ku rodziny, a także niejednokrotnie czas kończenia eduka-
72
cji i rozpoczynania kariery zawodowej. Wszystko to,
szczególnie w naszych nie najłatwiejszych realiach spo-
łeczno-ekonomicznych, wymaga ogromnego wysiłku
oraz dużych inwestycji czasowych i pieniędzy. Wiele mał-
żeństw bierze w tym okresie rozmaite kredyty, pożyczki i
zaciąga zobowiązania finansowe, których skutki będą dla
nich odczuwalne w ciągu wielu następnych lat. Łączy się
to bardzo często z zabiegami o poprawę swojej pozycji w
pracy i w zawodzie, z podejmowaniem dodatkowego za-
trudnienia i gorączkowym poszukiwaniem wszelkich
możliwych x
ródeł dochodu.
Na taką sytuację nakłada się nierzadko przyjS
cie na
S
wiat pierwszego dziecka i związana z tym koniecznoS
ć
wspomnianych już rozległych zmian w sposobie życia.
Podołanie tym wszystkim zadaniom i koniecznoS
ciom
wymaga nieprzeciętnej energii, odpornoS
ci i siły. Małżon-
kowie są w tym okresie z reguły ponad miarę zabiegani i
przeciążeni. Uginają się pod ciężarem spadających na
nich kolejnych zobowiązań i dobywają nieraz ostatków
sił, aby się z nich wywiązać. Ceną za to bywa napięcie i
niepokój, często poczucie krzywdy, żal i złoS
ć oraz oczy-
wiS
cie stałe zmęczenie, które to uczucia wszystkie razem
odbierają czasami smak osiąganym sukcesom.
 Nie mieliS
my sił, żeby się cieszyć z naszego nowego
mieszkania i mebli. Zdarzało się, że mąż zasypiał pierw-
szy, kiedy starał się uS
pić syna. WyjS
cie do kina czy do
znajomych było dla nas wtedy dodatkowym wysiłkiem,
na który nie mieliS
my energii  wspomina ten czas jedna
z moich pacjentek.
 To było straszne  relacjonuje inna.  Przez dwa lata
nie mieliS
my okazji, żeby porozmawiać i nacieszyć się
sobą. Nasze małżeństwo sprowadziło się do zmęczonego
poS
piesznego seksu i do technicznych ustaleń  co, kiedy
i jak zrobić .
73
Wreszcie jednak przychodzi upragniona chwila spoko-
ju. Mamy już prawie wszystko. Mieszkanie, lodówkę,
pralkę, telewizor, dywan i psa, a przed domem często stoi
przedmiot wyjątkowej dumy i dobitne podkreS
lenie osiąg-
niętej pozycji  samochód. Dziecko (dzieci) jest już  od-
chowane . Pozycja zawodowa w miarę ustabilizowana.
Poziom życia i dochodów zabezpieczony. Niespodziewa-
nie mamy czas dla siebie. I wtedy zaczyna się problem.
Patrzymy na współmałżonka i zadajemy sobie pytanie:
 Kto to właS
ciwie jest? ,  Co on (ona) robi w moim
mieszkaniu? . Okazuje się bowiem, że nie o to samo nam
chodzi, że nasze upodobania i hierarchia wartoS
ci są cał-
kowicie odmienne, że nie mamy dla siebie nawzajem za-
interesowania, cierpliwoS
ci i tolerancji. CoS
przeoczyli-
S
my. Mamy już prawie wszystko  z wyjątkiem wzajem-
nego porozumienia. Potrafimy dobrze współpracować i
współdziałać, ale z naszego bycia razem ulotniła się in-
tymnoS
ć i wzajemna fascynacja. JesteS
my do siebie przy-
zwyczajeni, a nawet przywiązani, ale czy się jeszcze ko-
chamy?
Tak w przybliżeniu wygląda kryzys stabilizacji.
Wszystko wskazuje, że to kryzys strukturalny, pojawiają-
cy się w różnym natężeniu w każdym małżeństwie pomię-
dzy 6 a 12 rokiem jego trwania. Czy możliwe jest jego
konstruktywne rozwiązanie? Na pewno tak. Jeżeli będzie-
my pamiętać, że inwestowanie we wzajemną bliskoS
ć i
porozumienie jest może nawet ważniejsze od wysiłków
ponoszonych na rzecz materialnej i społecznej stabilizacji
rodziny. JeS
li nie ulegniemy złudzeniu, że najpierw trzeba
jak najszybciej mieć, aby potem ze sobą być  wspomnia-
ny kryzys będzie przebiegał łagodnie. Ale jeżeli nawet
wszystko już się stało  i oto patrzymy na siebie bezrad-
nie jak obcy sobie ludzie  zawsze jest szansa odnalezie-
nia się nawzajem, bowiem miłoS
ć nie umiera od razu, choć
74
czasem omdlała, przysypana gruzem codziennych trudno-
S
ci, może sprawiać wrażenie martwej.
Kryzys dorastania
Jest to jeden z najważniejszych przełomów w życiu ro-
dziny. Polega on z jednej strony na przejS
ciu dziecka do
roli człowieka dorosłego  i z drugiej, na przejS
ciu rodzi-
ców od roli wychowawców sprawujących pełną władzę i
kontrolę nad dzieckiem do roli partnerów towarzyszących
mu w jego dalszym rozwoju. Temu kryzysowi poS
więcam
odrębne rozważania w drugiej częS
ci książki.
Kryzys odlotu
Jest nim moment odejS
cia dziecka z domu rodzinnego
i podjęcie przezeń dorosłego, samodzielnego życia. Ten,
wbrew pozorom, bardzo trudny kryzys przebiega pod zna-
kiem ambiwalencji, bowiem zarówno dziećmi, jak i rodzi-
cami kierują z reguły dwie przeciwstawne tendencje. Z
jednej strony rodzice zdają sobie sprawę z biologicznej i
społecznej dojrzałoS
ci swych dzieci oraz z tego, że podję-
cie przez nie samodzielnego, dorosłego życia jest nie-
uchronną koniecznoS
cią. Z drugiej jednak strony ci sami
rodzice mają najczęS
ciej własną wizję samodzielnego ży-
cia dziecka, jego kariery, jego przyszłego partnera i jego
szczęS
cia. Pragnąc doprowadzić do jej urzeczywistnienia,
usiłują nadal wywierać wpływ na życie potomka i kiero-
wać nim tak, jak to działo się we wczeS
niejszych okre-
sach. Samodzielne zamiary i decyzje młodego człowieka
są więc przez nich najczęS
ciej krytykowane i negowane,
choć pozornie nie mają oni nic przeciwko podjęciu przez
córkę czy syna dorosłego życia.
 Czas już, żebyS
poszedł do pracy  mówią mu na
przykład. Ale jednoczeS
nie dodają:  Już lepiej siedx
w
domu, jeS
li masz iS
ć do takiej pracy .  Czemu nie wycho-
75
dzisz za mąż?  popędzają córkę do dorosłoS
ci. I natych-
miast powstrzymują:  Zastanów się. To nie jest chłopak
dla ciebie. Poczekaj. Masz czas . I tak dalej. To powstrzy-
mywanie ma jeszcze jeden aspekt. Otóż rodzicom z regu-
ły trudno pogodzić się z dorosłoS
cią dzieci. Trudno im
uwolnić się od poczucia, że wciąż jeszcze są małe, bezrad-
ne i wymagające opieki. A poza tym rodzice najzwyczaj-
niej w S
wiecie, mniej lub bardziej S
wiadomie, nie chcą
rozstać się z dzieckiem, ponieważ boją się samotnoS
ci
i uczuciowej pustki po jego odejS
ciu.
Sytuacja emocjonalna dzieci jest bardzo podobna. Z
jednej strony potrzeba niezależnoS
ci, chęć uwolnienia się
od kurateli rodziców i pragnienie nieskrępowanej realiza-
cji swoich zamierzeń popycha je do  odlotu . Z drugiej 
lęk przed nieznanym, obawa przed koniecznoS
cią twarde-
go zmierzenia się z przeciwnoS
ciami i wreszcie strach
przed możliwymi i bardzo prawdopodobnymi niepowo-
dzeniami w dorosłym życiu powstrzymuje je przed wyj-
S
ciem spod  skrzydeł rodziców. Dom rodzinny jest prze-
cież znany i swojski, a życie z rodzicami, mimo różnych
ograniczeń i niedogodnoS
ci, stabilne i bezpieczne. Samo-
dzielnoS
ć zaS
jest nieznana, pełna ryzyka i niebezpieczna.
I może właS
nie dlatego tak pociągająca? Oto trudny wy-
bór i związana z nim ambiwalencja, będąca przyczyną
wielu konfliktów. Wystarczy sobie wyobrazić, że okres
nacisków na wyjS
cie z domu ze strony rodziców przypa-
da na okres wzmożonych lęków przed dorosłoS
cią u ich
dziecka albo na odwrót  dziecko rwie się do samodziel-
noS
ci, a rodzice, drżąc ze strachu, powstrzymują je przed
np., w ich pojęciu, mezaliansem. Ileż pociąga to za sobą
kłótni i ile ważkich decyzji podejmowanych pochopnie,
 na złoS
ć starym ? Ile małżeństw poS
piesznie zawartych
nie z miłoS
ci, ale z chęci opuszczenia rodzicielskiego
domu?
76
Konstruktywne rozwiązanie kryzysu odlotu, tak jak
i rozwiązania innych kryzysów, może być tylko kompro-
misem, w którym rodzice akceptują mimo wszystko wy-
bory dzieci, a dzieci traktują rozmaite zastrzeżenia rodzi-
ców jak rady i przestrogi, które warto w swoich decyzjach
wziąć pod uwagę. Jeżeli tylko wczeS
niejszy kryzys dora-
stania został rozwiązany konstruktywnie, jest to w pełni
możliwe.
Kryzys pustego gniazda
Dwa pierwsze z opisanych kryzysów są kryzysami
młodoS
ci. Dwa kolejne  to przełomy wieku dojrzałego.
Kryzys pustego gniazda jest kryzysem staroS
ci.
Oto dzieci odeszły z domu, aby założyć własne rodzi-
ny, a rodzice znów, tak jak na początku swojej drogi, są
tylko we dwoje. Ale w międzyczasie przeminęła więk-
szoS
ć życia. Nieaktualnych jest już wiele obowiązków,
rentą lub emeryturą zakończył się okres pracy zawodo-
wej, a energia, żywotnoS
ć i zainteresowania młodoS
ci czy
też wieku dojrzałego przeszły do historii. Pozostaje dużo,
aż za dużo wolnego czasu.
Dla większoS
ci starszych ludzi jest to bardzo trudny
okres. Ich udziałem staje się nuda i jednostajnoS
ć życia,
czemu towarzyszy uczucie pustki i bezsensu dalszej egzy-
stencji. Starzy rodzice czują się niepotrzebni. Widzą wy-
rax
nie, że ich rola zarówno w życiu ich dzieci, jak i w ży-
ciu społeczeństwa dobiega końca. Nikt już właS
ciwie ni-
czego od nich nie oczekuje i nie potrzebuje. Na dobrą
sprawę mogą odejS
ć. Dlatego moment przejS
cia na emery-
turę jest dla wielu z nich punktem zwrotnym, od którego
zaczyna się umieranie. Niektórzy reagują nań gwałtow-
nym spadkiem sił oraz pojawieniem się rozmaitych doleg-
liwoS
ci i rzeczywiS
cie szybko umierają. Czasami wyglą-
da to tak, jakby poS
piesznie zabierali się ze S
wiata, w któ-
77
rym nie mają już do odegrania żadnej roli. Inni wegetują
w marazmie i nudzie, stając się powoli uprzykrzeniem
otoczenia, własnych dzieci i siebie nawzajem, tym bar-
dziej że wzajemna atrakcyjnoS
ć, jakkolwiek rozumiana,
też z reguły należy już do przeszłoS
ci. Jest to wizja pustej
i smutnej staroS
ci, będącej udziałem wielu, choć nie
wszystkich rodziców. Jeżeli przebieg dorastania i separa-
cji dzieci pozwolił zachować z nimi dobry kontakt, poro-
zumienie i ukształtować nowe zasady współżycia, starzy
rodzice mogą stać się życzliwymi i zawsze przydatnymi
dziadkami, odnajdującymi we wnukach sens i przedłuże-
nie własnej egzystencji. Jeżeli pracy zawodowej towarzy-
szyły też inne pasje i zainteresowania, to pozostają one z
reguły żywe i możliwe do kontynuowania również po
przejS
ciu na emeryturę. Jeżeli autorytet rodziców i pełen
bliskoS
ci kontakt z dziećmi nie został unicestwiony w
toku uprzednich przesileń, rodzicielska mądroS
ć i do-
S
wiadczenie mogą stać się x
ródłem dobrych rad i wspar-
cia dla dzieci, dając jednoczeS
nie rodzicom poczucie, że
są ważni i potrzebni. Jeżeli życie towarzyskie i przyjax
nie
nie zostały uprzednio zaniedbane lub poS
więcone na rzecz
piętrzących się obowiązków  gniazdo rodzinne po odlo-
cie dzieci nie musi być puste. Te różne  jeżeli można by
jeszcze mnożyć, gdyby nie fakt, że sprowadzają się one
właS
ciwie do jednego. W finale życia zbiera się owoce
wszystkich minionych rozwiązań przełomowych sytuacji
rodzinnych. I one składają się na rozwiązanie tego ostat-
niego kryzysu.
78
Rozdzi ał VII
NIE KOŃCZĄCA SIĘ INWESTYCJA,
CZYLI KRYZYS WYCHOWANIA
Wychowanie dzieci jest najdłużej trwającym, S
wiado-
mym wysiłkiem podejmowanym przez rodzinę. Jest to
proces toczący się we wszystkich prawie fazach życia ro-
dziny i przebiegający poprzez niemal każdy punkt zwrot-
ny i przesilenie. Wszystko wskazuje na to, że proces wy-
chowania sam w sobie jest permanentnie trwającym
strukturalnym kryzysem rodzinnym, jako że w istocie
polega on na nieustannym, gwałtownym ujawnianiu się
coraz bardziej złożonych i coraz bardziej burzliwych kon-
fliktów pomiędzy dziećmi i rodzicami. Jak już wspomnia-
łem wczeS
niej, pierwszy taki konflikt ujawnia się mniej
więcej pomiędzy 1,5 a 3 rokiem życia dziecka. Jest to czas
zwany w psychologii rozwojowej  okresem przekory ,
kiedy rodzą się zręby osobowoS
ci dziecka oraz powstaje
jego poczucie integralnoS
ci i odrębnoS
ci jako jednostki.
Charakteryzuje się on niezwykle nasilonym dążeniem
dziecka do samodzielnoS
ci, do podkreS
lania swojej odręb-
noS
ci i do manifestowania przy każdej okazji swojej  nie-
zależnej i samorządnej woli. Przy znacznej jeszcze nie-
poradnoS
ci ruchowej dziecka i jego niewielkich możliwo-
S
ciach intelektualnych tendencja ta jest dla rodziców z re-
79
guły wyczerpującym doS
wiadczeniem. Trzylatek na nie-
mal wszystkie propozycje mamy lub taty mówi: nie. Chce
sam chodzić (czasem jeszcze nie bardzo sprawnie), gdzie
mu się podoba, sam jeS
ć, sam się ubierać, sam się myć i
sam regulować rozkład swojego dnia. A na interwencje
mamy, która usiłuje go wreszcie nakarmić po  samodziel-
nym rozchlapaniu trzeciego talerza zupy, reaguje rozgłoS
-
nym rykiem protestu i rzęsistymi łzami wylewanymi nad
sponiewieraną niezależnoS
cią. Na tym etapie konflikt po-
między rodzicami i ich pociechą rozgrywa się na dwu po-
ziomach. Z jednej strony rodzice, ze względów zdrowot-
nych i bezpieczeństwa, muszą ograniczyć dążenie swoje-
go potomka do samodzielnoS
ci i zmusić go do podporząd-
kowania się ich woli. Z drugiej strony ruchliwoS
ć, ekspan-
sywnoS
ć i niespożyta energia dziecka stoi w sprzecznoS
ci
z ich zmęczeniem, pragnieniem odpoczynku i poszukiwa-
niem możliwoS
ci zajęcia się choć przez chwilę swoimi
sprawami. Sytuacja taka trwać będzie aż do 10  11 roku
życia dziecka, kiedy jego energia i zainteresowania skie-
rują się zdecydowanie w stronę grupy rówieS
niczej.
Małe dzieci (czyli, jak już wczeS
niej przyjęliS
my, te do
10 roku życia) są czasami nazywane przez dorosłych  nie-
winnymi barbarzyńcami . W ten sposób skrótowo wyra-
żają oni obserwację, że dzieciom nie wpojono jeszcze cy-
wilizowanych zasad i norm współżycia, w związku z
czym nie respektują one wielu zwyczajów, konwenansów
i rytuałów regulujących dorosłe życie społeczne. Dzieci
mówią o tym, co widzą, nie zważając na społeczną hierar-
chię i przepisy bon tonu (jak w znanej baS
ni Andersena
 Nowe szaty króla ), wyrażają w sposób nieskrępowany
swoje uczucia i potrzeby, pozbawione są w znacznym
stopniu wstydu i tak zwanego  wyczucia (czyli umiejęt-
noS
ci oceny co wypada, a co nie), nie  chwytają aluzji i
nie zmierzają do celu ogródkami. W związku z tym rodzi-
80
ce przeżywają nieraz katusze wstydu i zażenowania wyni-
kające ze spontanicznego i szczerego zachowania się po-
tomka. Sam doS
wiadczyłem przed paru laty tego uczucia,
kiedy moja córka (chyba wtedy pięcioletnia) odebrała te-
lefon (jak się póx
niej okazało od mojego szefa, profesora
i znanego naukowca), oS
wiadczając bez ogródek:  Tata
nie może teraz podejS
ć, bo robi kupę . Nic więc dziwne-
go, że rodzice dążą do okiełznania tej spontanicznoS
ci i
nadania zachowaniu się pociech cywilizowanej ogłady
dobrego wychowania.
W okresie dorastania, z kolei, dzieci dążą do autonomii
i swobody, a rodzice pragną zachować kontrolę i nadzór.
Podczas zbierania się potomstwa do odlotu z rodzinne-
go gniazda we własne, dorosłe życie, rodzice w dobrej
wierze usiłują narzucić im swoją tego życia koncepcję.
I tak dalej.
Wszystko to skłania do wniosku, że proces wychowa-
nia w bardzo wielu swoich momentach jest, w gruncie rze-
czy, użyciem przez rodziców różnych form przemocy
i nacisku w celu poskromienia  natury dziecka i wtło-
czenia jego zachowań w społecznie akceptowane ramy.
 Samo z siebie dziecko nie zacznie sikać do sedesu, myć
zębów, jeS
ć nożem i widelcem, mówić  przepraszam i
 dziękuję czy recytować wierszyków na imieninach cio-
ci Heli. Dowodzą tego niezliczone przykłady  małych
dzikusów wzrastających w zaniedbanych domach dziec-
ka czy w rodzinach, gdzie z różnych powodów (np. alko-
holizmu czy narkomanii rodziców) zajmowanie się dziec-
kiem sprowadza się do dawania mu (i to nie zawsze) jeS
ć
i pić.
Wiadomo też jednak, że użycie przemocy wywołuje w
jej ofiarach opór i bunt bez względu na to, kim one są i jaki
stopień rozwoju reprezentują. Przeciw bezpoS
redniemu
naciskowi i stosowaniu siły protestują na różne sposoby
6  Moje dziecko...
81
zarówno poddawany tresurze pies, S
winka morska zmu-
szona do odgrywania roli ubieranej w S
pioszki lalki, jak i
dziecko, które w wieku 3  4 lat nie rozumie, dlaczego
dobrze jest myć zęby. Z tego powodu dzieci (szczególnie
małe) stawiają opór wychowawczym poczynaniom rodzi-
ców i tym samym czynią z procesu wychowania najbar-
dziej przewlekły i trudny kryzys w każdej rodzinie. W
kryzysie tym sytuacja wychowujących (rodziców) i wy-
chowywanych (dzieci) jest diametralnie różna.
Rodzice w swoich działaniach kierują się na ogół dale-
kosiężnymi przewidywaniami i planami, które dla ich po-
ciech są absolutną abstrakcją. OS
mioletnie czy nawet star-
sze dziecko nie jest w stanie pojąć, dlaczego ma poS
wię-
cać czas, który przecież tak wspaniale można spożytko-
wać na zabawę, nudnym w końcu, jednostajnym i trud-
nym lekcjom języka angielskiego. Nie rozumie ono do
końca motywacji, jakimi kierują się rodzice, zmuszając je
do tych lekcji, bowiem czasowy horyzont małego dziecka
ogranicza się do kilku dni. Stanowi to mniej więcej nor-
malny pułap w zgodnej z jego rozwojem percepcji czasu.
W praktyce dziecko będzie więc na różne sposoby  wymi-
giwać się od zazwyczaj kosztownych lekcji języka, uni-
kając ich, markując przygotowywanie się do nich lub, w
najgorszym razie, biernie i bez żadnych korzyS
ci w nich
uczestnicząc. Sytuacja taka powoduje z reguły rozgory-
czenie rodziców i żal z powodu niedoceniania przez syna
czy córkę ich zapobiegliwoS
ci, zdolnoS
ci przewidywania,
dobrej woli i, w końcu niebagatelnych, finansowych na-
kładów. To pozaS
wiadome oczekiwanie przez rodziców
wdzięcznoS
ci ze strony dziecka za ich rozmaite starania,
wysiłki i poS
więcenia jest, nawiasem mówiąc, zupełnie
pozbawione sensu, bowiem dziecko, niemal aż do okresu
dorosłoS
ci, przyjmuje to wszystko całkowicie naturalnie
jako coS
, co mu się od matki czy ojca należy. Fakt sprawo-
82
wania przez rodziców wszechstronnej nad nim opieki i
zaspokajania wszystkich jego potrzeb jest dla dziecka nor-
malnym, ustalonym i niezmiennym porządkiem S
wiata.
Tym samym przeciętne, żyjące w normalnej rodzinie
dziecko nie przeżywa wobec rodziców uczuć wdzięczno-
S
ci. Nie przychodzi mu bowiem do głowy, że rodzice mo-
gliby zachowywać się inaczej lub że to, co robią, zależne
jest od ich dobrej woli, a nie od owego ustalonego porząd-
ku S
wiata. Wdzięczne potrafią być tylko te dzieci, które
doS
wiadczyły uprzednio samotnoS
ci, cierpień i braku
opieki. A i to tylko na krótką metę.
Dla rodziców dziecko jest nie kończącą się inwestycją,
życiową  czarną dziurą , zdolną pochłonąć każdą iloS
ć
energii, uczuć, czasu i dóbr materialnych. Nie dostają przy
tym oni satysfakcji innej niż możnoS
ć uczestniczenia w
jego rozwoju i obserwowania kolejnych osiągnięć. Jest to
w dodatku inwestycja niepewna, ryzykowna, budząca sta-
ły niepokój i obawy. Dla rodziców wraz z narodzinami
dziecka pojawia się lęk o jego życie, zdrowie, rozwój,
bezpieczeństwo, powodzenie, trafne wybory życiowe, o
to, by spotkało dobrego partnera. I tak dalej. Lęk o dziec-
ko nie kończy się właS
ciwie nigdy, jest bowiem stałym
atrybutem rodzicielstwa i drugą, obok miłoS
ci, siłą napę-
dową będącego permanentnym kryzysem procesu wycho-
wania. Na kryzys wychowania składają się setki i tysiące
mniejszych kryzysów, rozgrywających się w codziennych
sytuacjach życiowych i wychowawczych w każdej rodzi-
nie. Jeżeli przynajmniej częS
ć z nich zostanie rozwiązana
konstruktywnie, to i cały kryzys znajdzie swój konstruk-
tywny finał w postaci  wyprodukowania przez rodzinę
wartoS
ciowego człowieka.
Rozwiązaniu niektórych z tych pomniejszych kryzy-
sów poS
więcona jest druga częS
ć książki.
83
Rozdział VIII
KTO W RODZINIE
ZAJMUJE SIĘ WYCHOWANIEM,
CZYLI O TYM,
ŻE DZIECI TEŻ WYCHOWUJĄ RODZICÓW
PrzyjS
cie na S
wiat dziecka przekształca małżeństwo w
rodzinę. W miejsce układu małżeńskiego powstaje system
rodzinny, w którym przebiegać będzie opieka nad potom-
kiem i proces jego wychowania. Skoro zaS
wychowanie
odbywa się w ramach systemu rodzinnego, to oczywiste
jest, że będzie ono dotyczyło całego tego systemu i anga-
żowało wszystkich jego członków. Jak pamiętamy, w sys-
84
temie rodzinnym wszyscy domownicy powiązani są ze
sobą siecią sprzężeń zwrotnych, powodujących, że jaka-
kolwiek zmiana w zachowaniu się jednego z nich powo-
duje natychmiastowe zmiany w zachowaniu się wszystkich
pozostałych. Oznacza to, że zachowanie się matki czy ojca
wpływa na zachowanie się dziecka, ale i zachowanie się
dziecka wpływa na postępowanie rodziców. Po prostu w
systemie rodzinnym wszyscy nawzajem wpływają na swo-
je zachowanie się według następującej zasady:
Matka wpływa na zachowanie się dziecka w tym sa-
mym stopniu, w jakim wpływ dziecka kształtuje jej postę-
powanie. Dotyczy to oczywiS
cie także układu ojciec 
dziecko i ojciec  matka.
Dla przykładu wyobrax
my sobie, że matka rozzłosz-
czona tym, iż syn wciąż pluje na stół spożywaną właS
nie
kaszką, daje mu w końcu klapsa. Dziecko zanosi się roz-
paczliwym płaczem i usiłuje przytulić się do matki. Widok
łez i rozpaczy chłopca wywołuje u matki żal i poczucie
winy, w wyniku czego zaczyna ona tulić i uspokajać syna,
którego przecież przed chwilą ukarała. Pod wpływem za-
biegów matki mały stopniowo się uspokaja i wraca do tak
przecież wspaniałej zabawy, jaką jest plucie kaszką. Tym
razem matka pod wpływem uprzedniego doS
wiadczenia
nie próbuje już klapsa, ale np. zabiera kaszkę. Powoduje
to, że dziecko... I tak dalej.
Wszystko to sprawia, że proces wychowania w rodzi-
nie ma charakter relacyjny. Jest on nie kończącym się cią-
giem wzajemnych ustosunkowań, czyli relacji, pomiędzy
członkami rodziny. W tych relacjach, za pomocą wzajem-
nego wpływu i oddziaływania na siebie, realizowane są
zadania i cele wychowawcze. Na pytanie, kto w rodzinie
zajmuje się wychowaniem, odruchowa niejako odpo-
wiedx
brzmi: oczywiS
cie rodzice. W rzeczywistoS
ci, w
relacjach wychowawczych rodzice są też obiektem, naj-
85
częS
ciej pozaS
wiadomych, oddziaływań wychowawczych
dzieci. Swoim postępowaniem potomstwo wpływa na za-
chowanie się rodziców, powodując liczne i trwałe zmiany
w tym zachowaniu. A trwałe zmiany zachowania się są
przecież istotą i celem wychowania.
Kontakt z dzieckiem, rodząca się i rozwijająca miłoS
ć
do niego, S
wiadomoS
ć całkowitej odpowiedzialnoS
ci za
jego życie i los wywołują może subtelne, ale za to trwałe
zmiany w psychice rodziców. Wiele żon podkreS
la, że ob-
cowanie z synem lub córką wpłynęło łagodząco i wycisza-
jąco na ich cholerycznych, wybuchowych mężów. Z kolei
wielu mężów stwierdza, że ich małżonki, przeistaczając
się w matki, stały się bardziej miękkie, delikatne, cierpli-
we i wyrozumiałe. Opieka nad małym dzieckiem jest rze-
czywiS
cie twardą szkołą cierpliwoS
ci i wyrozumiałoS
ci,
co daje odczuwalne efekty nie tylko w relacjach z potom-
kiem. Tym sposobem niemowlę, a potem małe dziecko,
niejako wychowuje własnych rodziców, ucząc ich pokory,
cierpliwoS
ci i zrozumienia, że wobec tak małej osoby wy-
próbowane dotąd metody działania (perswazja, złoS
ć,
szantaż itp.) są po prostu nieprzydatne i że w związku z
tym trzeba szukać nowych. Uczy ich ono też odpowie-
dzialnoS
ci i wytrwałoS
ci, pokazując wciąż, jakie skutki ma
i może mieć dla niego rodzicielska niefrasobliwoS
ć i opie-
szałoS
ć. Jedna z moich pacjentek, w przebłysku zrozumie-
nia tej wzajemnej relacji wychowawczej między małym
dzieckiem i rodzicami, tak oto ją opisała:  Od czasu przyj-
S
cia na S
wiat Kasia właS
ciwie rządzi nami i naszym do-
mem. Podporządkowała sobie całkowicie mnie i męża,
robiąc z nas zupełnie innych ludzi niż poprzednio. W
miejsce nieco rozleniwionych luzaków� pojawiło się
dwoje sprężonych i sprawnych wykonawców, wyczulo-
nych na grymasy księżniczki manifestowane jej płaczem,
okrzykami, stękaniem i innymi wyrazami� z jej prywat-
86
nego języka, którego zresztą błyskawicznie się nauczyli-
S
my. Mój mąż, inżynier i zakamieniały technokrata, już po
dwu tygodniach bezbłędnie rozróżniał po płaczu, czy ma
ona mokro, czy jest głodna, czy też po prostu się nudzi. Ja
sama zaczęłam się inaczej poruszać, od czasu gdy zauwa-
żyłam, że kiedy chodzę z Kasią na rękach swoim normal-
nym, energicznym krokiem albo pcham wózek w moim
normalnym, czyli ekspresowym tempie  zamiast zasy-
piać, staje się ona niespokojna, pobudzona i w końcu za-
czyna płakać. Teraz chodzę wolno i dostojnie, a córka za-
sypia błyskawicznie, ukołysana moim krokiem matro-
ny�. Przy okazji zauważyłam, że mój stały poS
piech i go-
rączkowe miotanie się� właS
ciwie nie mają sensu i są
raczej moim nawykiem niż odpowiedzią na konkretne
wymogi sytuacji. W efekcie również psychicznie przesta-
łam się niecierpliwić i miotać, co mój mąż przyjął z wy-
rax
nym uznaniem .
Z czasem akcje wychowawcze dziecka wobec rodzi-
ców stają się coraz bardziej złożone i, chciałoby się po-
wiedzieć, przemyS
lane, choć tak na pewno nie jest. W dal-
szym ciągu bowiem opierają się one na pozaS
wiadomej
intuicji. A oto przykład takiej akcji.
JakiS
czas temu zgłosili się do mnie zdesperowani ro-
dzice pięcioletniego Filipa, twierdząc, że chłopiec w nie-
spełna trzy tygodnie od rozpoczęcia kariery przedszkola-
ka uciekł z przedszkola, a następnie stanowczo odmówił
uczęszczania doń. Fakty były następujące. Krytycznego
dnia Filip został jak zwykle odwieziony rano przez matkę
do przedszkola, gdzie też, jak zwykle mało chętnie, został.
W dwie godziny póx
niej chłopiec pojawił się w miejscu
pracy matki (bywał tam przedtem już nieraz), odległym od
przedszkola o kilka ulic. Półprzytomnej z przerażenia ro-
dzicielce Filip oS
wiadczył stanowczo, że uciekł z przed-
szkola  raz na zawsze i że nigdy tam już nie wróci. Sło-
87
wa dotrzymał. W ciągu najbliższych kilku dni rodzice
wszelkimi sposobami starali się go nakłonić do powrotu w
przedszkolne progi (gdzie tymczasem, po imponującej
akcji S
ledczej, okazało się, że chłopca nie spotkała żadna
przykroS
ć, nie był x
le traktowany przez nauczycielki ani
nikt nie wpychał mu na siłę znienawidzonego szpinaku),
a gdy nic  łącznie z próbami przekupienia uparciucha
najbardziej upragnionymi zabawkami  nie dawało rezul-
tatu, zawlekli syna do przedszkola siłą. Filip narobił wrza-
sku na całą ulicę, oS
wiadczył, że i tak ucieknie... i wygrał.
Rodzice zwrócili się teraz do tzw.  specjalistów , takich
jak ja, aby uzyskać pomoc w wyleczeniu ich syna z, jak to
nazwała opiekująca się przedszkolem pani psycholog,
 fobii przedszkolnej . Pierwszym moim krokiem  specja-
listy było umieszczenie zachowania się dziecka w kon-
tekS
cie rodzinnym. W wyniku dokładnego wywiadu oka-
zało się, że w domu Filipa od pewnego czasu trwał kryzys
związany z konfliktem pomiędzy rodzicami na temat spo-
sobu dalszego funkcjonowania rodziny. Ojciec chłopca
domagał się, aby matka zrezygnowała z powrotu do pra-
cy zawodowej i pozostała w domu, zajmując się wycho-
wywaniem dziecka. Pragnął też w krótkim czasie mieć
drugie dziecko, aby rodzina stała się, jego zdaniem,
 prawdziwą rodziną . Matka natomiast nie chciała porzu-
cać swojego zawodu i pracy. Godziła się na drugie dziec-
ko, ale co najmniej po roku aktywnego życia zawodowe-
go. W wyniku tych nie dających się pogodzić kontrower-
sji ojciec obraził się na żonę, mówiąc, żeby  robiła, co
chce , ponieważ jego przestało to obchodzić. Zaczął też
demonstracyjnie więcej pracować i mniej bywać w domu.
Wobec takiego stanowiska męża matka  poszła w zapar-
te . Sama i za własne pieniądze załatwiła przedszkole dla
Filipa i wróciła do pracy. Można sobie wyobrazić, jak
wyglądały ich, nieliczne zresztą, wspólne wieczory lub
88
wspólne soboty i niedziele. W domu nastąpiły nie kończą-
ce się  ciche dni .
Odmowa chodzenia do przedszkola ze strony Filipa
odegrała w tym systemie rodzinnym rolę przeciwną do
omawianej już wczeS
niej roli objawu. Nie tylko nie przy-
czyniła się do utrzymania nowo ukształtowanej równowa-
gi (obrażony ojciec i  zaparta matka), ale wręcz spowo-
dowała jej gwałtowną zmianę. Na pewien czas zachowa-
nie się chłopca wywołało, co prawda, skutki podobne do
tych, jakie w systemie rodzinnym powoduje objaw, a mia-
nowicie zmusiło obrażonego ojca i  zapartą matkę do
współdziałania i ponownej analizy zaistniałej sytuacji. Jej
wynikiem była, między innymi, wizyta u mnie, w czasie
której doszło do rozmowy na temat sensownoS
ci zajętych
wobec siebie przez małżonków postaw. W rezultacie roz-
mowy oboje uznali, że możliwe jest wyjS
cie kompromiso-
we, znajdujące uzasadnienie w ich wzajemnej miłoS
ci i
jednoznacznej chęci bycia razem. Ode mnie otrzymali
wskazówkę mówiącą, że im bardziej poprawi się ich rela-
cja w kierunku zgody i bliskoS
ci, tym mniejsze będą opo-
ry ich syna przed uczęszczaniem do przedszkola. Kom-
promis polegał na przyjęciu przez ojca argumentów żony
i na wyrażeniu zgody na jej pracę zawodową teraz i w
przyszłoS
ci. Matka z kolei zgodziła się nie odwlekać spra-
wy drugiego dziecka. Skutkiem zawartego porozumienia
było pogodzenie się rodziców i powrót do bliskoS
ci, a co
za tym idzie, radykalna  odwilż w oziębłej i napiętej at-
mosferze domu. Po kilku dniach trwania takiego stanu
rzeczy Filip sam zaproponował próbę swojego powrotu
do przedszkola, co też wkrótce i bez dalszych kłopotów
się stało. Jego ucieczka wraz z póx
niejszymi następstwa-
mi była bowiem, jak się zdaje, jedynie intuicyjnie wybra-
nym S
rodkiem prowadzącym do zupełnie innego celu.
Chłopiec odmówił biernego uczestnictwa w budzącej jego
89
przerażenie rozgrywce pomiędzy rodzicami, przez co spo-
wodował najpierw zachwianie, a potem całkowitą zmianę
kształtującej się w rodzinie, niekorzystnej dla niego,
równowagi. Efektem tej zmiany było nowe porozumienie
rodziców i trwałe zmiany w ich zachowaniu się. Tak oto
mały Filip nieco  wychował swoich mamę i tatę.
W miarę dorastania dzieci ich sposoby wpływania na
postępowanie rodziców stają się coraz bardziej S
wiadome.
Około 7  8 roku życia nasze potomstwo zaczyna się co-
raz sprawniej posługiwać informacją zwrotną, mówiąc
nam wprost, jakie nasze zachowania nie odpowiadają im i
dlaczego. Już w tym wieku córka czy syn potrafi powie-
dzieć matce:  Nie krzycz tak na mnie, bo kiedy krzyczysz,
to ja się denerwuję i ubieram się wolniej albo:  Nie stój
nade mną, kiedy S
cielę łóżko, bo wtedy mi gorzej wycho-
dzi. Lepiej wyjdx
, a potem przyjdx
sprawdzić . I tak dalej.
Każdy rodzic przyzna, że słusznoS
ć tych uwag bywa
czasem tak uderzająca, że opada nam przysłowiowa szczę-
ka i nie pozostaje właS
ciwie nic innego, niż w milczeniu
uczynić sobie solenną obietnicę zmiany postępowania. W
okresie dorastania bezlitosna często w swej brutalnej praw-
dzie, a przy tym dokładna i precyzyjna informacja zwrotna
staje się w rękach dzieci głównym narzędziem buntu i pod-
ważania rodzicielskiego autorytetu.  Starzy dowiadują się
wtedy ze szczegółami, że są  twardogłowi , zacofani,
wS
cibscy, niedyskretni, nietolerancyjni, dwulicowi, oportu-
nistyczni, kłamliwi itd., itp. WiększoS
ć z tych krytyk opiera
się, niestety, na faktach, a ich logice i jasnoS
ci wywodu nie
można nic zarzucić. I znów, aby ocalić w oczach naszych
synów i córek resztki szacunku, nie pozostaje nam nic inne-
go, jak uznać słusznoS
ć przynajmniej częS
ci zarzutów i naj-
zwyczajniej w S
wiecie zmienić zachowanie.
W tym też okresie pojawia się przymus, najmocniejszy
i najbardziej S
wiadomy ze sposobów wpływania dzieci na
90
postępowanie rodziców. Dorastające potomstwo doS
ć
szybko odkrywa, iż rodzice są, w gruncie rzeczy, bezrad-
ni wobec niego. Wystarczy tylko stanowczo powiedzieć 
nie, aby zobaczyć, jak matka i ojciec (którzy doskonale
wiedzą, że siedemnastolatkowi już nie sposób dać klapsa
ani postraszyć go czymkolwiek) przechodzą od buńczucz-
nych pogróżek do żałosnych próS
b i błagań.
 Wyjeżdżam w sobotę do Krakowa na osiemnaste uro-
dziny koleżanki  mówi np. szesnastoletnia córka matce.
 Nie ma mowy. To za daleko. Nigdzie nie pojedziesz
 stwierdza matka.
 Tak? Ciekawe, jak mnie zatrzymasz  ciągnie córka. 
Może mi nie dasz pieniędzy? Obejdzie się. Poradzę sobie .
 Powiedziałam już  upiera się matka.  Nigdzie nie
pojedziesz i przestań o tym mówić, bo...
 Bo co?  wpada jej w słowo córka.  Zbijesz mnie?
Spróbuj! . I tak dalej. Dialog ten  autentyczny zresztą,
zakończył się następującą kwestią matki:
 Masz tu pieniądze i błagam, uważaj na siebie w tym
Krakowie .
Odkrycie bezradnoS
ci rodziców powoduje, że dzieci z
pozycji podporządkowanych i uległych obiektów rodzi-
cielskiej władzy przechodzą na pozycje dyktujących twar-
de warunki równorzędnych partnerów.
 Jeżeli chcesz mnie widzieć częS
ciej w domu, to mu-
sisz się zgodzić na odwiedziny moich kolegów .  Jeżeli
nie przestaniesz wciąż gadać o nauce  możesz się pożeg-
nać z moim zdaniem do następnej klasy .  JeS
li nie zgo-
dzisz się na moje póx
niejsze powroty do domu, to nie licz
na dobre wyniki w szkole . I tak dalej. Są to przykłady
jeszcze w miarę łagodnych tekstów, kierowanych przez
nastolatki do swoich rodziców, którym z lęku o dziecko, o
swój z nim kontakt i porozumienie, znów nie pozostaje nic
innego, jak zacisnąć zęby i zmienić swoje postępowanie.
91
I tak, można powiedzieć, toczy się wzajemne wychowanie
dzieci przez rodziców i rodziców przez dzieci, co powo-
duje, że gdzieS
w końcu tego procesu ani dzieci (co od
 zawsze jest zrozumiałe), ani rodzice (co, mam nadzieję,
będzie teraz bardziej zrozumiałe) nie są tymi samymi
ludx
mi, którzy go zaczynali.
I na tym kończę niekompletny i uproszczony, ale, jak
sądzę, na nasze potrzeby wystarczający opis życia rodzin-
nego. W drugiej częS
ci będę się do niego często odwoływał.
92
CzęS
ć druga
HEREZJE WYCHOWAWCZE
...cóż jest to wychowanie, jeS
li
nie oddalanie tylko człowieka od
stanu przyrodzonego, a naginanie
go do uprzedzeń, narowów, uznanych
za dobre w jakimS
miejscu S
wiata?
(ALEKSANDER TYSZYŃSKI)
93
94
Rozdzi ał I
WŁAR
CIWIE WSZYSTKO WIADOMO,
CZYLI O STEREOTYPACH W WYCHOWANIU
Z wychowaniem w naszym kraju jest trochę tak jak
z medycyną. Każdy Polak zna się na jednym i na drugim.
Historia Stańczyka, który swego czasu wyszedł na kra-
kowskie ulice z obwiązaną gębą i od każdego napotkane-
go znajomka (a nawet od zupełnie obcych ludzi) otrzymy-
wał receptę na pozbycie się bólu zębów, mogłaby się dziS

S
miało powtórzyć. To samo dotyczy wychowania. Każdy
z nas był, lepiej lub gorzej, wychowywany i niemal każdy
z nas kogoS
wychowywał. Upoważnia nas to we własnym
mniemaniu do czucia się ekspertem od wychowania i do
udzielania blix
nim zbawiennych rad w tym zakresie.
Spróbujmy się zastanowić, skąd pochodzi ta nasza wiedza
pedagogiczna i jakiej ona jest próby.
Pierwszym, jak się wydaje, i najważniejszym x
ródłem
informacji na temat rozwiązywania rozmaitych proble-
mów wychowawczych jest nasze doS
wiadczenie wynie-
sione z własnego procesu wychowania. Wybierając okre-
S
lony sposób rozegrania jakiejS
sytuacji wychowawczej,
mówimy bardzo często np.:  Moja matka tak robiła i
wszystko było w porządku . Aktualnej wartoS
ci owych
zapamiętanych z dzieciństwa pomysłów pedagogicznych
95
z reguły już nie sprawdzamy, bo przecież wiadomo, że  tak
się robi , a i my sami stanowimy niejako widomy dowód na
to, iż owe pomysły prowadzą do  wyprodukowania po-
rządnego człowieka. W ten sposób nasz własny przebyty
już proces wychowania staje się ważnym x
ródłem goto-
wych, stereotypowych rozwiązań różnych problemów wy-
chowawczych, sprawianych nam przez nasze dzieci.
 Mój ojciec mnie bił za najmniejsze przewinienie
i wyrosłem na wartoS
ciowego człowieka. Więc i ja będę
ciebie bił  mówimy nierzadko córce czy synowi z głębo-
kim przekonaniem, że taka jest koniecznoS
ć i że innego
wyjS
cia nie ma. Nie próbujemy nawet sprawdzić, czy
można by inaczej, bowiem oprócz bicia, którym posługi-
wał się nasz ojciec, nie znamy innej metody. Taki jest me-
chanizm powstawania ciągnących się nieraz przez poko-
lenia tradycji dotyczących postępowania w konkretnych
sytuacjach wychowawczych (mówiących np., że czego
dziecku nie wbijemy  przez tyłek do głowy , tego nie bę-
dzie ono realizowało w okresie dorosłoS
ci). W tym trady-
cyjnym postępowaniu wiele nie zgadza się nie tylko z
ustaleniami psychologii, ale nawet z logiką i zdrowym
rozsądkiem.
Tymczasem do tego samego celu prowadzą różne dro-
gi, a ten sam efekt wychowawczy można osiągnąć różny-
mi sposobami.
Drugim, niemal równie ważnym x
ródłem naszych po-
mysłów pedagogicznych są nagromadzone w danej kultu-
rze przesądy na temat wychowania potomstwa. Podają
one w postaci gotowych recept sposoby załatwienia typo-
wych problemów, jakie napotykają wszyscy rodzice. Po-
chodzą one z przekazywanej z ust do ust potocznej wiedzy
na temat rozwoju dziecka i procedur radzenia sobie z nim
w najtrudniejszych sytuacjach. Przed wielu laty zetkną-
łem się z receptą, wedle której, aby odzwyczaić dziecko
96
od smoczka, należy zabierać mu ów smoczek zawsze wte-
dy, kiedy maluch najbardziej go potrzebuje (a więc w
chwilach smutku, zdenerwowania, lęku czy po prostu za-
sypiania), i podsuwać mu pod nos brudny,  owłosiony
grzebień. Nikt nie wiedział, dlaczego właS
ciwie tego ro-
dzaju kontakt z grzebieniem ma wytworzyć u dziecka
awersję do smoczka. Wiadomo było natomiast, że  tak się
robi od zawsze i że jest to procedura nad wyraz skutecz-
na. Ale nie zawsze. Moja własna matka, przepytywana
przeze mnie na tę okolicznoS
ć, stwierdziła, że grzebień
zupełnie na mnie nie działał i ssałem zużyty i pozszywa-
ny przez dobrego dziadka (były to trudne i ubogie lata
czterdzieste) smoczek aż do czwartego roku życia, kiedy
to sam zdecydowałem więcej go nie używać.
Inne przesądy wyrażają się w takich obiegowych opi-
niach, jak np. ta o Jasiu, który, gdy się czegoS
nie nauczy,
to jako dorosły Jan nie będzie tego umiał. O dziecku, któ-
re gdy nie słucha ojca i matki, posłucha psiej skóry (czyli
służącej do bicia dyscypliny), czy o koniecznoS
ci zała-
twiania ważnych spraw rodzinnych  nie przy dziecku ,
bowiem jest ono zbyt delikatne i za S
wiadkowanie np. ro-
dzicielskiej kłótni może zapłacić jąkaniem się lub mocze-
niem do łóżka. Tego rodzaju przeS
wiadczeń funkcjonuje
bardzo dużo w zbiorowej S
wiadomoS
ci. Niektóre z nich
mają charakter regionalny i obowiązują tylko na ograni-
czonym terenie (jak np. panujące w południowej Polsce
przekonanie, że bawienie się zapałkami  czy szerzej,
ogniem  może spowodować zsikanie się dziecka w nocy
do łóżka), inne zaS
mają niejako  zasięg ogólnopolski i
stanowią zazwyczaj podstawowe  wyposażenie pedago-
giczne wielu młodych matek i ojców.
Trzecim wreszcie x
ródłem inspiracji wychowawczej
rodziców są oficjalnie lansowane koncepcje i mody peda-
gogiczne. Przez wiele lat np. lansowana była w Polsce
7  Moje dziecko...
97
koncepcja S
ciS
le rozplanowanego czasowo karmienia nie-
mowląt. Miały być one karmione  na godzinę kilkanaS
cie
razy w ciągu doby bez względu na ich zapotrzebowanie na
pokarm i zachowanie się. Doprowadziło to do  wyproduko-
wania generacji dzieci, które nie identyfikowały uczucia
głodu. Nie potrafiły one dać opiekunom jednoznacznego
sygnału, że są głodne, rozładowując  głodowe napięcie w
pozornie pozbawionym przyczyny płaczu, ruchowym pod-
nieceniu, zaburzeniach snu i ogólnym rozgrymaszeniu.
Dopiero pojawienie się na polskim rynku sławnej książki o
opiece nad dzieckiem doktora Benjamina Spocka spowodo-
wało gremialny zwrot rodziców w stronę naturalnego i uza-
sadnionego logicznie karmienia  na żądanie .
Potem była moda na importowane, głównie ze Stanów
Zjednoczonych,  wychowanie bezstresowe , którego
podstawowymi metodami było  podążanie za dzieckiem
oraz obdarzanie go maksymalną uwagą rodziców. Ten
akurat pomysł nie zdobył powszechnego uznania, docze-
kując się nawet całej serii dowcipów wykpiwających
skutki jego stosowania, jak choćby ten oto: W tramwaju
jedzie młoda mama z mniej więcej pięcioletnim synem.
Chłopiec siedzi na fotelu, podziwiając przez okno to, co
jest do podziwiania, a matka stoi obok. W pewnej chwili
stojąca w pobliżu mocno starsza pani odzywa się uprzej-
mie:  Może pani synek ustąpiłby mi miejsca, bardzo trud-
no mi stać . Matka na to:  Proszę załatwić to z synem. Ja
wychowuję go bezstresowo i nie będę wywierać nań naci-
sku, aby ustąpił pani miejsca . W tym momencie z fotela
w głębi wagonu wstaje młody człowiek i podchodzi do
matki naszego chłopczyka.  Mnie też rodzice wychowy-
wali bezstresowo  mówi, przylepiając jej do czoła żutą
dotychczas gumę. To lapidarny i bardzo trafny komentarz
do całej owej koncepcji opartej na założeniu, że dziecko
jest równoprawnym partnerem dorosłego. Ma prawo do
98
pełnej wolnoS
ci osobistej i do nie skrępowanego  wyraża-
nia siebie , w związku z czym powinno być traktowane
jak inny dorosły. Tymczasem jak jest, każdy widzi. Dziec-
ko po prostu nie jest partnerem dorosłego ani tym bardziej
nie jest dorosłym.
Obecnie najwyrax
niej nastała moda na wychowanie
zorientowane w przyszłoS
ć, preferujące uczenie dzieci
rozmaitych umiejętnoS
ci (tenis i jazda konna, golf, kom-
putery). Troska rodziców skupia się na zapewnieniu po-
tomstwu niezliczonych dodatkowych zajęć, które mają
poprawić jego pozycję startową w przyszłe dorosłe życie.
Już kilkuletnie dzieci uczone są intensywnie języków ob-
cych, informatyki, zasad prowadzenia tzw.  biznesu , a
także jazdy konnej, gry w tenisa i w golfa, jako najlepiej
rokujących przyszłoS
ciowo umiejętnoS
ci towarzyskich.
Tym sposobem zabiegani i ponad miarę zajęci rodzice za-
czynają mieć zabiegane i ponad miarę zajęte dzieci. I
wszyscy są zadowoleni. MyS
lę, że do czasu. Wychowania
bowiem nie można zastąpić edukacją, chociaż takie ten-
dencje wykazuje również współczesna polska szkoła. Są
to dwa różne, chociaż S
ciS
le uzupełniające się procesy.
Bez dobrego wychowania nie ma skutecznej edukacji i
bez równoczesnej edukacji nie ma dobrego wychowania.
A jedno do drugiego, jak już powiedziałem, sprowadzić
się nie da. Toteż mamy coraz więcej dzieci ani dobrze wy-
edukowanych, ani dobrze wychowanych, za to zagubio-
nych, spiętych i nieszczęS
liwych.
Wychowanie, jak rzadko który proces społeczny, jest
terenem opanowanym przez jałową rutynę i przesąd,
gdzie zdrowy rozsądek przebija się z najwyższym trudem.
A właS
nie głównie do zdrowego rozsądku rodziców od-
wołuje się ta częS
ć książki.
99
Rozdzi ał II
Z ŻABIEJ PERSPEKTYWY,
CZYLI O KUCANIU DO DZIECKA
Bardzo szeroko rozpowszechniony, aczkolwiek rzadko
do końca uS
wiadamiany sobie przez dorosłych przesąd
głosi, że w stosunku do małego dziecka należy zachowy-
wać się i mówić  po dziecinnemu . Wynika on z prze-
S
wiadczenia, że np.  półtoraroczniak lub dwulatek jest
stworem zdolnym do jako tako sensownego kontaktu tyl-
ko na swoim poziomie rozwoju. Taki też kontakt  w kuc-
ki uprawiają czarująco sepleniące mamusie i szczebio-
czące ciocie, rozkosznie paplające koleżanki mamy i tatu-
siowie raczkujący po pokoju, aby zabawić dąsającego się
potomka. Zewsząd rozlega się  księżycowy język , owe:
 maS
tu papu, x
araS
mamcia da, pójdziemy ajciu na S
pacie-
rek, cio tu dzidzia jobi itd.
DoroS
li ciamkają, S
linią się, kląskają, cmokają, grzebią
się w piasku, skaczą na jednej nodze, chodzą w kucki, ba-
wią się lalkami, udają egzotyczne zwierzęta (sam znam
tatusia, który do perfekcji opanował cieszący jego córecz-
kę sposób chrząkania małej foczki) i wyczyniają inne
jeszcze niesamowite rzeczy, które można czasami obser-
wować w parkach i ogródkach jordanowskich. CzęS
ciowo
wynika to z zafascynowania dzieckiem i dziejącym się na
100
naszych oczach, zdumiewającym procesem rozwoju, cze-
go wynikiem bywa często przemożna tendencja rodziców
do podchwytywania uroczo nieporadnego i zabawnego
sposobu mówienia ich pociech. W wielu rodzinach neolo-
gizmy zmagającego się z początkami mowy potomka
wchodzą wręcz na długi czas do słownictwa dorosłych.
Ta zdumiewająco łatwa zgoda na  zdziecinnienie kon-
taktu i  kucanie do dziecka wynika z przekonania, że
dziecko tak chce i to lubi. A tymczasem niezliczone obser-
wacje wskazują na coS
zupełnie innego. Dzieci stronią lub
wręcz unikają kląskających cioć, wpadają w osłupienie na
widok raczkujących po pokoju tatusiów i babć oraz cho-
wają się pod łóżko przed uroczo paplającymi koleżanka-
mi mamusi. Z przyjemnoS
cią natomiast wdają się w kon-
takty np. z reperującym kran hydraulikiem czy normalnie
(a nawet nieco sztywno) zachowującym się wujkiem, któ-
ry mówi doń i zachowuje się  po dorosłemu . Bowiem
nasze potomstwo lubi i chce, żeby S
wiat wokół niego był
uporządkowany, żeby doroS
li byli dorosłymi i nie udawa-
li dzieci, bo gdy to robią, S
wiat przestaje być zrozumiały i
bezpieczny. Dzieci bardzo lubią, żeby się z nimi bawić, ale
chcą, żebyS
my w tych zabawach byli sobą i bawili się po
swojemu, a nie przeistaczali się w głupkowatą najczęS
ciej
karykaturę dziecka, która budzi przerażenie swoimi eks-
cesami. Nie uznają one  zdziecinniania mowy i infanty-
lizowania swojego zachowania za objaw miłoS
ci i czuło-
S
ci, jak sądzi mnóstwo dorosłych. Wyrazem miłoS
ci i czu-
łoS
ci jest dla nich nasza dorosła, poS
więcana im uwaga i
nasza dorosła z nimi bliskoS
ć. Rzeczowo i poważnie roz-
mawiających z nimi dorosłych nie odbierają jako oschłych
sztywniaków. One lubią rzeczowoS
ć i pewien dystans da-
jący im szansę wyboru własnego zachowania.
Wszystko, co powyżej napisałem, wiem od samych
dzieci  albo z rozmów z nimi (z trzylatkiem już można
101
zupełnie poważnie porozmawiać), albo z wieloletnich ob-
serwacji. Jeżeli sami zechcecie z nimi porozmawiać lub
życzliwie je poobserwować, przekonacie się, ku swemu
zdumieniu, że  kucanie do dziecka odnosi wręcz prze-
ciwny do zamierzonego skutek. Podważa ich poczucie bez-
pieczeństwa i utrudnia im nawiązanie z nami kontaktu.
W kontaktach ze swymi pociechami rodzice powinni
pozostać sobą. Oznacza to np. z ich strony odmowę udzia-
łu w zabawach, które są dla nich zbyt krępujące i trudne.
Jeżeli ojciec nie potrafi wcielić się w małego synka Bar-
bie, co proponuje mu w zabawie jego córka, powinien (za-
miast zgadzać się na markowanie, jak to najczęS
ciej w głę-
bi duszy nazywa,  wygłupów w imię  S
więtego spokoju )
jasno odmówić tego na rzecz swojej własnej propozycji.
 Nie chcę się bawić w synka Barbie  może on S
miało
powiedzieć.  Ale chętnie zagram z tobą w warcaby czy
chińczyka� .
Ze zdumieniem przekona się wtedy, jak łatwo i z jakim
niekłamanym entuzjazmem córka przystanie na jego pro-
pozycję. Oznacza to też wiernoS
ć własnemu sposobowi
mówienia i zachowania się we wszystkich możliwych sy-
tuacjach kontaktu z dzieckiem. Każdy z nas ma swój pry-
watny  język pieszczotliwy ,  język żartobliwy ,  język
poważny ,  język grox
ny itd. W zależnoS
ci od zaistnia-
łej sytuacji powinniS
my się z córką czy synem porozumie-
wać jednym z tych języków. I tak,  język poważny bę-
dzie użyteczny w sytuacjach omawiania wzajemnych sto-
sunków, tego, co się wydarzyło w ciągu dnia, czy tego, jak
ma wyglądać dzień następny.  Język pieszczotliwy może
mieć zastosowanie przy odgrywaniu z dzieckiem w zaba-
wie sytuacji z przeszłoS
ci lub przy maksymalnej bliskoS
ci
i pieszczotach, mających miejsce np. podczas kąpieli i
układania się do snu.  Język grox
ny powinien być użyty
w sytuacjach ustalania nieprzekraczalnych reguł postępo-
102
wania i zawierania z dzieckiem umów na te okolicznoS
ci,
jak też wobec zachowań potomka, które te reguły jawnie
naruszają.
Jednym słowem, matka czy ojciec powinni synowi lub
córce powiedzieć np.:  Jeżeli będziesz wychodził z przed-
szkola nie mówiąc nic Pani, to będę bardzo niezadowolo-
ny i niewykluczone, że dostaniesz za to klapsa . Dla wie-
lu rodziców będzie rzeczą zdumiewającą, że tego rodzaju
jasna wobec dziecka deklaracja okaże się bardziej sku-
teczna niż sam klaps czy inna wymyS
lona przez nich kara.
Dziecko bowiem, uprzedzone o możliwym braku akcepta-
cji ze strony rodziców (co jest dlań zawsze najwyższą
karą), na ogół stara się tego ze wszystkich sił uniknąć.
103
Rozdzi ał III
IDy
SIĘ BAWIĆ,
CZYLI O ROBIENIU Z DZIECKA GŁUPKA
Z  kucaniem do dziecka wiąże się inny, szeroko roz-
powszechniony przesąd mówiący, że do pewnego wieku
(nieraz i do kilkunastu lat) dziecko jest rozkosznym głup-
tasem, który niewiele rozumie z tego, co się wokół dzieje.
Ileż to razy zdarza się, że rodzice, którym dajemy dyskret-
ny znak, iż dziecko z zainteresowaniem słucha ich wypo-
wiedzi, machają lekceważąco ręką, mówiąc:  To jeszcze
głupiutkie. Nie zrozumie . Ilu rodziców dopuszcza, aby
dzieci były S
wiadkami bardzo nieraz drastycznych wyda-
rzeń czy rozmów rozgrywających się między dorosłymi
nie dlatego, że nie było innego wyjS
cia, ale dlatego, iż
uznali dziecko za zbyt głupie, aby mogło zrozumieć sens
zdarzenia. A ile razy robimy z dziecka głupka  w żywe
oczy , czyli całkowicie bezczelnie?
Oto niespełna szeS
cioletnia Kasia, przestraszona ostrą
wymianą zdań pomiędzy rodzicami, przymila się do smut-
nej mamy, usiłując ją po swojemu pocieszyć.
 Idx
się bawić, córeczko, nic się nie stało  mówi mat-
ka.  Mamusia nie jest smutna, tylko poważna .
 Dlaczego płaczesz?  pyta mamę szeS
cioletni Mar-
cin.
104
 Ja płaczę?  dziwi się fałszywie mama.  Ależ co ty
opowiadasz? Idx
się bawić .
 Dlaczego mama tak bardzo na ciebie krzyczała? 
pyta ojca inny kilkulatek.
 Ona tylko tak żartowała  robi głupka ze swego po-
tomka zawstydzony tatuS
. I tak dalej.
Łżemy w  żywe oczy , zapieramy się, oszukujemy
i  rżniemy głupa w błogim przeS
wiadczeniu, że nasze
dziecko to jeszcze naiwniak. Nie zrozumie, da się oszu-
kać, da sobie wcisnąć byle kit i będzie zadowolone. Nie
przeszkadzają nam zazwyczaj w takim myS
leniu nasze
własne obserwacje S
wiadczące o tym, że już dwulatek
orientuje się, gdzie co leży w mieszkaniu, a trzylatek po-
trafi w miarę dokładnie powtórzyć, o czym doroS
li rozma-
wiali. Praktyka sądowo-psychiatryczna mówi, że w tych
krajach, w których dopuszcza się, by małe dzieci występo-
wały w charakterze znaczących S
wiadków, już cztero-pię-
ciolatek potrafi skrupulatnie przekazać przebieg i sens
obserwowanych wydarzeń. Dzieci mają uszy jak radar i
oczy jak lunety, a przy tym są nieustannie skupione na
dorosłych, których zachowanie pilnie obserwują, usiłując
zrozumieć, a tym samym nadać sens otaczającemu je
S
wiatu. I z całą pewnoS
cią nie są to rozkoszne głuptasy. Co
prawda, nie chwytają wszystkich aspektów wydarzeń,
których są S
wiadkami, ale na swoim poziomie wykazują
pełne ich zrozumienie. Czterolatek na pewno nie zrozu-
mie wszystkiego, co mówiliS
my o złym prowadzeniu się
jego ulubionej cioci Heli, ale skonstatuje, że mówiliS
my o
niej ze złoS
cią. I niewykluczone, iż zaniepokojony, roz-
pocznie taki oto dialog:
Syn:  Mamo, czy ty nie kochasz cioci Heli?
Matka: (zaniepokojona, natychmiast usiłuje zrobić
z syna głupka)  Ależ, syneczku, co ci przyszło do głowy?
OczywiS
cie, że kocham ciocię .
105
Syn: (nie daje sobie wcisnąć kitu)  To czemu, kiedy
ciocia wyszła, powiedziałaS
do babci: No, nareszcie po-
szła ta krowa?
Matka: (przyłapana na gorącym uczynku, usiłuje za
wszelką cenę ratować sytuację i brnie w dalsze ogłupianie
dziecka)  Powiedziałam tak, syńciu, bo właS
nie bardzo
lubię ciocię. Pamiętasz przecież, ile razy ci mówiłam, że
krówki to bardzo sympatyczne i pożyteczne zwierzątka .
Syn: (wciąż ma wątpliwoS
ci)  A dlaczego nie mówisz
tak, kiedy wychodzi ciocia Basia albo babcia?
Matka: (wycofuje się na dobrze sobie znane pozycje)
 Idx
się bawić, Piotrusiu, a jeszcze lepiej zrób porządek w
twoich zabawkach, bo straszny tam bałagan .
Syn odchodzi do swojego pokoju pełen wątpliwoS
ci
i podejrzeń.
Żadne dziecko nie da sobie do końca wmówić, że nie
ma tego, co widzi, albo nie słyszy tego, co słyszy. Nie
umie też pogodzić się z tym, że ewidentnie kłócący się i
obrzucający obelgami rodzice tylko  żartowali , a bliska
płaczu mama nie jest smutna, tylko  poważna . Takie jaw-
ne robienie zeń głupka mały człowiek odbiera najczęS
ciej
jako dwa sprzeczne ze sobą komunikaty, co zawsze wy-
wołuje napięcie i zmniejsza jego poczucie bezpieczeń-
stwa. Nie może on pojąć, dlaczego własna matka czy oj-
ciec mąci mu w głowie i zaburza obraz rzeczywistoS
ci.
Dlatego nasze dzieci patrzą na nas często jak na stosunko-
wo nieszkodliwych wariatów, wyczyniających jakieS

dziwne sztuki ze sobą, z rzeczywistoS
cią i z nimi samymi
z nieodgadnionych powodów i w nieznanym celu. A po-
wody wyprawiania owych sztuk są następujące:
Po pierwsze, wS
ród ogromnej liczby rodziców pokutu-
je przesąd, że okazanie przy dziecku jakiejkolwiek włas-
nej słaboS
ci  smutku, lęku, niepewnoS
ci czy zdenerwo-
wania  ujemnie wpłynie na macierzyński lub ojcowski
106
autorytet. Według owej koncepcji dzieci tylko czekają na
owe przejawy słaboS
ci, aby wykorzystać je do wymknię-
cia się spod rodzicielskiej władzy i kontroli. Tymczasem
jest akurat odwrotnie. Naszym córkom i synom, przynaj-
mniej do wieku dorastania (a często i grubo ponad ten
wiek), nie zależy na podważaniu naszego autorytetu i wia-
rygodnoS
ci, bo potrzebują nas silnych, odpowiedzialnych
i godnych zaufania, aby czuć się przy nas spokojnie i bez-
piecznie. Oni chcą mieć rodziców wspaniałych, pięknych
i mądrych, żeby móc w ich opiekuńczych ramionach bez
napięć, lęku i niepewnoS
ci zapoznawać się ze S
wiatem i
opanowywać trudną sztukę współżycia z innymi ludx
mi.
Wiele moich pacjentek-matek reaguje zaskoczeniem i nie-
dowierzaniem, kiedy mówię, że tym, co jest ich dzieciom
potrzebne niemal na równi z powietrzem i pożywieniem,
jest matka w dobrej formie. Kiedy więc idziesz, matko, do
fryzjera, sprawiasz sobie nową sukienkę czy po prostu efek-
tywnie odpoczywasz  robisz to nie tylko dla siebie, ale
również dla twojego dziecka. Bo ono chce cię widzieć
uS
miechniętą, zadowoloną, pełną chęci do życia i piękną jak
Barbie. Niestety, w polskiej kulturze obraz dobrej matki sta-
nowi kobieta barchanowo-zmęczono-poS
więtliwa, która
dx
wiga zakupy, gotuje obiady, ubiera się w byle co, ma wło-
sy w ociekających potem strąkach i niesłychanie rzadko się
uS
miecha. Ojciec zaS
to najczęS
ciej facet, który rzadko
bywa w domu, a jak już w nim jest, to tylko S
pi lub ogląda
telewizję, bo musi zregenerować siły wyczerpane  jak ma-
wiała moja córka   zarabianiem na pieniążki . Nic więc
dziwnego, że nasze dzieci miewają do nas głęboko zazwy-
czaj skrywane pretensje za to, iż nie jesteS
my albo nie sta-
ramy się być wspaniali. Tacy co najmniej jak Barbie i Ken.
Po drugie, rodzice są z reguły przeS
wiadczeni, że oka-
zanie dziecku własnej słaboS
ci w postaci smutku, strachu
czy niepewnoS
ci zwali na jego małą głowę zbyt duży cię-
107
żar. Boją się, że ich własne negatywne uczucia niejako
udzielą się potomkowi, a przecież dzieciństwo powinno
być jasne i beztroskie. Powodowani staraniem o to, nie
pozwalają synowi czy córce wyrazić naturalnego z ich
strony współczucia, solidarnoS
ci i miłoS
ci w trudnych
chwilach. Dzieci doskonale widzą i czują nasze kłopoty,
gdyż w systemie rodzinnym nie ma, jak to już wiemy, spo-
sobu na ich ukrycie. Z reguły też starają się po swojemu
nas wesprzeć poprzez to, co dla nich ze strony rodziców
jest zawsze wsparciem i pocieszeniem, czyli przez fizycz-
ną bliskoS
ć i ciepły, pełen akceptacji kontakt. Kilkuletnia
Kasia będzie się więc tulić do smutnej mamy i przema-
wiać do niej najczulszymi, zarezerwowanymi dla ukocha-
nych lalek słowami, wierząc, że przyniesie to matce ulgę i
pocieszenie, tak jak jej samej przynosi ulgę i pocieszenie
matczyne przytulanie i czułe słowa. I wtedy bardzo często
słyszy:  Idx
się bawić, mama nie jest smutna, tylko po-
ważna . Jest to równoznaczne z brutalnym odepchnię-
ciem. Z odmówieniem dziecku prawa współuczestnicze-
nia w przeżyciach najbliższej mu osoby. A wszystko to z
dobrej woli i troski. Bo przecież mała to jeszcze głuptas.
Nie zrozumie, o co chodzi, i tylko się niepotrzebnie za-
smuci i zmartwi.
 Mama mi mówiła, że wcale się x
le nie czuje  powie-
działa mi niedawno oS
mioletnia córka mojej cierpiącej na
depresję pacjentki  ale ja słyszałam, jak płakała w łazien-
ce. Niech jej pan tego nie mówi, bo byłoby jej przykro, że
ja się tym martwię .
Taki to, proszę państwa, z niej głuptas.
I na koniec jeszcze jedna sprawa.
Wielu rodziców zaczyna się w pewnym momencie
skarżyć na dziwną, ich zdaniem, nieczułoS
ć i obojętnoS
ć
niemałych już dzieci wobec rodzicielskich trudnych prze-
żyć i kłopotów.
108
 Moja dwunastoletnia córka, widząc, że po powrocie z
pracy ledwie żyję ze zmęczenia, nawet przez chwilę się
tym nie przejmuje. Zamiast zaproponować mi np. herbatę
i odpoczynek, twardo domaga się obiadu i herbaty dla sie-
bie  skarży się jedna z matek.
 Żebym padała na nos i płakała po kątach, mój trzyna-
stoletni syn się tym nie przejmie. Udaje, że nic się nie
dzieje, i domaga się, aby wszystko było tak jak zawsze.
Czasami widzę w nim zadatki na zimnego, okrutnego psy-
chopatę  opowiada inna.
Nic z tych rzeczy. Nie chodzi tu o nieczułoS
ć czy psy-
chopatię, ale o pewien rodzaj treningu. Wszystko wskazu-
je bowiem na to, że latami robione  w głupka dzieci uczą
się wreszcie, iż reagowanie na różne objawy słaboS
ci lub
kłopoty rodziców jest z ich strony nietaktem, na który
rodzice odpowiadają z reguły odepchnięciem w stylu 
 idx
się bawić . Robienie z nich głupka w opisany wczeS
-
niej sposób jest równoczeS
nie treningiem w powstrzymy-
waniu się od reakcji na rodzicielskie problemy. Dzieci po
prostu w końcu się nauczyły i  idą się bawić nawet wte-
dy, gdy ojciec  czegoS
smutny , a matka zalewa się łzami.
109
Rozdzi ał IV
NIE IDy
, ZOSTAW, NIE RUSZAJ,
STÓJ SPOKOJNIE,
CZYLI O PODWAŻANIU
KOMPETENCJI DZIECKA
KiedyS
w parku na warszawskiej skarpie, dokąd cho-
dziłem z moją córką na spacery, byłem S
wiadkiem nastę-
pującej sceny: Matka trzy- lub czteroletniego chłopca  za-
gadała się ze spotkaną podczas spaceru koleżanką. Obie
panie od dobrej już chwili konwersowały z ożywieniem,
podczas gdy chłopiec najwyrax
niej potężnie się nudził.
Najpierw stał grzecznie przy mamusi, ale po jakimS
czasie
zaczął od niej odchodzić, badając okolicę. Oddalał się na
kilka, kilkanaS
cie kroków i znów wracał. Jego uwagę
przyciągała położona nieopodal wielka, błotnista kałuża
pozostała po niedawnych roztopach. W pewnym momen-
cie podbiegł nad sam brzeg bajorka, ale natychmiast nie-
mal zawrócił do matki. Następną wyprawę podjął po kil-
ku chwilach. Podszedł ostrożnie do brzegu kałuży i dłuż-
szy czas oglądał ją z wielkim zainteresowaniem. Kiedy
jedną nogą, znów ostrożnie i delikatnie, dotykał po-
wierzchni błota, badając jego konsystencję i właS
ciwoS
ci,
dostrzegła go  zagadana mama. Wydając rozdzierający
okrzyk postrzelonej kakadu, ruszyła biegiem w kierunku
110
syna, wołając:  Marcin, wracaj, stój, chodx
tu zaraz, odejdx

od tego błota, bo się ubrudzisz! . I wtedy Marcin wlazł do
kałuży. Matka dopadła go w sekundę póx
niej i wymierzając
siarczyste klapy, powtarzała:  Mówiłam ci przecież, żebyS

nie właził do kałuż, mówiłam ci, prawda? .
Pamiętam, że pomyS
lałem wtedy:  Owszem, mówiłaS
.
A co by się stało, gdybyS
nic nie powiedziała? . I odpo-
wiedziałem sam sobie zgodnie z moją wiedzą i doS
wiad-
czeniem: Najprawdopodobniej nic by się nie stało. Mały
zbadałby błoto nogą, może nawet ręką, wetknąłby w nie
palec, poklepał  i wystraszony ubrudzoną dłonią, wrócił-
by szybko do mamy. Ale matka właS
nie takie zachowanie
się uniemożliwiła mu. Zainterweniowała, zanim powstał
zamiar bliższego zapoznania się przez chłopca z właS
ci-
woS
ciami błota. Zanegowała kompetencje dziecka, wy-
chodząc z założenia, że musi ono w tej sytuacji zachować
się w najbardziej gwałtowny i głupi sposób  po prostu
włażąc do kałuży. Dlaczego? Dlaczego tak często zakła-
damy, że dziecko wybierze w swoim działaniu najbardziej
destrukcyjną i bezsensowną reakcję? Dlaczego jesteS
my
na ogół przekonani, że nasza pociecha bierze do ręki nóż
tylko po to, by urżnąć sobie palec, szklankę, aby ją stłuc,
wchodzi na krzesło, aby zeń spaS
ć na głowę, a biegnie tyl-
ko po to, żeby się przewrócić? Z jakiego powodu odma-
wiamy dzieciom elementarnej kompetencji w ich obco-
waniu ze S
wiatem, który przecież już doS
ć długo i z takim
zaangażowaniem poznają?
Doprawdy trudno to zrozumieć. Przecież matka małe-
go Marcina z parku musiała wielokrotnie widzieć, jak
bawi się on piaskiem i wodą. Musiała wraz z nim, choćby
podczas spacerów, omijać kałuże i wyjaS
niać chłopcu,
dlaczego tak właS
nie czynią. Musiała wreszcie doS
wiad-
czyć, jak bardzo małe dziecko nie lubi mieć mokrego
ubrania. Dlaczego więc nie pomyS
lała, że jej syn wie, iż
111
błoto moczy i brudzi ubranie, a w kałuże nie należy wcho-
dzić?
Odpowiedx
na to ostatnie i na poprzednie pytania jest
następująca: Stało się tak, ponieważ mamy tendencję do
traktowania dzieci (przynajmniej do pewnego wieku) jak
przygłupie stwory, dla których uczenie się i doS
wiadcze-
nie nie mają żadnego znaczenia. Ponieważ, mniej lub bar-
dziej S
wiadomie, zakładamy, że ich działanie nie podlega
żadnej, a już najmniej  dorosłej logice  będąc czymS
w
rodzaju tańca oszalałego słonia w składzie porcelany. Po-
nieważ, wreszcie, przyjmujemy, że każdy pomysł dziecka
jest niebezpiecznym eksperymentem podejmowanym
przez ryzykanta pozbawionego instynktu samozacho-
wawczego.
Sądy te przynajmniej częS
ciowo wynikają ze wspo-
mnianej już przy okazji kryzysu wychowania sprzeczno-
S
ci interesów pomiędzy małymi dziećmi i rodzicami. Jak
pamiętamy, jedną z podstawowych potrzeb psychicznych
wczesnego dzieciństwa jest, zrozumiała z punktu widze-
nia logiki rozwoju, potrzeba stałego poznawania otaczają-
cej dziecko rzeczywistoS
ci i zdobywania nowych do-
S
wiadczeń. Rodzice natomiast chcieliby, żeby dziecko
było  grzeczne , a tym samym i nade wszystko bezpiecz-
ne. Oczekiwanie więc, że mały chłopiec będzie cierpliwie
stał w miejscu, asystując pogrążonym w rozmowie doro-
słym, jest z ich strony skrajnie nierealistyczne. Wiadomo
bowiem, jeS
li nie z lektury dotyczącej rozwoju dziecka, to
z niezliczonych potocznych obserwacji, że w każdym
miejscu i w każdym czasie, kiedy tylko ma ono nieco swo-
body, natychmiast podejmuje wszechstronne badanie naj-
bliższego otoczenia, w tym również badanie fascynujące-
go S
wiata błotnistych kałuż. Wybierając się więc z cztero-
czy pięciolatkiem na spacer do parku w okresie wiosen-
nych roztopów, należy oczekiwać, że tak właS
nie będzie.
112
Że nasza pociecha będzie najpierw walczyła z nami, w ra-
mach codziennej wojny domowej o odrobinę autonomii
(będzie usiłowała iS
ć  sama , nie zechce iS
ć  za rękę ,
pobiegnie nieco do przodu, zostanie trochę z tyłu itd.),
którą wykorzysta natychmiast do bliższego zapoznania się
z najbliższą kałużą. Nie oznacza to jednak, że wlezie do
niej i utapla się jak, nie przymierzając, nosorożec. Dzieci,
którym rodzice okazują zaufanie w ich poznawaniu S
wia-
ta i ludzi, z reguły zachowują się mądrze i ostrożnie.
Nowe rzeczy i zjawiska poznają powoli, w wielu etapach
i próbach, a każde bardziej zdecydowane działanie starają
się podejmować  pod okiem i kontrolą dorosłych. Oczy-
wiS
cie, zdarzają się im rozmaite potknięcia i wpadki, po-
nieważ są jeszcze niezdarne w ruchach, czasami zbyt nie-
cierpliwe i nie potrafią przewidzieć wszystkich konse-
kwencji swojego zachowania. Do owych wpadek docho-
dzi zresztą najczęS
ciej wtedy, kiedy poS
piesznie pragną
wykorzystać rzadkie chwile swobody, równoznaczne za-
zwyczaj z momentami nieuwagi rodziców, aby jak najwię-
cej poznać i doS
wiadczyć. Spiesząc się  badają otoczenie
zachłannie i nieostrożnie, co daje w efekcie stłuczoną
szklankę czy zachlapane błotem ubranie. Te dzieci, które
nie muszą się spieszyć, bo wiedzą, że matka czy ojciec
będzie im cierpliwie i na pewien dystans towarzyszył w
ich poczynaniach, przykre  wpadki miewają rzadko.
Na ogół jednak stłuczenie szklanki, pobrudzenie ubra-
nia, wylanie mleka na stół lub inna  wpadka utwierdza
rodziców w przeS
wiadczeniu, że ich S
cisły nadzór nad
dzieckiem jest jak najbardziej słuszny. I błędne koło za-
myka się. Możemy nadal podważać kompetencje syna czy
córki, uskarżając się jednoczeS
nie na to, jak są oni ruchli-
wi i kłopotliwi oraz ile czasu i energii zabiera nam nie-
ustanne nad nimi czuwanie. A przecież zamiast ostrzegać,
nadzorować i zakazywać, można np. pozwolić dziecku
8  Moje dziecko...
113
wziąć do ręki nożyczki i będąc blisko niego, asekurować
je, czujnie korygując na bieżąco jego poczynania, tak aby
nie zrobiło z nożyczek nieodpowiedniego użytku. Ci ro-
dzice, którzy zdecydują się na taki eksperyment, będą
zdumieni naturalną ostrożnoS
cią i rozwagą swego trzylet-
niego, powiedzmy, potomka.
Na koniec wreszcie powrót do pytania: Dlaczego właS
-
ciwie Marcin wlazł do kałuży?
I odpowiedx
: Bo się spieszył.
Rozdział ten powstał z inspiracji znakomitą książką
Johna Holta pt.  Escape from Childhood ; Ballantine Bo-
oks, 1975.
114
Rozdzi ał V
CO CHWILA COR
NOWEGO,
CZYLI O TYM, ŻE DZIECKO SZYBKO SIĘ NUDZI
Kolejny pokutujący wS
ród rodziców przesąd wycho-
wawczy mówi, że małe dziecko szybko się wszystkim
nudzi, w związku z czym potrzebuje do swego rozwoju
urozmaicenia życia i stałej odmiany. Ten przesąd jest
prawdopodobnie oparty na codziennych obserwacjach,
które potwierdzają z jednej strony ogromną ruchliwoS
ć
dzieci i ich stałe dążenie do zdobywania nowych doS
wiad-
czeń, a z drugiej  stosunkowo dużą zmiennoS
ć ich uwa-
gi, czyli niezdolnoS
ć do skoncentrowania się przez dłuż-
szy czas na jednym przedmiocie czy zjawisku.
JednoczeS
nie te same codzienne obserwacje pozwalają
się nam przekonać, że faktycznie bardzo ruchliwe i nie-
spożyte w swej poznawczej aktywnoS
ci dzieci niechętnie
traktują każdą wymaganą od nich zmianę zachowania i
protestują przeciwko wprowadzaniu w ich życie nowych,
nawet korzystnych dla nich elementów. Na przykład jeden
z moich małych znajomych przez dłuższy czas nie chciał
zaakceptować przydzielonego mu przez rodziców nowe-
go, większego kącika do zabawy i uparcie (i najlepiej)
bawił się w dotychczasowym, ciasnym miejscu. Albo baj-
ki. Dzieci, jak wiadomo, bardzo lubią ich słuchać, a naj-
115
chętniej słuchają w nieskończonoS
ć tych samych historii,
które znają już w końcu na pamięć i jeszcze protestują
przeciwko jakimkolwiek zmianom w fabule. Powszechnie
też wiadomo, że w nowym miejscu dzieci trudniej zasy-
piają i gorzej S
pią, reagują rozdrażnieniem i  rozregulo-
waniem na zmianę rozkładu dnia, a spoS
ród zabawek
wybierają zazwyczaj kilka (i to niekoniecznie tych, na-
szym zdaniem, najciekawszych), którymi bawią się  na
okrągło . Przywiązują się także do niektórych ubrań, do
miejsca przy stole, do  swojego kubka lub talerza, do
okreS
lonej kolejnoS
ci działań, np. przy myciu się i ubiera-
niu. Wszystkie te i wiele jeszcze innych faktów S
wiadczą
o tym, że przy całej swej żarliwej ciekawoS
ci S
wiata mali
ludzie są w istocie zdeklarowanymi konserwatystami. W
swoim rytmie życia, rozkładzie dnia, diecie, zabawach i
innych aktywnoS
ciach nie chcą zmiennoS
ci i urozmaice-
nia, ale wręcz przeciwnie  stałoS
ci, niezmiennoS
ci i prze-
widywalnoS
ci. Nie zdziwi nas to, jeżeli będziemy pamię-
tać, że dzieci są elementami systemu rodzinnego biorący-
mi udział w codziennej wojnie domowej o ustalenie w nim
stanu dynamicznej równowagi. Moment ukształtowania
się tej równowagi oznacza, iż potrzeby i interesy dziecka
zostały w miarę możliwoS
ci zaspokojone, w związku z
czym od tej chwili nie jest ono zainteresowane żadnymi
zmianami mogącymi tę równowagę zachwiać. Staje się
ono natomiast jednym z najbardziej stałych i niezmien-
nych w swoim zachowaniu uczestników rozmaitych  se-
kwencji rodzinnych , dążąc do zapewniającej mu poczu-
cie bezpieczeństwa rytualizacji postępowania wszystkich
innych członków rodziny. Potomek będzie więc aktywnie
sprzeciwiać się najmniejszym modyfikacjom w ustalonej
rodzinnej rutynie, domagając się np., aby ta sama osoba i
zawsze w ten sam sposób karmiła go, myła, ubierała, ukła-
dała spać, budziła rano, opowiadała bajki itd. W ten spo-
116
sób dziecko bierze żywy udział w utrzymaniu korzystne-
go dlań status quo rodziny, przeciwstawiając się zmianom
 zarówno w układzie małżeńskim rodziców, jak i w
ewentualnym podsystemie rodzeństwa. Nie są więc nasze
pociechy konserwatystami  z natury czy z racji aktual-
nych właS
ciwoS
ci rozwojowych, ale z racji członkostwa w
swoich systemach rodzinnych, w których utrzymanie sta-
łoS
ci i przewidywalnoS
ci zachowań tworzących je osób
jest gwarancją zaspokojenia wyjątkowo ważnej w dzie-
ciństwie potrzeby bezpieczeństwa. Warto przy tym pamię-
tać, że w każdej niemal rodzinie dziecko jest bodajże naj-
wyższą wartoS
cią, a zaspokojenie jego potrzeb stanowi
jeden z głównych celów (jeS
li nie główny) istnienia rodzi-
ny. Stąd uprzywilejowana pozycja dziecka i możliwoS
ć
wywierania znacznego wpływu na zachowanie się pozo-
stałych członków rodziny. Mówiąc inaczej, w każdej ro-
dzinie potomstwo, z racji tego, iż jest właS
nie potom-
stwem, sprawuje znaczną władzę i dysponuje niebagatel-
nymi możliwoS
ciami regulacji funkcjonowania tejże ro-
dziny, chociażby poprzez zwiększanie lub zmniejszanie
 lęku o dziecko , trapiącego nieustannie każdego, w zasa-
dzie, rodzica. Dlatego też jego udział w podtrzymywaniu
ustalonej w systemie rodzinnym równowagi trudno prze-
cenić, chociaż dla pozostałych członków rodziny nie musi
być to do końca uS
wiadomione.
Zatem S
miało można powiedzieć, że dzieci wcale się
tak szybko nie nudzą. Wręcz przeciwnie. StałoS
ć znanego
im S
rodowiska zewnętrznego, powtarzalnoS
ć i przewidy-
walnoS
ć czynnoS
ci oraz zachowań otaczających je ludzi,
a także możliwoS
ć powracania do już poznanych i utrwa-
lonych wzorców zachowania się, zapewniają im elemen-
tarne poczucie bezpieczeństwa w otaczającym je niejas-
nym jeszcze i tajemnicznym S
wiecie. Wszelkie więc ko-
nieczne zmiany w życiu i otoczeniu dziecka powinny być
117
wprowadzane powoli i stopniowo, z zachowaniem w no-
wej sytuacji znanych mu elementów.
To ostatnie ma szczególnie duże znaczenie, bowiem
rodzice mają na ogół tendencję do traktowania każdego
kończącego się okresu rozwoju dziecka jako pewnej cało-
S
ci, zakończonej i zamkniętej raz na zawsze. Do zacho-
wań z wczeS
niejszego okresu życia nie powinno być, ich
zdaniem, powrotów. Jeżeli np. dziecko zakończyło pozy-
tywnie trening czystoS
ci i uzyskało kontrolę nad swoimi
procesami wydalniczymi, to każde mimowolne zmocze-
nie się lub zanieczyszczenie po tym okresie bywa przez
rodziców spostrzegane jak poważna katastrofa, z powodu
której dziecko jest nierzadko prowadzone do lekarzy, a
nawet karane. Moment pójS
cia syna czy córki do szkoły
rodzice uważają z reguły za koniec etapu ich  dziecinne-
go zachowania się. Pewne rodzaje pieszczot, udzielanie
wielu form pomocy czy też tolerowanie  reliktów z
wczeS
niejszych okresów rozwoju zostają wstrzymane,
ponieważ potomek jest już na nie  za duży . Koniec 
mówią oni  np. z pomocą przy ubieraniu się, karmieniu
łyżką, z opowiadaniem bajek na dobranoc, z  całuskami
przed zaS
nięciem, z braniem na ręce, kiedy bolą nogi, z
possaniem sobie czasem smoczka, gdy jest smutno  bo
jesteS
już duży. Rodzice ci nie zdają sobie sprawy, że, po
pierwsze  w ten sposób zaburzają ciągłoS
ć doS
wiadczeń
dziecka i, po drugie, zbyt gwałtownie zakłócają dotych-
czas obowiązującą w systemie rodzinnym równowagę.
Wyeliminowanie tych zachowań, które ich pociecha do-
brze zna i do których jest przywiązana, odczuwa ona jako
przykrą i niezasłużoną stratę, a przez to fakt podejmowa-
nia nowych, bardziej dorosłych ról może odbierać jako
pozbawienie jej dotychczasowych przywilejów. Tym spo-
sobem dorastanie może się generalnie okazać dla dziecka
mało opłacalnym emocjonalnie, i nie tylko emocjonalnie,
118
procesem stałego przyrostu całkowicie nowych i trudnych
obowiązków  przy równoczesnej utracie dotychczaso-
wych praw i przywilejów. Z tych, między innymi, powo-
dów wiele dzieci reaguje negatywnie na fakt pójS
cia do
przedszkola czy do szkoły. Aby te przełomowe momenty
życiowe stały się łatwiejsze, nasze córki i synowie powin-
ni mieć szansę powrotu, w każdym następnym okresie
rozwojowym, do znakomicie znanych i wypróbowanych
sposobów zachowania się z okresu poprzedniego. Wszak
i my, doroS
li, kiedy okolicznoS
ci nas odpowiednio  przy-
cisną , potrafimy płakać i wzywać mamy zupełnie jak
małe dzieci. Nie bójmy się więc pojawiających się czasa-
mi u naszych pociech zachowań charakterystycznych dla
wczeS
niejszego okresu ich rozwoju. W odpowiednim cza-
sie zrezygnują z nich same. Bez poczucia krzywdy i żalu.
119
Rozdzi ał VI
POCZEKAJ, AŻ BĘDZIEMY SAMI,
CZYLI O TYM,
CZY MOŻNA KŁÓCIĆ SIĘ PRZY DZIECKU
Przekonanie rodziców, że wszelkie spory i kłótnie
wszczynane  przy dziecku mają nań wyjątkowo nega-
tywny i grox
ny wpływ, jest powszechne. Nie przeszkadza
to jednak wielu rodzicom, aby dziecko było S
wiadkiem
różnych innych trudnych momentów w życiu rodziny (np.
gwałtownej awantury ojca z sąsiadem, który wpadł  z bu-
zią z powodu zajęcia przez tatusia jego miejsca do parko-
wania), czy też aby obserwowało kłótnie i awantury po-
między innymi członkami szerszej rodziny. Przyzwolenie
to zdecydowanie nie dotyczy nieporozumień pomiędzy
rodzicami. Mam tu na myS
li oczywiS
cie tzw. normalne ro-
dziny, a nie rodziny patologiczne w sensie społecznym,
gdzie rodzice alkoholicy, narkomani lub przestępcy w ni-
czym się specjalnie obecnoS
cią dziecka nie krępują. W
owych normalnych rodzinach powszechne jest podejmo-
wanie różnych wysiłków w celu ukrycia przed potom-
stwem zarówno poważnych konfliktów małżeńskich, jak
i drobnych sprzeczek lub scysji.
Zazwyczaj na czas kłótni rodziców dzieci są odsyłane
do swojego pokoju lub też, co zdarza się znacznie częS
ciej
120
(choćby ze względu na brak  dziecinnego pokoju ), mał-
żonkowie odkładają próby rozstrzygnięcia swoich sporów
i konfliktów na czas, kiedy potomstwo pójdzie spać, w
przeS
wiadczeniu, że asystowanie sprzeczce rodziców
może być dla niego szczególnie szkodliwe. Jest to prze-
S
wiadczenie niewątpliwie słuszne, ale tylko częS
ciowo 
jeżeli dotyczy ono wyjątkowo drastycznych w swej treS
ci
lub formie awantur (np. kiedy rodzice obrzucają się naj-
cięższymi epitetami lub po prostu się biją), jeżeli przed-
miotem kontrowersji jest wychowanie i postępowanie z
dzieckiem i jeżeli matka z ojcem, jako rozstrzygnięcie
sporu, stosują zerwanie wzajemnej komunikacji w posta-
ci obrażania się na siebie,  cichych dni ,  wyprowadzania
się do mamy itp. Nikt zapewne nie będzie zdziwiony, je-
S
li powiem, że małżonkowie nie powinni w obecnoS
ci
dziecka sprzeczać się na temat swego życia seksualnego,
swojej wzajemnej zazdroS
ci, podejrzeń i planów rozwo-
dowych, swojego stosunku do innych, znanych dziecku i
lubianych przez nie członków szerszej rodziny itd.
Wszystko to, od epitetów i bójek do agresywnego obga-
dywania ukochanej babci, uderza bowiem najbardziej bo-
leS
nie w dziecięce poczucie bezpieczeństwa. W innych
przypadkach rodzice wręcz powinni kłócić się przy
dziecku.
Dla bardzo wielu małżonków szukających u mnie po-
mocy bądx
to z powodu własnych nieporozumień, bądx
to
z racji dylematów i kłopotów w wychowaniu dzieci, ta
moja opinia była niemal szokującym zaskoczeniem. Za-
pewne będzie nim i dla częS
ci Czytelników. Spróbujmy
zatem przeS
ledzić jej uzasadnienie.
Rodzice, jak niemal powszechnie wiadomo, są dla
dziecka najważniejszym w jego życiu modelem do naS
la-
dowania. To od nich i przy ich pomocy potomek systema-
tycznie uczy się wszystkich wzorców zachowania i reago-
121
wania. Od nich dowiaduje się, co jest w życiu ważne i kim
są inni ludzie. Oni wreszcie są x
ródłem przekonań i poglą-
dów na wszystkie niemal  życiowe i nie tylko takie tema-
ty, które córka czy syn od nich przejmują i którymi posłu-
gują się nierzadko przez całe swoje życie. Nic więc dziw-
nego, że stosunki pomiędzy ojcem i matką są dla dziecka
modelem relacji międzyludzkich w ogóle. Zaobserwowa-
ne przez nie zachowania się rodziców względem siebie
stają się w jego psychice wzorcem, według którego po-
winni się zachowywać we wzajemnych stosunkach wszy-
scy ludzie wraz z nim samym. Jeżeli więc np. ojciec i mat-
ka zachowują się wobec siebie na ogół przyjax
nie, dziec-
ko uzna to za obowiązującą normę w jego z kolei rela-
cjach z innymi. Jeżeli zaS
pomiędzy małżonkami jest dużo
złoS
ci i wzajemnie agresywnych zachowań, ich syn czy
córka najprawdopodobniej podobnie będą się zachowy-
wali najpierw wobec swoich rówieS
ników, a potem jako
osoby dorosłe wobec innych ludzi.
Mając w pamięci ten ogromny, nie dający się przecenić
modelujący wpływ podsystemu rodzicielskiego na pod-
system rodzeństwa, należy też uzmysłowić sobie, że pra-
wie żadna para małżeńska (nawet bardzo udana i szczęS
li-
wa) nie jest w stanie uchronić się od rozmaitych, bardziej
lub mniej znaczących kontrowersji, sporów i sprzeczek.
Są one, o czym już wspominałem w pierwszej częS
ci,
fragmentem małżeńskiej, rodzinnej i  szerzej  społecz-
nej rzeczywistoS
ci, od której praktycznie nie ma ucieczki
i do której trzeba się koniecznie przystosować. Stąd mój
postulat, aby kłócić się przy dziecku. Ale nie tylko kłócić
się. Niesłychanie ważne jest, aby też godzić się w obecno-
S
ci potomka, o czym za chwilę. Na razie zatrzymajmy się
na jeszcze jednej sprawie.
Jak pamiętamy, próby ukrycia napięć i konfliktów po-
między rodzicami są w systemie rodzinnym skazane z
122
góry na niepowodzenie. W rodzinie nic się nie da ukryć i
żadna sprawa nie może dotyczyć tylko jej częS
ci (np. pod-
systemu rodziców). Toteż drugi podsystem (rodzeństwa)
błyskawicznie orientuje się, że w tym pierwszym  coS
jest
nie tak . Dzieci wiedzą i czują, że mama jest smutna, że
tata ma dla nich mniej cierpliwoS
ci, że rodzice nie siedzą
już blisko siebie, oglądając telewizję, że mówią do siebie
podniesionymi głosami, że nie całują się  na dzień dobry
itd. Wszystko to wywołuje ich zaniepokojenie, a potem
lęk, ponieważ jest zaburzeniem dotychczasowej równo-
wagi systemu. Jedynym ratunkiem staje się w tej sytuacji
natychmiastowe włączenie zachowań mających tę równo-
wagę przywrócić. Najłatwiej zaS
osiąga się ten skutek po-
przez zrobienie z siebie  kłopotu , zmuszającego rodzi-
ców do skupienia się na sprawach stwarzającego proble-
my potomka kosztem ich wzajemnych rozgrywek. Zaczy-
nają więc dzieci łysieć (jak wczeS
niej opisana Ola), kraS
ć
w szkole, x
le się uczyć, moczyć do łóżka, dusić się w ata-
kach astmy itp. Pomiędzy podsystemami rodziców i ro-
dzeństwa ustala się okrężna niejako komunikacja za po-
mocą objawów i problemów  w miejsce odrzuconej z
lęku i oporów moralnych otwartej komunikacji, jawnie
demonstrującej niektóre rodzicielskie nieporozumienia,
oraz  co jest niezwykle istotne  sposoby ich przezwycię-
żenia, czyli godzenia się w końcu skonfliktowanych stron.
Tak więc otwarta komunikacja może przeciwdziałać
ukształtowaniu się w rodzinie patologicznego układu
równowagi, w którym objawy jednego z członków są ko-
niecznym elementem. Ale to oczywiS
cie nie wszystko.
Dzieci, odsyłane w czasie kłótni rodziców (chodzi na-
turalnie o sprzeczki nie dotyczące wymienionych wczeS
-
niej newralgicznych tematów) do  dziecinnego pokoju ,
nie mają okazji obserwować i uczyć się bardzo potrzeb-
nych w życiu wzorów agresywnego zachowania się. Ale
123
nie tylko. Nie mają one również okazji uczyć się czegoS

jeszcze ważniejszego. A mianowicie tego, że nawet moc-
no naładowane złoS
cią wzajemne zachowania nie ozna-
czają końca dobrych stosunków i obopólnej miłoS
ci. Ro-
dzice, spierając się i złoszcząc na siebie w obecnoS
ci dziec-
ka, ale i (koniecznie) dochodząc przy nim do ponownego
porozumienia i zgody, przekazują mu bardzo ważną pra-
widłowoS
ć dotyczącą wszelkich stosunków międzyludz-
kich. Tę oto, że można się ze sobą nie zgadzać co do wie-
lu spraw i kłócić na temat ich załatwienia, nie przestając
się kochać i lubić, oraz że różne formy konfrontacji po-
między kochającymi się osobami są dopuszczalne i prze-
mijające. Dla dzieci, które nigdy nie były S
wiadkami
kłótni i pogodzenia się rodziców (a takich dzieci wbrew
pozorom jest niemało), skierowana do nich złoS
ć i agresja
oznacza najczęS
ciej koniec miłoS
ci. Odruch niezadowo-
lenia, podniesiony głos czy cierpką uwagę skierowaną do
nich przez matkę, ojca, babcię lub brata przeżywają one
nie jak dorax
ny zatarg czy pogorszenie stosunków, ale
jako totalne odrzucenie. To samo, choć w nieco mniej-
szym nasileniu, dotyczy odruchów złoS
ci i agresywnych
zachowań ze strony rówieS
ników. Ich własne, nieuniknio-
ne przecież, agresywne impulsy wywołują poczucie winy
i lęk, a to z kolei prowadzi zazwyczaj do zahamowanej i
strachliwej postawy wobec innych ludzi. Poza tym nawet
dzieci z  dziecinnego pokoju , jak to już powyżej opisa-
łem, doskonale wyczuwają, że pomiędzy rodzicami jest
 coS
nie tak . Jeżeli sytuacja taka przedłuża się i nie nastę-
puje żadne wyjaS
nienie, a matka i ojciec zgodnie  robią z
dziecka głupka , udając, że nic się nie dzieje, to córka czy
syn skazani są na przeżywanie poważnie zaburzającego
ich poczucie bezpieczeństwa długotrwałego napięcia, któ-
re może spowodować pojawienie się u nich objawów  po-
rządkujących zaburzoną rodzinną równowagę. Napięcie
124
to jest o wiele bardziej destrukcyjne dla rozwoju dziecka
niż asystowanie przy sprzeczce czy kłótni zakończonej
ulgą i odprężeniem po obserwowanym pogodzeniu się ro-
dziców.
I jeszcze jedno. Ukrywanie przed dzieckiem własnych
agresywnych zachowań albo (co jest znacznie częstsze)
nieudolne ich maskowanie (mam tu znowu na myS
li agre-
sywne zachowanie się nie przekraczające społecznie usta-
lonych norm, czyli nie chodzi mi o rodziny, w których
spory zwyczajowo rozstrzyga się pięS
cią) nadaje wszel-
kim formom agresji aurę czegoS
niedopuszczalnego, co
trzeba w sobie tłumić i czego trzeba się wstydzić. A prze-
cież zdolnoS
ć do zachowań agresywnych jest podstawą
umiejętnoS
ci rywalizacji i współzawodnictwa, zdolnoS
ci
do stawiania oporu i obrony swoich racji, umiejętnoS
ci
podjęcia walki w imię swoich przekonań i zdolnoS
ci do
pokonania przeciwnika bez poczucia winy i wyrzutów
sumienia. Mnóstwo rodziców nie zdaje sobie sprawy z
tego, że człowiek pozbawiony (np. w wyniku okreS
lone-
go procesu wychowania) umiejętnoS
ci posługiwania się
swoją agresją będzie skazany na społeczną przegraną, któ-
rej wynikiem jest egzystencja na mniej lub bardziej szero-
kim marginesie głównego nurtu życia.
125
Rozdzi ał VII
CZEGO SIĘ JAR
NIE NAUCZY,
TEGO JAN NIE BĘDZIE UMIAŁ,
CZYLI O POTRZEBIE WCZESNEGO TRENINGU
Zacytowane w tytule rozdziału porzekadło jest lapidar-
nym sformułowaniem jednego z najbardziej rozpo-
wszechnionych i utrwalonych przesądów wychowaw-
czych. Wynikający z niego postulat jak najszybszego roz-
poczynania z dziećmi treningu w zakresie rozmaitych
umiejętnoS
ci i  od pieluch wpajania im pożądanych na-
wyków jest dla mnóstwa rodziców jedną z żelaznych re-
guł domowej pedagogiki. ZaS
nawykiem, który w owym
treningu wysuwa się na pierwsze miejsce, jest utrzymy-
wanie porządku w swoim najbliższym otoczeniu. Rodzi-
ce są przeS
wiadczeni, że stanowi on niejako matrycę in-
nych potrzebnych w życiu przyzwyczajeń, a tym samym
jest swego rodzaju fundamentem charakteru. Mówiąc ina-
czej, rodzice wierzą, że jeS
li potomek nauczy się dbania o
porządek w swoim pokoju lub kąciku, to jednoczeS
nie sta-
nie się on bardziej systematyczny, punktualny, obowiąz-
kowy, cierpliwy itp. Wiara ta najprawdopodobniej wywo-
dzi się z pokutujących wciąż w S
wiadomoS
ci społecznej
dawnych koncepcji pedagogicznych, zakładających ist-
nienie tak zwanego transferu umiejętnoS
ci, według któ-
126
rych uczenie się na pamięć, np. rozdziałów Pisma R
więte-
go, ćwiczy umysł w takim stopniu, iż lepiej poradzi on
sobie z operacjami matematycznymi czy też będzie szyb-
ciej przyswajał sobie języki obce. Niezależnie od tego, w
jakim stopniu czas i praktyka potwierdziły prawdziwoS
ć
tych pomysłów (krytyczna refleksja nie jest wszak naj-
mocniejszą stroną potocznych teorii i przekonań) w więk-
szoS
ci polskich domów, kiedy tylko pociecha stanie moc-
niej na nogi, otrzymuje swój pierwszy obowiązek polega-
jący na robieniu porządku w miejscu zabawy. Tym samym
zostaje zapoczątkowany wieloletni ciąg utarczek i kon-
fliktów, będący zazwyczaj udręką rodziny, bowiem dzie-
ci okazują się na wpojenie im zamiłowania do porządku
wyjątkowo oporne. Przez całe lata niemal, aż do osiągnię-
cia przez potomstwo dorosłoS
ci, sprawa utrzymania ładu
w pokoju dziecinnym i w rzeczach dziecka spędza rodzi-
com sen z oczu i jest jednoczeS
nie przedmiotem żywioło-
wej niechęci ich pociech niezależnie od wieku. W ogrom-
nej liczbie rodzin stanowi ona niejako  dyżurny punkt
zapalny wielu konfliktów i nieporozumień pomiędzy za-
troskanymi rodzicami i zrewoltowanymi dziećmi.
Warto zadać sobie pytanie: dlaczego właS
ciwie tak się
dzieje? Przecież wspomniane wyżej przeS
wiadczenia ro-
dziców zawierają jakieS
ziarno prawdy i nikt o zdrowych
zmysłach nie będzie negował niewątpliwie ważnej roli,
jaką w wychowaniu dziecka odgrywa wyrabianie nawyku
dbania o porządek. A dzieci, jak to już wiemy (przynaj-
mniej małe dzieci), raczej chętnie podporządkowują się
woli rodziców. Skąd więc w tym przypadku taki opór?
Otóż jest on, moim zdaniem, skutkiem aż trzech powią-
zanych ze sobą przyczyn.
Pierwsza z nich to wspomniany już wczeS
niej kryzyso-
wy charakter procesu wychowania. Zapewne nikt, kto kie-
dykolwiek zetknął się choć na trochę z małym dzieckiem
127
(przypominam  małe dziecko to dziecko od 0 do 10 roku
życia), nie ma wątpliwoS
ci, że dbanie o porządek nie leży
w jego  naturze . Nie jest też ono  z natury systematycz-
ne, cierpliwe czy obowiązkowe. Toteż pomiędzy rodzica-
mi, pragnącymi ozdobić swoją pociechę wszystkimi tymi
przymiotami, a ową pociechą występuje jaskrawa, nie
pierwsza i nie ostatnia w przebiegu kryzysu wychowania,
sprzecznoS
ć interesów. Dzieci chcą się przede wszystkim
bawić (zabawa jest dla nich do pewnego wieku podstawo-
wą formą uczenia się i poznawania S
wiata), są ruchliwe,
ciekawe, niesforne i beztroskie. Rodzice zaS
chcieliby,
żeby były skrupulatne i systematyczne jak księgowy, obo-
wiązkowe i karne jak sierżant oraz cierpliwe i poważne
jak sędzia Sądu Najwyższego. Nic więc dziwnego, że nie
może być pomiędzy nimi zgody, że potomstwo wszelkimi
siłami opiera się rodzicielskim usiłowaniom podporząd-
kowania jego żywiołowej aktywnoS
ci ograniczeniom wy-
nikającym choćby z koniecznoS
ci utrzymania wokół sie-
bie koniecznego ładu.
Drugą przyczyną owego oporu jest różne rozumienie
pojęcia porządku przez rodziców i dzieci.
Dla każdego z nas daje się z grubsza wyznaczyć coS
, co
nazwiemy tu sobie  progiem dopuszczalnego bałaganu .
Jest to granica, od przekroczenia której zaczynamy uwa-
żać swoje otoczenie za nie uporządkowane, a tym samym
za uciążliwe. Granica ta jest całkowicie umowna, różna
dla różnych ludzi, i stanowi coS
w rodzaju oryginalnej ce-
chy charakteru właS
ciwej dla danej osoby. I tak, dla nie-
których będzie to odkrycie, że wszystko, co ostatnio bio-
rą do ręki, jest pokryte warstwą kurzu, dla innych jest to
moment, w którym za nic nie mogą znalex
ć okularów lub,
co gorsza, ukochanych kapci, a jeszcze dla innych prze-
stawienie o kilka centymetrów stojącego na półce budzi-
ka. Tak czy inaczej  próg dopuszczalnego bałaganu jest
128
zawsze wyższy dla dziecka niż dla rodziców. Oznacza to,
że stan rzeczy, który ojciec i matka uważają już za bała-
gan, dla ich potomka jest jeszcze zupełnie przyzwoitym
porządkiem. W związku z tym polecenie posprzątania w
swoim pokoju lub kąciku przyjmuje on jako absurdalną
fanaberię rodziców, ponieważ nie widzi najmniejszych
powodów podjęcia takiej akcji. Dziecko 3  4-letnie (w
takim wieku JaS
zwykle rozpoczyna trening w zakresie
utrzymania porządku), a nawet dużo starsze, najczęS
ciej
wręcz nie rozumie tego zadania, nie wiedząc, co w otacza-
jącym je całkowicie wystarczającym porządku mogłoby
jeszcze uporządkować. Ale nawet jeS
li je rozumie i z ca-
łym poS
więceniem zabiera się do pracy, aby to i owo jed-
nak ulepszyć, to i tak rezultat jego niekłamanego wysiłku
jest dla rodziców z reguły nadal bałaganem. Córka czy syn
słyszy więc, zamiast spodziewanych pochwał za rzetelną
pracę i jej wyniki, opinię, że polecenie zostało wykonane
 po łebkach i wymaga licznych, uciążliwych poprawek.
 A ta książka co tu robi na podłodze, a kurz za kaloryfe-
rem (wyobrax
cie sobie kurz za kaloryferem!) to kto wy-
trze, a co tu robią te stare kasztany, a czemu w szufladzie
są rajstopy razem z majtkami? itd.  utyskuje matka,
sprawdzając rezultat długotrwałego sprzątania oS
miolet-
niej, powiedzmy, córki w jej pokoju. Jak może na to zare-
agować dumna przed chwilą z osiągniętego, jej zdaniem,
superporządku dziewczynka? Naturalnie rozczarowa-
niem, niechęcią i złoS
cią oraz wzmożonym oporem przy
następnych zlecanych jej sprzątaniach. Poza tym, w opisa-
nej wyżej sytuacji nie ma ona szans na przekonanie się, że
utrzymywanie porządku jest sensowne, ważne i potrzeb-
ne, bowiem bałagan nie stał się jeszcze dla niej uciążliwy.
Umacnia więc w sobie przeS
wiadczenie, że wymóg syste-
matycznego sprzątania jest tylko bezsensownym i złoS
li-
wym wymysłem rodziców, w związku z czym stara się od
9  Moje dziecko...
129
niego uchylić lub wykręcić się z całej sprawy najmniej-
szym możliwym wysiłkiem.
Z drugiej strony, rodzice argumentują, że przecież po-
kój dziecka musi być utrzymany w jakim takim ładzie, bo
co powiedzą (lub pomyS
lą) na ten temat dalsi członkowie
rodziny czy odwiedzający ich dom goS
cie.
Co w takiej sytuacji robić?
Wydaje się, że względy rodzinno-towarzyskie powin-
ny tu ustąpić względom wychowawczym. Porządek w
pokoju (lub kąciku) dziecka powinien być mimo wszyst-
ko dopasowany do standardów dziecka, a goS
cie nie mu-
szą przecież wchodzić na jego terytorium.
Wokół tego ostatniego pojęcia osnuty jest zresztą pe-
wien, w znacznym stopniu sprawdzony już praktycznie,
pomysł korzystnego wychowawczo załatwiania sprawy
porządku. A oto on.
Na ogół mieszkanie zajmowane przez rodzinę (nieste-
ty, nie każde  i jest to niewątpliwa tego pomysłu słaboS
ć)
można podzielić na trzy rodzaje terytoriów: moje  czyli
rodziców, będą to ich pokoje czy pokój, twoje  czyli po-
kój dziecka lub przydzielony mu kącik, i wspólne  czyli
takie, z których korzystają wszyscy członkowie rodziny
(kuchnia, przedpokój, łazienka, toaleta itd.).
Na moim terytorium obowiązują moje prawa. Oznacza
to, że ja decyduję o sposobie jego użytkowania, o porząd-
ku na nim panującym, a także np. o tym, kogo nań wpusz-
czam, a kogo nie. Prawa te nie wymagają żadnego uzasad-
nienia poza moją wolą, co wynika z kolei z konsekwent-
nego potraktowania tytułu własnoS
ci. I tu pojawia się za-
zwyczaj pierwsza poważna trudnoS
ć. O ile bowiem nasze,
rodziców, tytuły własnoS
ci raczej nie podlegają dyskusji,
o tyle tytuły własnoS
ci dziecka są w polskich rodzinach
traktowane bardzo umownie. Powszechne są sytuacje, w
których córka czy syn dostają od rodziców zabawkę ze
130
słowami:  jest twoja, ale musisz uważać, żeby jej nie ze-
psuć , pieniądze z zastrzeżeniem:  są twoje, ale mama je
potrzyma u siebie i razem ustalimy, na co je wydasz , i
wreszcie pokój (lub kącik):  pod warunkiem, że my bę-
dziemy decydować, jaki porządek ma w nim panować .
OczywiS
cie, są to tytuły własnoS
ci pozorne. Jeżeli bo-
wiem coS
jest moje, oznacza to przede wszystkim, iż tyl-
ko od mojej woli zależy, co się z tym stanie. Moją rzecz
mogę więc: popsuć, wyrzucić, podarować, przerobić, po-
dzielić  i wreszcie zniszczyć. JeS
li zaS
z jakichS
wzglę-
dów nie mogę tego zrobić, to rzecz owa nie jest moja. Jest
mi ona jedynie oddana w użytkowanie, czyli rodzaj dzier-
żawy na S
ciS
le okreS
lonych przez rzeczywistego właS
ci-
ciela warunkach.
W większoS
ci polskich rodzin do dzieci nic tak na-
prawdę do końca nie należy. Wszystko jest własnoS
cią
rodziców, którzy na bardzo z reguły niejasnych warun-
kach pozwalają synowi czy córce korzystać z posiadanych
dóbr. Można się o tym przekonać, wsłuchując się w dzie-
cięce pytania kierowane do ojców, matek, babć choćby
w parkach i na placach zabaw.
 Mamo, czy Basia może pobawić się moją Barbie? ,
 Tato, czy mogę pozwolić Michałowi pojex
dzić na moim
rowerze? ,  Babciu, czy mogę podarować Natalii tę fo-
remkę do piasku? ,  Mamusiu, czy mogę zobaczyć, co
jest w S
rodku tego chodzącego dinozaura? . I tak dalej.
Dzieci, nie będąc przekonane do tytułu własnoS
ci uży-
wanych przez siebie rzeczy, nie uczą się pojęcia własno-
S
ci, a co za tym idzie, szacunku dla niej. Nie przywiązują
się do  dzierżawionych przedmiotów i nie dbają o nie, bo
przecież w każdej chwili  dzierżawa może być wypowie-
dziana, jak to się dzieje np. wtedy, kiedy ojciec już pierw-
szego dnia S
wiąt chowa pod klucz kupiony synowi pod
choinkę elektroniczny model statku kosmicznego, mó-
131
wiąc:  Nie umiesz się nim bawić. Jeszcze go popsujesz .
Wszystko to dotyczy oczywiS
cie również przydzielonego
dziecku  jego terytorium. Argumentacja rodziców jest tu
jasna i zrozumiała. Statek kosmiczny był bardzo drogi,
odnowienie i urządzenie pokoju dziecka pochłonęło poło-
wę oszczędnoS
ci, a poza tym, dlaczego mamy pozwolić,
żeby nasz naiwny potomek oddawał ciężko przez nas za-
pracowane jego rzeczy jakiemuS
cwaniaczkowi poznane-
mu w piaskownicy? I poniekąd słusznie. Ale z wycho-
wawczego punktu widzenia lepiej nie kupować córce czy
synowi aż takiego statku kosmicznego i poprzestać na
skromniejszym urządzeniu ich pokoju w zamian za rze-
czywiste i do końca dysponowanie przez nich tym, co od
nas otrzymują. Nie wyklucza to, naturalnie, mających
wychowawczy walor rozmów i negocjacji z dziećmi na te
tematy. Córce pragnącej podarować koleżance jedną ze
swoich ulubionych przytulanek zawsze warto zadać pyta-
nie:  Czy dobrze się nad tym zastanowiłaS
, Kasiu? Odda-
nie Marysi twojego Pana Nilsona (małpki-maskotki)
oznacza, że ty już go nie będziesz miała . Trawionemu
ciekawoS
cią synowi należy uprzytomnić, że:  JeS
li zaj-
rzysz, Piotrusiu, do S
rodka tego chodzącego dinozaura, to
on może się popsuć i więcej nie będzie chodził. Tak się
często dzieje z rozmaitymi mechanizmami . Ale ostatecz-
na decyzja powinna należeć do dziecka. Przeżycie tęskno-
ty za podarowanym Marysi Panem Nilsonem lub żalu z
powodu ostatecznego unieruchomienia chodzącego dino-
zaura jest bowiem również tym, co kształtuje w naszych
pociechach pojęcie własnoS
ci i odpowiedni do niej stosu-
nek.
Wracając do sprawy  rodzinnych terytoriów  reguły
obowiązujące na terytorium rodziców mają zastosowanie
również w odniesieniu do terytorium dziecka. Obowiązu-
ją na nim prawa ustanowione przez dziecko, które wyni-
132
kają, tak jak poprzednio, z tytułu własnoS
ci zawartego
w słowach:  Twój pokój, twoje miejsce, twój kącik .
Na terytorium wspólnym obowiązują natomiast prawa
częS
ciowo wynegocjowane ze wszystkimi członkami ro-
dziny, a częS
ciowo narzucone przez rodziców, uwzględ-
niające interesy wszystkich użytkowników (takie, jak np.
obowiązek zmywania po sobie talerzy, usuwania resztek
jedzenia, mycia po sobie wanny, ustawiania butów na
miejscu itp.). Każdy na swoim terytorium jest egzekuto-
rem ustanowionych praw, a na terytorium wspólnym są
nim rodzice.
Jak zapewne widać, pomysł zmierza do ograniczenia
ingerencji rodziców w terytorium dziecka do naprawdę
koniecznego minimum. Jego istotą jest próba doprowa-
dzenia do sytuacji, w której mały człowiek odczuje ko-
niecznoS
ć uporządkowania swojego otoczenia i tym sa-
mym odkryje sens sprzątania jako czegoS
więcej niż nie-
zrozumiały kaprys dorosłych. Dzięki skrupulatnemu eg-
zekwowaniu praw wynikających z tytułu własnoS
ci swo-
jego terytorium rodzice mogą uniknąć tego, co dzieje się
na co dzień w setkach tysięcy domów, gdzie dzieci, zaba-
łaganiwszy dokumentnie swój pokój, przenoszą się wraz
ze swoimi zabawkami i innymi akcesoriami do pokoju
mamy i taty, do kuchni, a nawet do łazienki. Systematycz-
ne uniemożliwianie potomstwu takich praktyk przymusza
je do skonfrontowania się z bałaganem na własnym tery-
torium, a jednoczeS
nie może stanowić dla rodziców takty-
kę prowadzącą do rozstrzygnięcia na swoją korzyS
ć co-
dziennej wojny domowej o przestrzeń do życia. Wystar-
czy tylko przez pewien czas stanowczo usuwać pociechy
wraz z ich ekwipunkiem ze swojego terytorium, powołu-
jąc się na prawo wynikające z tytułu własnoS
ci i podkre-
S
lając, że prawo to jest szanowane również w stosunku do
dziecka.
133
 Nie życzę sobie mieć twoich zabawek w moim poko-
ju, tak samo jak nie chcę, żebyS
w nim siedział lub odra-
biał lekcje bez wyrax
nego zaproszenia. Zauważ, że moich
rzeczy nie ma w twoim pokoju i że ja nie wchodzę tam,
żeby posiedzieć czy zająć się jakąS
moją pracą  powi-
nien powiedzieć stanowczo ojciec do syna, a następnie
bezwzględnie usunąć należące do syna przedmioty ze
swojego terytorium. Dzieci zmuszane w ten sposób do
życia w warunkach, które same sobie w końcu stworzyły,
doS
ć szybko odkrywają, że utrzymywanie porządku nie
jest tylko fanaberią dorosłych, tak jak to się zdarzyło sze-
S
cioletniej córce jednej z moich pacjentek.
 W pewnym momencie  opowiadała przejęta mama 
bałagan w pokoju Kasi osiągnął takie rozmiary, że wS
ród
stosów poniewierających się wszędzie zabawek, książe-
czek, kredek, ubrań i innych rzeczy nie była ona w stanie
znalex
ć tego, czego aktualnie potrzebowała. Wciąż z pła-
czem przybiegała do mnie, prosząc o pomoc w poszuki-
waniach czy to czystego bloku rysunkowego, czy pudeł-
ka z plasteliną, czy też zaginionej nagle ukochanej przy-
tulanki. Z bólem serca odmawiałam tej pomocy, mówiąc
spokojnie, że przecież w jej pokoju jest tak, jak ona chce,
a więc pewnie też chce, żeby trudno w nim było cokol-
wiek znalex
ć. KtóregoS
dnia, po kolejnym takim zdarze-
niu, Kasia przyszła do mnie bardzo poważna i oS
wiadczy-
ła: Mamo! w moim pokoju trzeba zrobić porządek. Czy
możesz mi w tym pomóc?�. Był to dzień, w którym moja
córka odkryła sens sprzątania .
Znacznie przyspieszyć ten przełomowy moment może
np. odrzucenie przez rodziców zaprosin na terytorium
dziecka ze względu na panujące tam warunki, jednakże
bez nakłaniania go do zrobienia porządku.  Nie chcę
wchodzić do twojego pokoju, bo nie lubię panującego
tam, moim zdaniem, bałaganu  powinien odpowie-
134
dzieć na odnoS
ne zaproszenie ojciec lub matka. Tym sposo-
bem syn czy córka, chcąc się z nami pobawić w swoim po-
koju (czy kąciku), prędzej dojdzie do wniosku, że trzeba go
uporządkować. Zastosowanie przez rodziców przedstawio-
nego wyżej pomysłu wymaga od nich stoickiego spokoju,
nieprzebranej cierpliwoS
ci i, z całą pewnoS
cią, dużego po-
czucia humoru, aby przetrwać najgorsze momenty.
Jedna z moich koleżanek po fachu po kilkunastu dniach
przerwała stosowanie w swoim domu  zasady trzech tery-
toriów , gdyż nie mogła patrzeć, jak pokój jej oS
miolet-
niej córki zmienia się w dzikie pobojowisko. Do dziS
w
kwestiach porządku nie radzi sobie ona ze swoją już nie-
spełna dziesięciolatką i w efekcie sprząta jej bałagan.
Trzecią wreszcie przyczyną oporu stawianego przez
dzieci rodzicielskim próbom wpojenia zamiłowania do
porządku jest najzwyczajniej w S
wiecie zbyt wczesne, na
ogół, rozpoczynanie treningu. Dla trzy-, cztero-, a nawet
częS
ciowo pięciolatka, z jego ogromną łatwoS
cią przerzu-
cania uwagi z jednego przedmiotu czy zjawiska na drugie,
żaden bałagan nie jest problemem. Zazwyczaj bawi się on
tym, co mu akurat wpadnie w ręce lub na czym spocznie
jego wzrok. Zapomina natychmiast o zgubach i względnie
łatwo rezygnuje z dotarcia do przedmiotów trudnych do
osiągnięcia. Warto przy tym zauważyć, iż nie jest przy-
padkiem rozpoczynanie procesu systematycznej edukacji
dziecka najczęS
ciej pomiędzy szóstym i siódmym rokiem
jego życia. WłaS
nie w tym okresie jego aktywnoS
ć ulega
w miarę logicznemu uporządkowaniu, nabiera cech dłu-
gofalowej, celowej działalnoS
ci i sekwencyjnego charak-
teru. Nie próbujmy więc zbyt wczeS
nie uczyć Jasia tego,
czego w zasadzie nie może się on nauczyć, a zaoszczędzi-
my i sobie, i jemu wielu trudnych chwili.
135
Rozdzi ał VIII
MOJE DZIECKO MNIE NIE SŁUCHA,
CZYLI O DYSPOZYCYJNOR
CI DZIECKA,
I CO ROBIĆ,
ABY NAS ONO SŁUCHAŁO
Zdecydowanie najczęS
ciej powtarzającą się skargą
przychodzących do mnie po pomoc rodziców jest pełne
bezradnej złoS
ci stwierdzenie:  Moje dziecko mnie nie
słucha . Przy bliższym poznaniu sprawy okazuje się, że
rodzicom tym nie chodzi bynajmniej o to, iż ich potomek
nie słucha tego, co mówią oni do niego w różnych oko-
licznoS
ciach (np. opowiadając mu bajki, uzgadniając, co i
dlaczego będzie się działo w najbliższej przyszłoS
ci, czy
prowadząc inne  rozmowy o życiu ), ale o bardzo kon-
kretną rzecz. Otóż  niesłuchanie polega bądx
na koniecz-
noS
ci wielokrotnego powtarzania wydawanych dziecku
poleceń, zanim przystąpi ono do ich wykonania, odwleka-
jąc ten moment za pomocą sławetnego  zaraz , bądx
na ne-
gowaniu tych poleceń i otwartej odmowie ich wykonania.
Aby zrozumieć, dlaczego tak się dzieje, warto przeana-
lizować dwie sprawy: okolicznoS
ci i sposób wydawania
poleceń oraz to, co następuje już po ich wydaniu. Zacznij-
my od sprawy pierwszej.
Wiele wskazuje na to, że w tych rodzinach, gdzie daje
136
o sobie znać problem nieposłuszeństwa dzieci (bo tak go
chyba w końcu trzeba nazwać), polecenia ze strony rodzi-
ców padają z reguły wtedy, kiedy dzieci są czymS
zajęte. O
taką sytuację zresztą nietrudno, zważywszy że normalne,
zdrowe dziecko (mówię tu wciąż o małym dziecku, bowiem
z nastolatkami inna sprawa) jest na ogół osobą bardzo zaję-
tą rozmaitymi swoimi  pracami i, w odróżnieniu od doro-
słych, rzadko i niechętnie pogrąża się w słodkiej bezczyn-
noS
ci. Zazwyczaj coS
rysuje, maluje, klei, wycina, ustawia,
przestawia, ogląda, odgrywa, buduje, czyta itd.
Zajęty swoimi sprawami kilkulatek prawie nigdy nie
reaguje natychmiast na otrzymane polecenie, usiłując
kontynuować swoją aktywnoS
ć tak, aby przynajmniej do-
prowadzić ją do momentu, w którym można zrobić prze-
rwę (wtedy właS
nie wypowiada owo niepomiernie irytu-
jące dorosłych  zaraz ). Takie zachowanie się dziecka dla
bardzo wielu rodziców jest niepokojącą trudnoS
cią wy-
chowawczą, objawem nieposłuszeństwa i krnąbrnoS
ci,
które to cechy, jak wiadomo, nie są nigdy mile widziane.
Brak natychmiastowej reakcji na wydane polecenie od-
czuwany jest na ogół przez rodziców jako zagrożenie lub
wręcz lekceważenie ich autorytetu, co w większoS
ci przy-
padków wywołuje macierzyńską czy ojcowską złoS
ć i ten-
dencję do wymuszenia owej natychmiastowej reakcji za
wszelką cenę. Za takim postępowaniem kryje się najczę-
S
ciej bardzo rozpowszechnione przekonanie, że dyspozy-
cyjnoS
ć dziecka, czyli jego gotowoS
ć do natychmiasto-
wego, bezdyskusyjnego podporządkowania się woli ro-
dziców, jest miarą dobrego wychowania, a tym samym
miarą rodzicielskich umiejętnoS
ci pedagogicznych i ro-
dzicielskiego autorytetu. Przy czym nacisk spoczywa na
owej nieszczęsnej natychmiastowoS
ci. Córka czy syn,
którzy bezzwłocznie nie ruszają, aby wypełnić polecenia
mamy lub taty, spostrzegani są jako nieposłuszni, a co za
137
tym idzie, jako x
le wychowani i krnąbrni. W przeciwień-
stwie do nich dziecko dobrze wychowane, a więc takie, u
którego rodzice mają odpowiedni autorytet, jest dla nich
dyspozycyjne w każdej chwili i w każdych okoliczno-
S
ciach. Za przyjmowaniem takiego kryterium dobrego
wychowania i autorytetu rodziców kryje się z kolei na-
stępne, nie zawsze do końca uS
wiadomione, ale również
bardzo rozpowszechnione przekonanie mówiące, że ak-
tywnoS
ć dziecka jest, w gruncie rzeczy, niepoważną zaba-
wą, która może być w każdej chwili przerwana, bez żad-
nych następstw i konsekwencji. RzeczywiS
cie  więk-
szoS
ć tego, czym  na okrągło zajmuje się małe dziecko,
to zabawa. Ale jednoczeS
nie jest to poważna praca (tak,
tak, bez cudzysłowu) polegająca na poznawaniu S
wiata i
wciąż na nowo podejmowanych próbach coraz lepszego
dawania sobie rady z otaczającą dziecko rzeczywistoS
cią.
Biorąc pod uwagę jego dojrzałoS
ć, potencjał intelektual-
ny, zdolnoS
ć koncentracji uwagi, odpornoS
ć psychiczną 
i parę jeszcze podobnych czynników  można bez wątpie-
nia porównać jego  niepoważne zabawy do uporczywe-
go wysiłku naukowca, trudzącego się nad rozwiązaniem
wyjątkowo skomplikowanego problemu.
Zresztą po cóż odwoływać się aż do takich argumen-
tów, skoro wystarczy chwila refleksji, aby skonstatować,
że również dla nas raptowne przerwanie naszej aktywno-
S
ci (choćby było to rozwiązywanie krzyżówek lub błogie
kontemplowanie nierównoS
ci sufitu) jakimkolwiek pole-
ceniem jest niemal zawsze odbierane jako przykroS
ć wy-
wołująca niechęć, złoS
ć i opór wobec otrzymanego zada-
nia, wyrażane często owym sławetnym  zaraz . Nikt z nas
bowiem (albo może prawie nikt) nie lubi być w pełni dys-
pozycyjnym  chłopcem na posyłki , w związku z czym,
na ogół, wymagamy od innych poszanowania naszych
aktywnoS
ci i zajęć. A ponieważ, jak to już wczeS
niej
138
stwierdziliS
my, mamy przemożną tendencję do traktowa-
nia dziecka jak nie zorientowanego w S
wiecie głuptasa,
wymóg ten jego nie dotyczy. W mniemaniu wielu rodzi-
ców cały, ogromny w istocie, wysiłek poznawczy, jakiego
dokonuje ich bawiący się potomek, nie zasługuje na po-
szanowanie. A dlaczego? Ano dlatego, że oddaje się on
głównie mało znaczącym, niepoważnym zajęciom, które,
zdaniem mam i tatusiów, można bez żadnych konsekwen-
cji przerwać i bez żalu porzucić. Dlatego, że dziecko, w
nie uS
wiadomionym do końca odczuciu szanownych ro-
dzicieli, podlega jakimS
innym (jakim?) prawom psy-
chologicznym i dekoncentracja czy zakłócenie przebiegu
czynnoS
ci nie jest przez nie odbierane jako budząca sprze-
ciw przykroS
ć. Dlatego wreszcie, i to może jest najważniej-
sze, że rodzice spostrzegają dziecko jako swoją własnoS
ć 
podobnie jak odkurzacz, lodówkę czy samochód  przy
czym niektórzy z nich są skłonni obdarzać te przedmioty
większym szacunkiem niż syna czy córkę. W takim podej-
S
ciu nie ma miejsca ani na zrozumienie sensu aktywnoS
ci
dziecka, ani, tym bardziej, na jej poszanowanie, jest to bo-
wiem podejS
cie w stylu pewnego angielskiego oficera, któ-
ry dzielił ludzi na mężczyzn, kobiety i szeregowców.
Trudno jednak uniknąć wydawania dziecku rozmaitych
poleceń. Nikt przy zdrowych zmysłach nie będzie też ne-
gował ich wychowawczego, i nie tylko wychowawczego,
sensu. Toteż nie chodzi o wyeliminowanie poleceń, ile o
pewne, w sumie niewielkie, korekty w okolicznoS
ciach i
sposobie ich wydawania. Ważne jest np., abyS
my widząc
zajętego swoimi sprawami potomka, uprzedzali go, że
otrzyma polecenie. Zamiast kategorycznego:  Wyjdx
z
psem  wystarczy powiedzieć synowi:  Za dziesięć mi-
nut poproszę cię, żebyS
wyszedł z psem  a wtedy nie
usłyszymy rzucanego z tłumioną złoS
cią  zaraz . Zamiast
nakazywać zajętej rysowaniem córce:  Zostaw te papiery
139
i natychmiast ruszaj do wanny  lepiej powiedzieć:
 Kończ już swoje rysowanie albo doprowadx
je do tego,
żebyS
mogła dokończyć jutro, bo za chwilę zaproszę cię
do kąpieli . I tak dalej. Danie dziecku szansy na dokoń-
czenie jego zajęcia (lub na dojS
cie w nim do takiego mo-
mentu, w którym przerwa nie wywołuje specjalnej złoS
ci),
zanim zabierze się do wykonywania naszego polecenia,
powoduje zazwyczaj, że problem nieposłuszeństwa
znacznie się zmniejsza lub wręcz zanika. Często bowiem
jest to nie tyle problem nieposłuszeństwa dzieci, ile pro-
blem rodziców dążących do bezwzględnej dyspozycyjno-
S
ci potomstwa, która z reguły nie tyle jest miarą jego dobre-
go wychowania, ile wynikiem skutecznej tresury. Jeżeli zaS

problem ów pozostaje, to najprawdopodobniej wchodzi w
grę druga z wymienionych na początku rozdziału spraw,
czyli to, co się dzieje już po wydaniu polecenia.
Decydując się na wydanie komuS
polecenia (podkre-
S
lam  polecenia lub dyspozycji, a nie proS
by czy też su-
gestii w stylu:  Może jednak mógłbyS
pójS
ć do sklepu ),
powinniS
my być przygotowani na to, jak się zachowamy
i co uczynimy, gdy dyspozycja nie zostanie wykonana lub
gdy spotkamy się wprost z odmową jej wykonania. Doty-
czy to nie tylko układu rodzice-dziecko, ale wszystkich,
opartych na hierarchii i wzajemnej zależnoS
ci, stosunków
międzyludzkich. Po prostu przełożony musi wiedzieć do-
kładnie, co zrobi, kiedy podwładny nie wykona zlecone-
go mu zadania z takich czy innych powodów lub od razu
odmówi podporządkowania się otrzymanemu rozporzą-
dzeniu. Jeżeli nie będzie tego wiedział i w związku z tym
nie podejmie żadnych działań, to najzwyczajniej w S
wie-
cie, może nie formalnie, ale faktycznie, przestanie być
przełożonym.
Każde polecenie musi więc być obwarowane okreS
lo-
ną sankcją, umożliwiającą co najmniej podjęcie próby
140
wyegzekwowania jego spełnienia. W sformalizowanych
układach przełożony-podwładny sankcje takie zawarte są
np. w umowie o pracę czy w zakresie obowiązków pod-
władnego, które precyzyjnie okreS
lają, że np. za odmowę
wykonania polecenia przełożonego można otrzymać na-
ganę, stracić premię lub wylecieć z pracy. W systemie ro-
dzinnym tego rodzaju formalne ustalenia nie istnieją. W
związku z tym sankcje towarzyszące wydawanym sobie
nawzajem przez członków rodziny poleceniom (piszę
 nawzajem bo, jak pamiętamy, nie tylko rodzice wycho-
wują dzieci, ale i dzieci rodziców) muszą być tworzone na
bieżąco. Z czasem w każdej rodzinie kształtują się pewne
stałe sankcje, obwarowujące okreS
lone rodzaje poleceń.
Sankcje te funkcjonują w ramach  rodzinnej sekwencji
egzekwowania poleceń , charakterystycznej dla danej ro-
dziny. Oto przykład takiej, nie polecanej zresztą do naS
la-
dowania, sekwencji opisanej przez mojego pacjenta cier-
piącego na nerwicę natręctw:
 W moim domu za wszystko była tylko jedna kara 
bicie. Ojciec był maszynistą kolejowym i regularnie po
dwa do kilku dni nie było go w domu. W tym czasie mat-
ka skrupulatnie notowała nasze przewinienia (była nas
trójka dzieci), polegające na spóx
nieniach, niewywiązy-
waniu się z otrzymywanych od niej zadań lub na przekra-
czaniu domowego regulaminu� (zabraniającego np. kłót-
ni i bójek pomiędzy dziećmi). Za każdy rodzaj przewinie-
nia była okreS
lona taryfa�, liczona w wymierzanych na
goły tyłek uderzeniach ojcowskiego kolejarskiego pasa.
Za spóx
nienie się do domu ze szkoły bez dostatecznie
ważnego powodu  dwa pasy, za niezrobienie zakupów
poleconych przez matkę  pięć pasów, za bójkę z młod-
szym o rok bratem  trzy pasy, za dwójkę w szkole  pięć
pasów itd. Kiedy ojciec wracał do domu (zazwyczaj miał
wtedy dzień lub dwa wolne), rozpatrywał� skargi matki
141
i wymierzał karę. Była to systematyczna, na zimno dokony-
wana egzekucja, której wszyscy się S
miertelnie baliS
my .
Jeszcze raz podkreS
lam, że przytaczam ten opis nie
jako wzór do naS
ladowania. Wręcz przeciwnie, ten system
egzekwowania rodzicielskich dyspozycji był bodajże naj-
poważniejszą przyczyną choroby pacjenta. Niemniej jest
to bardzo klarowny przykład  rodzinnej sekwencji egze-
kwowania poleceń o wysokim stopniu zrytualizowania.
Na szczęS
cie (ale też trochę i na nieszczęS
cie) w większo-
S
ci rodzin aż tak zrytualizowane sekwencje nie powstają.
Nie sprzyja temu ani rozmaitoS
ć krzyżujących się w sys-
temie rodzinnym poleceń, ani trapiący zazwyczaj rodzi-
ców brak pomysłów na mogące im towarzyszyć sankcje
(jeS
li oczywiS
cie odrzucają tak prymitywny i szkodliwy
pomysł, jak bicie dzieci za wszystko).
KoniecznoS
ć wprowadzania sankcji sprzyja zastano-
wieniu się nad sensownoS
cią i potrzebą wydawania nie-
których poleceń, co automatycznie zmniejsza ich iloS
ć.
Wielu rodziców  stojąc wobec perspektywy wymyS
lania
sankcji, a następnie ewentualnego ich zastosowania  po
prostu rezygnuje z pewnych mało sensownych poleceń.
Inne zaS
zamieniane są na proS
by, które są rzadziej przez
dzieci sabotowane lub odrzucane. Tym bardziej że dyspo-
zycję typu:  Podaj mi gazetę  doS
ć łatwo można prze-
formułować tak, aby mniej prowokowała do powiedzenia
 zaraz . Na przykład:  Synku, bądx
tak dobry i podaj mi
gazetę . Po usłyszeniu takiej proS
by synowi wręcz nie
wypada powiedzieć  zaraz lub odmówić jej spełnienia.
Wróćmy jednak do rzeczy. Skoro mamy już sankcję,
możemy przystąpić do wydania polecenia. Możliwe są tu
trzy następujące scenariusze:
1. Polecenie  wykonanie.
Na przykład dialog sprzątającej mieszkanie mamy i za-
jętej rysowaniem córki:
142
Mama: Kasiu! Za kilka minut będę sprzątać w dużym
pokoju. Do tego czasu zabierz stamtąd swoje zabawki.
Kasia: Dobrze, mamo.  Rysuje jeszcze przez chwilę,
po czym przenosi zabawki z dużego do swojego pokoju,
zanim mama dotarła tam z odkurzaczem.
Jest to scenariusz optymalny, w którym sankcja w ogó-
le nie została użyta.
2. Polecenie  opór  powtórzenie polecenia wraz
z sankcją  wykonanie.
Sytuacja ta sama.
Mama: Kasiu! Za kilka minut będę sprzątać w dużym
pokoju. Do tego czasu zabierz stamtąd swoje zabawki.
Kasia: Zaraz.  Rysuje dalej nawet wtedy, kiedy mama
dociera z odkurzaczem do dużego pokoju.
Mama: Kasiu! Zabierz swoje zabawki z dużego poko-
ju, bo wyrzucę je do zsypu.
Kasia: Och, mamo! Poczekaj, już idę.  Przerywa ryso-
wanie i przenosi zabawki z dużego do swojego pokoju.
W tym scenariuszu samo powtórzenie polecenia wraz z
obwarowującą je sankcją powoduje mobilizację dziecka
do wykonania polecenia. Sankcja działa tu jako zapo-
wiedx
tego, co może się zdarzyć.
3. Polecenie  opór  powtórzenie polecenia wraz
z sankcją  opór  wykonanie sankcji.
Sytuacja nadal ta sama.
Mama: Kasiu! Za kilka minut będę sprzątać w dużym
pokoju. Do tego czasu zabierz stamtąd swoje zabawki.
Kasia: Zaraz.  Rysuje nadal nawet wtedy, kiedy mama
dociera z odkurzaczem do dużego pokoju.
Mama: Kasiu! Zabierz swoje zabawki z dużego poko-
ju, bo wyrzucę je do zsypu.
Kasia: Och, mamo! Zaraz.  Rysuje nadal.
Mama:  Po odczekaniu kilku chwil zbiera zabawki
córki i wrzuca je do zsypu.
143
Kasia:  Różnie; płacze albo robi mamie gorzkie wy-
rzuty, albo biegnie odszukać zabawki w komorze zsypo-
wej, albo nie reaguje, rysując dalej.
Scenariusz trzeci przeznaczony jest dla dzieci  niesłu-
chających .
Mam nadzieję, że nietrudno się zorientować, iż celem
jego konsekwentnego stosowania jest doprowadzenie do
tego, aby w danej rodzinie zaczęły funkcjonować scena-
riusze nr 1 lub 2. Wynika też z niego odpowiedx
na pyta-
nie, dlaczego dzieci nie słuchają poleceń rodziców nawet
wtedy, kiedy ci ostatni nie wymagają od swoich pociech
bezwzględnej dyspozycyjnoS
ci. Otóż dzieje się tak, po-
nieważ dzieci bardzo szybko uczą się, że w pewnych sy-
tuacjach słowa mamy czy taty w istocie niewiele znaczą.
A sytuacje te to, niestety, przede wszystkim momenty, w
których rodziciele formułują pod adresem potomstwa po-
lecenia i dyspozycje. Na ogół rodzic, zlecając córce czy
synowi jakieS
zadanie, w ogóle nie myS
li o tym, co zrobi,
jeżeli jego potomek zaprezentuje irytującą opieszałoS
ć w
wykonaniu zadania lub po prostu je zignoruje. Dlatego
też w większoS
ci rodzin scenariusz, czy może lepiej  se-
kwencja wydawania dziecku polecenia , wygląda nastę-
pująco:
Sytuacja jak w poprzednio opisanych scenariuszach.
Mama: Kasiu! Widzisz, że sprzątam? Zabierz swoje
zabawki z dużego pokoju.
Kasia: Zaraz.  Rysuje dalej.
Mama: (po chwili) Kasiu! Mówiłam coS
o twoich za-
bawkach w dużym pokoju. Zabieraj je zaraz.
Kasia:  Rysuje, nic się nie odzywając.
Mama: (po chwili) KaS
ka! Czy ty ogłuchłaS
? Zabieraj
stąd natychmiast te twoje graty.
Kasia: Zaraz. Muszę tu jedną rzecz dokończyć.  Rysu-
je nadal.
144
Mama: (po chwili) Ja cię kiedyS
zabiję za to twoje  za-
raz . Zabierasz te rzeczy czy mam je wyrzucić do zsypu?
Kasia: (doskonale wiedząc, że mama jej nie zabije ani
nie wyrzuci zabawek) Zaraz. Jeszcze chwileczka, już koń-
czę.
Mama: (z goryczą w głosie) Zresztą co ja się będę mar-
twić twoimi zabawkami. Zbiorę wszystkie i oddam bied-
nym dzieciom. Może wtedy docenisz, że je miałaS
, i za-
czniesz słuchać rodziców.
Kasia: (słyszała już nieraz ten tekst i wie, że mama nie
odda jej zabawek biednym dzieciom, więc...)  Rysuje na-
dal, nic nie mówiąc.
Mama: (bardzo podniesionym głosem) Czy ty sły-
szysz, co ja do ciebie mówię? Chodx
tu natychmiast, bo
inaczej ja do ciebie pójdę, ale wtedy pożałujesz.
Kasia: (ocenia, że mama jeszcze nie osiągnęła stanu, w
którym należy ją potraktować poważnie) Już, już, zaraz
kończę.
Mama: (wrzeszczy) Do jasnej cholery! Idziesz tu czy
nie?
Kasia: (zna już ten ton i wie, że nie wróży on nic dobre-
go; odkłada więc kredki i idzie, ociągając się, do dużego
pokoju) Słucham.
Mama: (wciąż wrzeszczy) Co  słucham ? Zabieraj
stąd te S
miecie, ale to już! Ty mnie kiedyS
doprowadzisz
do zawału. Matko Boska! Co za dziecko! Skąd się takie
coS
ulęgło. Przecież to straszne, straszne. Ja w tym domu
dłużej nie wytrzymam. Jak ci zabraknie mamy, to zoba-
czysz. Będziesz płakać krwawymi łzami. Itd.
Kasia: (w milczeniu zbiera zabawki, postanawiając
w duchu:  Za chwilę ją przeproszę i wszystko będzie do-
brze. Zawsze przecież tak jest ).
Jak widać, Kasia nauczyła się, że słowa mamy niewie-
le znaczą, ponieważ:
10  Moje dziecko...
145
a. Nie towarzyszy im żadne działanie.
b. Zawarte w nich ewentualne sankcje są wysoce niere-
alistyczne (np.  Oddam wszystkie twoje zabawki bied-
nym dzieciom) lub absurdalne (np.  Zabiję cię, nie wy-
trzymam dłużej w tym domu itp.), w związku z czym nie
należy się specjalnie przejmować, bo mama,  jak się zde-
nerwuje, to tylko tak mówi .
c. Zawsze jest nadzieja, że mama za bardzo się jednak
nie zdenerwuje i sama w końcu zrobi to, czego wymaga od
córki. Tym finałem bardzo często opisana sekwencja ro-
dzinna się kończy.
Bywa tak jednak tylko do chwili, gdy zdenerwowanie
mamy osiąga pułap, z którego spada straszliwa awantura
(zabawki mogą wtedy wylecieć przez okno), lanie lub
płacz mamy, gorszy zresztą do wytrzymania niż wszystko
pozostałe. Wtedy nie ma już żartów i trzeba zrobić to, cze-
go mama się domaga. Ale dopiero wtedy. WczeS
niej moż-
na spokojnie  nie słuchać i robić swoje.
Równie szybko jak tego, że słowa rodziców niewiele
znaczą, dzieci uczą się, iż słów tych nie warto lekcewa-
żyć. Już kilkakrotne zastosowanie opisanego wczeS
niej
scenariusza nr 3 wystarcza niekiedy do tego, aby potomek
doszedł do wniosku, że kiedy mama czy tata zapowiada,
iż coS
zrobi (np. wyrzuci zabawki do zsypu), to po prostu
to robi. Nie opłaca się zatem czekać aż do tego momentu i
ryzykować poniesienia konsekwencji zapowiadanych
przez rodzica posunięć. Dziecko zaczyna  słuchać .
No dobrze  powie ktoS
 ale przecież to jest odmiana
tresury. Dziecko nie powinno być posłuszne jedynie dla-
tego, że obawia się rodzicielskich sankcji. Trzeba mu tłu-
maczyć i przekonywać je, aby zechciało wypełniać pole-
cenia rodziców niejako samo z siebie, rozumiejąc ich po-
trzebę i sens. OczywiS
cie. Jednakże małe dziecko general-
nie funkcjonuje w oparciu o zasadę dążenia do przyjem-
146
noS
ci i unikania przykroS
ci, w związku z czym, mimo iż
rozumie nawet potrzebę i sens wielu dyspozycji, stara się
ich wykonanie przynajmniej odwlec w czasie, a najchęt-
niej w ogóle się od nich wymigać. Dlatego tak wielu ro-
dziców, uskarżając się na nieposłuszeństwo córki czy
syna, stwierdza z goryczą:  Tyle mu się przecież tłuma-
czy, i on to rozumie, i przyrzeka poprawę, a mimo to, gdy
przyjdzie co do czego  robi swoje .
Dziecku należy niewątpliwie dużo tłumaczyć, rozma-
wiać z nim i przekonywać je, aby samo z siebie zechciało
podporządkować się dyrektywom rodziców. Ale, aby te
tłumaczenia i przekonywania były skuteczne, rodzice ci
muszą posiadać w oczach potomka szeroko rozumianą
wiarygodnoS
ć swoich słów, a ta z kolei wynika przede
wszystkim z konsekwencji w postępowaniu.
Niekonsekwentni, mało wiarygodni rodzice mogą swej
pociesze przez dowolnie długi czas tłumaczyć, że np. bę-
dąc na podwórku, nie powinna ona, bez zapytania o po-
zwolenie, robić wypraw na sąsiednią ulicę  i nie osiągną
pozytywnego rezultatu. Bowiem córka czy syn, po raz
kolejny znikając z podwórka, będzie miał nadzieję, a na-
wet pewnoS
ć, że tym razem też (jak to już przecież bywa-
ło)  upiecze mu się bez żadnych nieprzyjemnych na-
stępstw.
Podsumowując, można powiedzieć, że tak jak w na-
szym scenariuszu nr 1 zachowują się dzieci, których ro-
dzice są wiarygodni i konsekwentni w postępowaniu. Tak
jak w scenariuszu nr 2 zachowują się dzieci, których ro-
dzice są wiarygodni, ale bywają czasami niekonsekwent-
ni. I wreszcie, tak jak w scenariuszu nr 3 i w opisanej po-
wyżej  sekwencji wydawania dziecku polecenia postę-
pują dzieci, których rodzice nie zbudowali swojej wiary-
godnoS
ci bądx
ją utracili w związku z ustawiczną niekon-
sekwencją swojego zachowania się wobec potomstwa.
147
Systematyczne stosowanie wobec córki czy syna scena-
riusza nr 3 bardzo szybko tę wiarygodnoS
ć buduje i przy-
wraca.
I wreszcie na koniec ostatnia sprawa. Pokax
na grupa
przychodzących do mnie po poradę rodziców pyta, co ro-
bić, kiedy ich dzieci na zapowiedx
sankcji reagują prowo-
kacyjnym jej lekceważeniem.
 Kiedy powiedziałam córce, że wyrzucę jej poniewie-
rające się wszędzie zabawki, ona odpowiedziała: To wy-
rzuć. I tak się już nimi nie bawię�  mówi matka dziewię-
cioletniej Dorotki.
 Mój syn na zapowiedx
, że dopóki nie usunie z podło-
gi w przedpokoju i jadalni S
ladów jazdy na wrotkach
(jeżdżenie na wrotkach po mieszkaniu było mu surowo
zakazane), dopóty nie wyjdzie do kolegów na podwórko,
wzruszył ramionami i powiedział: To nie wyjdę, wcale
mi na tym nie zależy�  opowiada matka dziesięciolet-
niego Mikołaja. I tak dalej.
Tego rodzaju buntownicze i przekorne zachowania się
dzieci wywołują z reguły ogromną irytację rodziców i jed-
noczeS
nie przytłaczające ich poczucie bezradnoS
ci.
 Ja mu mówię (synowi), że jeS
li w końcu nie zakonser-
wuje roweru na zimę i nie wyniesie go do piwnicy, to go
(rower, oczywiS
cie) wezmę i sprzedam. A on mi na to:
No to wex
i sprzedaj�. MyS
lałem, że mnie szlag trafi. Toż
za taką bezczelnoS
ć to tylko w gębę się należy. Ale czy to
tak trzeba? Bić jak psa? Proszę coS
poradzić, bo napraw-
dę nie wiem, co robić  mówi wzburzony ojciec jedena-
stoletniego Marka.
 Uderzyłem córkę w twarz, gdy rzuciła mi na stół pie-
niądze, mówiąc: Proszę, możesz je sobie wziąć�. A cho-
dziło o to, że zagroziłem jej odebraniem specjalnej premii
do tygodniówki, którą otrzymała za obiecane matce umy-
cie okna w łazience, czego, mimo przypominania przez
148
tydzień, nie zrobiła. Nie chcę się tak zachowywać i wiem,
że to nie ma sensu, ale nic potrafiłem się opanować, kiedy
tak strasznie mnie zdenerwowała  skarży się ojciec
dwunastoletniej Ewy. I tak dalej.
A oto moja odpowiedx
i rada.
Nawet kiedy dziecko manifestuje lekceważenie dla
ustalonej przez nas sankcji, należy ją spokojnie i do koń-
ca konsekwentnie wykonać. Ta manifestacja jest bowiem
próbą sił, konfrontacją pomiędzy dzieckiem i rodzicami,
w której dziecko liczy właS
nie na wyprowadzenie rodzica
z równowagi i zachwianie jego konsekwentnej postawy.
Z reguły zresztą doskonale mu się to udaje.
W opisanym wyżej przypadku Ewy wyglądało to na-
stępująco: Uderzona w twarz dziewczynka, szlochając i
wykrzykując grox
by pod adresem ojca ( Już mnie więcej
w domu nie zobaczysz, ostatni raz mnie uderzyłeS
 itd.),
zamknęła się w swoim pokoju. Matka przerażona rozmia-
rami scysji stwierdziła (występując tu w koalicji z córką),
że nie ma powodu do takich awantur, gdyż ona sama może
umyć to cholerne okno i że dawno by już to zrobiła, gdy-
by umiała przewidzieć rozwój wydarzeń. Osamotniony w
tej sytuacji i zgnębiony poczuciem winy ojciec zaakcepto-
wał bez słowa to rozwiązanie, a po pewnym czasie prze-
prosił córkę za swoje zachowanie, zwracając jej rzucone
na stół pieniądze. I tym sposobem, niewielkim w gruncie
rzeczy kosztem, nudne i pracochłonne mycie okna  upie-
kło się Ewie. Ponadto nauczyła się ona, że jeżeli zdoła
sprowokować ojca do zachowania, którego on sam nie
akceptuje, to ponosząc niewielką w sumie ofiarę (np. do-
stając w buzię), może wyS
mienicie wyjS
ć na swoje (np.
mieć pieniądze i nie myć okna).
A co by się stało, gdyby ojciec nie dał się sprowokować
i spokojnie wziął rzucone na stół pieniądze? Prawdopo-
dobnie dziewczynka doszłaby w końcu do wniosku, że
149
jednak bardziej opłaca jej się umyć okno i odzyskać pre-
mię.
Ciekawe też, co by się stało ze S
ladami wrotek na pod-
łogach w mieszkaniu Mikołaja po jego, powiedzmy, tygo-
dniowym siedzeniu w domu? Mogę przyjąć wysoki za-
kład, że po prostu by je usunął, dochodząc do wniosku, iż
nie wygra, a co za tym idzie, nie opłaca mu się jeszcze dłu-
żej nie wychodzić na podwórko. I tak dalej.
W spokojnej konsekwencji tkwi naprawdę ogromna siła.
150
Rozdzi ał IX
CHWILI NIE USIEDZI SPOKOJNIE,
CZYLI O DZIECIACH  NADPOBUDLIWYCH
Wkrótce po rozpoczęciu przez dziecko edukacji przed-
szkolnej czy szkolnej wielu rodziców dowiaduje się, że
ich pociechy stwarzają nauczycielom tych placówek po-
ważne trudnoS
ci wychowawcze.
 Chwili nie usiedzi spokojnie. Bez przerwy biega, pod-
skakuje, krzyczy, jakby go coS
nosiło po sali. Psuje każdą
zabawę, bo włączony do niej nie przestrzega reguł gry, a
jeS
li się go nie włącza, celowo zaczepia inne dzieci i prze-
szkadza im się bawić  relacjonuje nauczycielka przed-
szkola matce pięcioletniego Krzysia.
 Nie potrafi usiedzieć w ławce. Wychodzi z niej, kręci
się na wszystkie strony, bez przerwy rozmawia, zaczepia
inne dzieci nawet wtedy, kiedy są zajęte pracą na lekcji,
tak że nikt nie chce z nim siedzieć. Sam właS
ciwie nie pra-
cuje. Chyba że siądę obok niego i pilnuję każdej jego
czynnoS
ci. Nie spełnia moich poleceń. Każde z nich mu-
szę mu kilkakrotnie powtarzać, zanim zabierze się do jego
wykonania  skarży się nauczycielka podczas pierwszej
wywiadówki mamie siedmioletniego Piotrusia.
 Marysia bez przerwy domaga się, aby tylko ją pytać
i nią się zajmować. Na każde moje pytanie podnosi rękę
151
do góry, ale zapytana często nie umie odpowiedzieć. Wte-
dy zaczyna płakać albo złoS
ci się, zrzucając książki z ław-
ki na podłogę. Zaczepia inne dzieci, a kiedy usiłują się one
przed tymi zaczepkami bronić, Marysia biegnie do mnie z
płaczem i oskarża kolegów o napastowanie jej  żali się
inna nauczycielka mamie Marysi-pierwszoklasistki. I tak
dalej.
Na ogół rodzice wysłuchują tych skarg z niekłamanym
zdumieniem, ponieważ w domu ich pociechy zachowują
się zupełnie inaczej i z reguły nie sprawiają takich kłopo-
tów.
 W domu jest to grzeczne, spokojne dziecko, a w szko-
le jakby złe� w nią wstępowało. Dosłownie  jak mówi
nauczycielka  nosi ją po klasie. Aż mi się nie chce w to
wierzyć  mówi z kolei do mnie jedna z moich matek-
-pacjentek.
Jest to typowa skarga matki tak zwanego nadpobudli-
wego psychoruchowo dziecka. Bowiem prędzej czy póx
-
niej KrzyS
, PiotruS
, Marysia i mnóstwo innych dzieci,
sprawiających tego rodzaju trudnoS
ci, trafi na specjali-
styczne badania psychologiczne i lekarskie, gdzie w koń-
cu postawiona im zostanie taka właS
nie diagnoza  nadpo-
budliwoS
ć psychoruchowa. Mimo pozorów niewinnoS
ci
(wiadomo przecież, że  wiercipięty w końcu ze swojego
 wiercenia się wyrastają) jest to rozpoznanie grox
ne i
brzemienne w skutki, ponieważ wS
ród większoS
ci psy-
chologów i lekarzy (głównie psychiatrów dziecięcych)
panuje, oparte na rzekomo naukowych badaniach, przeko-
nanie, iż przyczyną nadpobudliwoS
ci psychoruchowej u
dzieci są mikrouszkodzenia centralnego układu ner-
wowego, czyli mózgu. Według tej teorii, powstające (z
bliżej nie znanych przyczyn) mikroskopijne uszkodzenia
tkanki mózgowej (nawiasem mówiąc, nikt, o ile mi wiado-
mo, nigdy takich uszkodzeń pod mikroskopem nie zoba-
152
czył ani nie opisał) powodują zaburzenia funkcjonowania
dziecka polegające na jego wzmożonej ruchliwoS
ci,
zwiększonej chwiejnoS
ci emocjonalnej i nadmiernie nasi-
lonej reaktywnoS
ci na bodx
ce zewnętrzne. Na uszkodze-
nie mózgu psycholog, jak wiadomo, niewiele może pora-
dzić. W związku z tym, formułując diagnozę nadpobudli-
woS
ci psychoruchowej, zazwyczaj odsyła on dziecko do
lekarza-psychiatry, który niezwłocznie rozpoczyna lecze-
nie farmakologicznymi S
rodkami uspokajającymi, a na-
wet psychotropowymi. Tym sposobem setki tysięcy dzie-
ci już niejako w zaraniu życia otrzymują psychiatryczną
etykietkę i są traktowane nieobojętnymi dla ich rozwoju
preparatami chemicznymi, silnie oddziałującymi na układ
nerwowy  w dodatku, z reguły, bez specjalnych rezulta-
tów.
A tymczasem wszystko wskazuje, że nic takiego jak
nadpobudliwoS
ć psychoruchowa w opisanym wyżej zna-
czeniu nie istnieje.
Na poparcie tej prawdopodobnie zaskakującej (głów-
nie dla moich kolegów po fachu, ale i dla rodziców mają-
cych w domu nadpobudliwe pociechy) tezy chciałbym
przytoczyć najpierw argumenty, a potem zaproponować
nieco inne od ogólnie przyjętego wyjaS
nienie obserwowa-
nych faktów. A oto argumenty.
1. Z logicznego punktu widzenia nie może istnieć nad-
pobudliwoS
ć, skoro nie istnieje wzorzec S
redniej, ogólnie
przyjętej pobudliwoS
ci dla dziecka w danym wieku. Gdy-
byS
my posiadali taki wzorzec, mówiący np., że siedmio-
letnie normalne dziecko w zakresie ruchliwoS
ci, labilnoS
ci
uczuciowej i reaktywnoS
ci na bodx
ce zachowuje się na
ogół tak a tak, to mielibyS
my też prawo stwierdzić, że nie-
które dzieci plasują się powyżej, a inne poniżej tej S
red-
niej. R
redniej jednak, niestety, nie ma. Dzieci pod wzglę-
dem ruchliwoS
ci i wymienionych tu pozostałych parame-
153
trów są  jak mawiał pewien mój znajomy góral   panoc-
ku, różniste, ale to różniste , i nikt na dobrą sprawę nie
wie, od czego to zależy.
2. Jak wynika z niezliczonych relacji rodziców, nadpo-
budliwoS
ć psychoruchowa u ich dzieci daje o sobie znać
najwyrax
niej tylko podczas pobytu pociech w przedszko-
lu lub szkole, ustępując niemal bez S
ladu w warunkach
domowych, kiedy potomek obcuje wyłącznie z członkami
swojej rodziny.
Trudno sobie doprawdy wyobrazić takie uszkodzenie
mózgu dziecka, które powoduje zaburzenia, powiedzmy,
tylko pomiędzy godziną ósmą i szesnastą, i pod warun-
kiem obecnoS
ci wokół innych dzieci i osób spoza rodziny.
3. Istnieją liczne dowody na to, że dzieci nadpobudliwe
psychoruchowo, poddane czysto wychowawczym i socjo-
terapeutycznym oddziaływaniom korekcyjnym, doS
ć
szybko przestają w przedszkolu czy szkole sprawiać cha-
rakterystyczne dla nich trudnoS
ci. Czyżby to znaczyło, iż
pod wpływem starych nieraz jak S
wiat pociągnięć wycho-
wawczych i uczenia dziecka rozmaitych umiejętnoS
ci
społecznych uszkodzenia w jego mózgu zanikały? Wyda-
je się to mało prawdopodobne, zważywszy że tkanka ner-
wowa, jako bodajże jedyna w organizmie ludzkim, prawie
wcale nie podlega regeneracji.
4. I wreszcie sprawa owych nieszczęsnych mikro-
uszkodzeń. Hipoteza mówiąca, że nadpobudliwoS
ć psy-
choruchowa u dzieci jest właS
nie przez nie spowodowana,
ma wszelkie cechy tzw. hipotezy ad hoc, czyli przyjętej
wyłącznie w celu wyjaS
nienia okreS
lonego zjawiska. Po-
dobnie jak na pewnym poziomie rozwoju fizyki, aby
wyjaS
nić fenomen rozchodzenia się fal w powietrzu, po-
trzebna była hipoteza o istnieniu specjalnego, nie dającego
się wykryć doS
wiadczalnie, ale wszechobecnego noS
nika
owych fal, zwanego flogistonem, tak i w przypadku nadpo-
154
budliwoS
ci psychoruchowej mikrouszkodzenia centralnego
układu nerwowego stały się flogistonem, tłumaczącym jej
genezę. A oto, co upoważnia mnie do takiego twierdzenia:
Po pierwsze, tak jak już wspomniałem, nikt nigdy nie
widział ani nie opisał owych sławetnych mikrouszkodzeń,
podobnie jak nie udało się zbadać i opisać flogistonu.
Po drugie, samo pojęcie mikrouszkodzenia budzi po-
ważne wątpliwoS
ci. Nasz mózg składa się z setek miliar-
dów komórek nerwowych, z których ubywa codziennie
około stu milionów w wyniku normalnego procesu starze-
nia się. Wiadomo też, że wypicie kieliszka wódki również
powoduje bezpowrotne zniszczenie następnych stu milio-
nów komórek (a niektórzy ludzie piją przecież umiarko-
wanie przez całe niemal życie, nie zdradzając żadnych
zaburzeń zachowania). Mało tego. Nawet rozległe urazy
mózgu, w wyniku np. ran postrzałowych, stłuczeń czy
wylewów, mogą powodować jedynie przejS
ciowe zabu-
rzenia w funkcjonowaniu, takie jak paraliż lub afazja, któ-
re cofają się nieraz bez S
ladu pod wpływem oddziaływań
rehabilitacyjnych. Sam znałem kiedyS
 nieżyjącego już,
niestety, profesora uniwersytetu, który nie posiadał całej
jednej półkuli mózgowej, usuniętej mu szczęS
liwie po
postrzale w głowę podczas okupacji niemieckiej.
Biorąc to pod uwagę, warto się zastanowić przez chwi-
lę, czym w końcu jest tak zwane mikrouszkodzenie mó-
zgu? Czy chodzi o zniszczenie stu, dwustu czy też więk-
szej iloS
ci komórek nerwowych? JeS
li nawet tak, to co,
wobec olbrzymich możliwoS
ci kompensacyjnych mózgu,
upoważnia do twierdzenia, że jest to przyczyną obserwo-
wanych zaburzeń zachowania? I jeszcze jedno. Mózg jest
narządem wysoce wyspecjalizowanym. Poszczególne
jego obszary i struktury odpowiadają za różne aspekty
funkcjonowania organizmu. W każdym podręczniku ana-
tomii centralnego układu nerwowego można znalex
ć
155
 mapy mózgu pokazujące, jakimi czynnoS
ciami kieruje
jaka jego częS
ć. I tak np. wiadomo, że za myS
lenie i koja-
rzenie odpowiadają tzw. płaty czołowe mózgu, a za koor-
dynację ruchów tzw. płaty przedczołowe, że życie emo-
cjonalne sterowane jest przez układ limbiczny, znajdujący
się na powierzchni przyS
rodkowej mózgu (czyli tej znaj-
dującej się naprzeciwko palca przytkniętego do podnie-
bienia). I tak dalej. Zniszczenie tych wyspecjalizowanych
okolic centralnego układu nerwowego lub zablokowanie
ich działalnoS
ci za pomocą S
rodków farmakologicznych
(które to obie metody stosuje się w badaniach nad działa-
niem mózgu prowadzonych na zwierzętach), powoduje
S
ciS
le okreS
lone ubytki funkcji organizmu w postaci np.
zaburzeń kojarzenia, zakłóceń koordynacji wzrokowo-ru-
chowej, niedowładów, porażeń itp. NadpobudliwoS
ć psy-
choruchowa, tak jak się ją opisuje, jest masywnym zabu-
rzeniem całokształtu zachowania się dziecka, obejmują-
cym jego aktywnoS
ć ruchową, reakcje emocjonalne,
wrażliwoS
ć na bodx
ce zewnętrzne i niektóre procesy po-
znawcze. Pozostaje zagadką, w jaki sposób  mikrouszko-
dzenia mózgu mogą doprowadzić do takich skutków.
Logika budowy i działania centralnego układu nerwowe-
go mówi, że potrzebne byłoby do tego jednoczesne znisz-
czenie lub poważne uszkodzenie płatów czołowych,
przedczołowych i powierzchni przyS
rodkowej mózgu,
czyli coS
w rodzaju eksplozji ręcznego granatu między
zębami. A to naszym nadpobudliwym pociechom na
szczęS
cie się nie zdarza.
I tyle byłoby, jeS
li chodzi o argumenty.
Zastanówmy się teraz z kolei nad tym, o co w całej
sprawie nadpobudliwoS
ci naprawdę chodzi, bowiem to,
że jest mnóstwo dzieci zachowujących się w okreS
lonych
okolicznoS
ciach tak jak Marysia czy PiotruS
, jest faktem.
Faktem jest również, że dzieci te i ich rodzice potrzebują
156
fachowej pomocy, tyle że nie w postaci podawanej czasa-
mi jednym i drugim uspokajającej pigułki, która może co
prawda przynieS
ć dorax
ną ulgę, ale przecież niczego nie
zmieni i nie usuwa przyczyn problemu.
Na początek spróbujmy ustalić, w czym tak zwane
 dzieci nadpobudliwe są do siebie podobne, oprócz tego,
że w okreS
lonych sytuacjach (w grupie przedszkolnej, w
klasie szkolnej, w gromadzie kolegów na podwórku itp.)
zachowują się niemal identycznie. Otóż na podstawie roz-
maitych statystyk okazuje się, że są to w przeważającej
liczbie jedynacy lub dzieci najmłodsze w rodzinach, gdzie
istnieje duża rozpiętoS
ć wieku (pięć i więcej lat) pomiędzy
rodzeństwem. I tak KrzyS
i Marysia z naszych przykładów
to jedynacy. PiotruS
zaS
ma czternastoletniego brata. Nad-
pobudliwoS
ć praktycznie nie występuje w rodzinach wie-
lodzietnych czy w takich, gdzie np. pomiędzy parą ro-
dzeństwa jest niewielka różnica wieku (od roku do trzech
lat). W związku z takim usytuowaniem w rodzinie  dzie-
ci  nadpobudliwe są znacznie częS
ciej niż inne wycho-
wywane w sposób nadopiekuńczy lub skrajnie liberalny, a
ponadto w ich wychowaniu mają często niebagatelny
udział babcie. Zapamiętajmy na razie te ustalenia i zajmij-
my się przez chwilę nieco inną sprawą.
Postarajmy się odpowiedzieć sobie na pytanie: Czy
nam, dorosłym, zdarzyło się kiedyS
zachowywać w spo-
sób nadpobudliwy psychoruchowo? Czy przeżyliS
my
chwile, kiedy  tak jak małego Krzysia   coS
nas nosiło ,
nie pozwalając usiedzieć na miejscu i każąc wykonywać
różne, bezsensowne na ogół, czynnoS
ci? Odpowiedx

oczywiS
cie brzmi  tak. Nie tylko nam się to zdarzało, ale
wciąż się zdarza w sytuacjach pełnego strachu oczekiwa-
nia na jakieS
nieprzyjemne zdarzenie (np. na zabieg sto-
matologiczny albo na egzamin) czy wtedy, gdy doznaje-
my uczucia bezradnoS
ci i braku wpływu na obserwowany
157
bieg wydarzeń (np. kiedy musimy pilnie porozumieć się
telefonicznie z naszym wspólnikiem, a jego telefon jest
nieustannie zajęty), czyli w sytuacjach, w których przeży-
wamy silne, negatywne emocje, przede wszystkim lęku
i złoS
ci.
Skoro więc z nami tak się dzieje, nietrudno będzie nam
się domyS
lić, że nie mogące usiedzieć na miejscu  nadpo-
budliwe dzieci także przeżywają podobne uczucia  lęku
i złoS
ci. I to one właS
nie powodują ową  nadpobudli-
woS
ć , ponieważ nie dlatego boimy się i złoS
cimy, bo nas
nosi i nie możemy usiedzieć na miejscu, tylko  nosi nas
i nie możemy  usiedzieć na miejscu , bo się złoS
cimy
i boimy.
Dlaczego dzieci  nadpobudliwe , znajdując się w gru-
pie rówieS
niczej, złoszczą się i boją? Ano najprawdopo-
dobniej dlatego, że sobie w tej grupie nie radzą. Jak już
powiedzieliS
my wczeS
niej, są to z reguły dzieci jedyne lub
tzw.  póx
ne , wychowywane przez nadopiekuńcze naj-
częS
ciej matki, niekiedy przy znacznym współudziale
babć. Jest to pewien szczególny rodzaj wychowania, któ-
rego  produktem jest niemal pewny kandydat na  nadpo-
budliwca , czyli  babcine dziecko .
Nazwa wywodzi się stąd, że babcie wychowujące jedy-
nych wnuków prawie zawsze  produkują babcine dzieci,
natomiast przewrażliwionym matkom zdarza się to, jeS
li
postępują ze swymi pociechami tak właS
nie jak babcie.
Syndrom  babcinego dziecka stanowią trzy grupy, na-
zwijmy to, objawów:
1. Lękowy stosunek do S
wiata i ludzi.
 Babcine dzieci wychowywane są, jak sama nazwa
wskazuje, przez babcie lub przez nadopiekuńcze, usta-
wicznie drżące ze strachu o swą pociechę matki, w S
wie-
cie pełnym zakazów i nakazów. Powodowane wszech-
ogarniającym lękiem o zdrowie i bezpieczeństwo wnuka,
158
córki lub syna  nie są one w stanie przyznać dziecku
praktycznie żadnych kompetencji, drobiazgowo regulując
jego życie i aktywnoS
ć lawiną poleceń i dyspozycji. Nie
idx
, zostaw, odejdx
, połóż, nie dotykaj, nie biegnij, odłóż,
uważaj, usiądx
, posiedx
, popatrz, posłuchaj, nie baw się z
nim, nie zabieraj, oddaj itd., itd.  to komunikaty płynące
do dziecka nieprzerwanym strumieniem. Tworzą one w
jego oczach ponurą wizję S
wiata pełnego zagrożeń, czyha-
jących niebezpieczeństw i pułapek, gdzie nóż służy wy-
łącznie do tego, by się nim skaleczyć, schody, by z nich
spaS
ć, nożyczki, by uciąć sobie palec, ulica, by wpaS
ć pod
samochód, a kolega z podwórka, by się od niego czymS

zarazić, nauczyć się mówienia brzydkich wyrazów lub
dostać kopa.
W przypadku babć, oprócz lęku o wnuka, do konstru-
owania takiej wizji rzeczywistoS
ci dochodzi zazwyczaj
jeszcze jeden powód. Otóż na ogół opieka nad żywym jak
przysłowiowe srebro kilkuletnim dzieckiem jest dla nich
zadaniem niezwykle męczącym. Często nie są one po pro-
stu w stanie podążać za  urzędującym w domu cztero-
czy pięciolatkiem. Starają się więc zakazami i nakazami
ograniczyć jego ekspansywnoS
ć i doprowadzić do realiza-
cji jednej z propozycji dających chwilę spokoju i wy-
tchnienia (np. posiedx
przy babci i porysuj). W związku z
posiadaną przez nie, wyżej opisaną, lękową wizją S
wiata
 babcine dzieci są z reguły mało odważne, nie grzeszą
inicjatywą i przebojowoS
cią oraz brak im wielu umiejęt-
noS
ci (takich jak np. jazda na rowerze, rzucanie kamienia-
mi, kopanie piłki, ewolucje gimnastyczne na trzepaku
itp.), które rówieS
nicy dawno już sobie przyswoili.
2. Brak podstawowych umiejętnoS
ci społecznych, ce-
nionych w grupie rówieS
niczej.
 Babcine dzieci zazwyczaj wzrastają i wychowują się
w zasadzie wS
ród dorosłych. Bardzo też szybko przyswa-
159
jają sobie cenione przez dorosłych umiejętnoS
ci społecz-
ne. Potrafią zachować się przy stole, pocałować przy po-
witaniu ciocię Helę w rękę, prowadzić poważne rozmowy,
używać proszę-dziękuję-przepraszam czy zaS
piewać z
uczuciem ukochany przez babcię  Pierwszy siwy włos
podczas herbatki dla babcinych koleżanek. Krótko mó-
wiąc, są to w przytłaczającej większoS
ci tzw.  dzieci sta-
re-malutkie , które do perfekcji opanowały stosunki z do-
rosłymi. Ich dramat rozpoczyna się w momencie, w któ-
rym znajdą się w grupie rówieS
niczej, np. na podwórku
czy w klasie szkolnej. Okazuje się wtedy, że umiejętnoS
ci
społeczne cenione przez dorosłych nie są bynajmniej ce-
nione przez dzieci. Cenią one bowiem odwagę, przebojo-
woS
ć, inicjatywę, pomysłowoS
ć, umiejętnoS
ci organiza-
cyjne, umiejętnoS
ć rywalizacji, wygrywania, przegrywa-
nia, zdolnoS
ć dostosowania się do zmiennej sytuacji itp.,
czyli prawie wszystko to, czego  babcine dziecko nie
potrafi. Toteż błyskawicznie, ze swoją umiejętnoS
cią po-
ważnej konwersacji i zrozumieniem abstrakcyjnych dow-
cipów, a z powodu np. nieumiejętnoS
ci plucia do celu i
strachu przed przejS
ciem  bez trzymanki po oparciu ław-
ki, ląduje ono na samym dnie podwórkowej lub klasowej
hierarchii jako oferma, ofiara i całkowicie nieatrakcyjny
partner do zabawy. Jest to często szok dla brylującego na
 dorosłych salonach pupila i powód jego niechęci do
wychodzenia na podwórko czy uczęszczania do szkoły.
Młode zwierzęta (szczeniaki czy kociaki chociażby),
jak pamiętamy, większoS
ć swojego czasu spędzają na tzw.
 zabawach zwierząt , czyli na pozorowanych lub nawet
autentycznych walkach, tarmoszeniu się i  przewalan-
kach . Podobnie zachowuje się rodzeństwo, pomiędzy
którym nie ma zbyt dużej różnicy wieku. Stałe walki, kłót-
nie, bójki i  przepychanki , przedzielone okresami zgod-
nej zabawy i współdziałania, są na porządku dziennym.
160
Stanowią one bezcenną szkołę umiejętnoS
ci społecznych,
cenionych przez grupę rówieS
niczą. W trakcie tych zabaw
pociechy uczą się znosić porażki i szlachetnie wygrywać
(bez  wdeptywania przeciwnika w ziemię ), współdziałać
i współpracować, dochodzić swoich racji i przyznawać
rację innym, przyjmować wyzwanie i rywalizować, ale też
godzić się i z rywalizacji rezygnować. Dlatego też, jak
odnotowują statystyki, w rodzinach wielodzietnych i tam,
gdzie pomiędzy rodzeństwem nie ma zbyt dużej różnicy
wieku, nadpobudliwoS
ć praktycznie nie występuje.
 Babcine dzieci płaczą lub złoszczą się, kiedy prze-
grywają, i  wdeptują przeciwnika w ziemię (co on do-
brze zapamięta sobie na przyszłoS
ć), kiedy wygrywają.
Nie potrafią współpracować i współdziałać, ponieważ
dążą z reguły do objęcia przywództwa (kontrola nad sytu-
acją zmniejsza ich lęk i poczucie zagrożenia), mimo bra-
ku ku temu umiejętnoS
ci i kwalifikacji. Nie potrafią wy-
myS
lić i zorganizować żadnej zabawy, za to każdą potra-
fią popsuć swoim nieposzanowaniem reguł gry i uporczy-
wym dążeniem do dominacji nad innymi. W dodatku nie
potrafią zaimponować odwagą i unikają ryzyka. Dlatego
też są na ogół nie lubiane przez inne dzieci i przez nauczy-
cieli, którym sprawiają ustawiczne kłopoty. Im bardziej
zaS
są nie lubiane, tym bardziej złoszczą się, boją, nie po-
trafią przestrzegać reguł gry itp.  koło się zamyka.
3. Niedostateczna sprawnoS
ć fizyczna, rozumiana jako
sprawnoS
ć poniżej wieku rozwojowego.
 Babcine dzieci , skrępowane w swej aktywnoS
ci nie-
zliczonymi zakazami i nakazami oraz poddane surowej
kontroli ze względu na ich zdrowie i bezpieczeństwo, są z
reguły mało sprawne fizycznie. Empiryczne obserwacje
pozwalają wyłonić spoS
ród nich dwie duże zasadnicze
grupy, które dalej różnicują się wewnętrznie. Są to  zapa-
sione pulpety i  przezroczyste niejadki . WS
ród  pulpe-
11  Moje dziecko...
161
tów są np.  poczciwe grubasy-misie ,  grubasy-czołgi
i  grubasy-worki z piaskiem , a wS
ród  niejadków np.
 pajączki ,  sprężynki i  leluje z pól rodzinnych . Pozo-
stawiam czytelnikom przyjemnoS
ć rozszyfrowania zna-
czenia tych, ukształtowanych w ciągu wieloletniej prakty-
ki, nazw. W każdym razie  babcine dzieci na ogół nie po-
trafią szybko biegać, skakać, jex
dzić na rowerze, desko-
rolce lub wrotkach, grać w piłkę, robić ewolucji gimna-
stycznych na trzepaku, wspinać się na drzewa, rzucać cel-
nie kamieniami lub S
nieżkami,  siłować się , bić itp. Wy-
znacza im to w wielu grupowych inicjatywach rolę naj-
mniej cenionych statystów i obserwatorów, którzy nie li-
czą się w spontanicznie ustanawianej hierarchii danego
kolektywu.
Spróbujmy sobie teraz wyobrazić, co dzieje się z  bab-
cinym dzieckiem w chwili, kiedy trafi ono przymusowo
(bo osiągnęło odpowiedni wiek) do w miarę sformalizo-
wanej grupy rówieS
niczej (np. do grupy przedszkolnej lub
do klasy szkolnej). Przede wszystkim, tak jak już to po-
wiedzieliS
my, ląduje ono na dnie hierarchii grupowej, co
jest zazwyczaj szokiem dla rozpieszczonej dotychczas
 rodzinnej gwiazdy . W związku z tym pojawia się u nie-
go napięcie będące rezultatem nie znanych dotychczas
doS
wiadczeń: bycia  kolejnym na liS
cie oraz stanowienia
dla innych obiektu lekceważenia, kpin i niechęci, wyraża-
nych przez kolegów bardzo nieraz dosadnie i bezpoS
red-
nio. To z kolei budzi rozdrażnienie i złoS
ć. W ten sposób
 babcine dziecko staje się  nadpobudliwcem . Burzliwe
emocje strachu i złoS
ci przeżywane w grupie rówieS
niczej
powodują, że nie może ono  usiedzieć na miejscu , bo-
wiem jedynym sposobem zmniejszenia przeżywanego
przezeń lęku jest podwyższenie stopnia kontroli nad okre-
S
loną sytuacją. Chcąc sobie zapewnić tę kontrolę,  babci-
ne dziecko musi biegać od grupki do grupki kolegów,
162
włączać się tak czy inaczej we wszystkie powstające w
grupie inicjatywy i nie pozwolić, aby cokolwiek umknęło
jego uwadze. Musi więc ono zachowywać się w sposób
odpowiadający opisom nadpobudliwoS
ci psychorucho-
wej.
W każdej grupie rówieS
niczej, przedszkolnej, szkolnej
czy podwórkowej, istnieją trzy sposoby zdobywania nie-
formalnej pozycji i prestiżu. Pierwszy z nich to siła fizycz-
na. Jeżeli dziecko jest zdolne  dać w mordę dowolnemu
koledze czy koleżance, a tym samym wzbudzić wobec sie-
bie strach wS
ród tych, którzy jeszcze  w mordę nie dosta-
li, to jego dominacja w grupie zazwyczaj nie podlega dys-
kusji.
Drugim jest dysponowanie dobrami lub S
rodkami, któ-
re są przedmiotem pożądania innych. Mówiąc inaczej, je-
S
li dziecko posiada rzeczy czy urządzenia, które jego ko-
ledzy chcieliby dopiero mieć, lub gdy dysponuje odpo-
wiednimi kwotami pieniędzy, aby tymże kolegom zaim-
ponować i coS
zafundować, wtedy jego pozycja w grupie
ustala się na względnie wysokim poziomie. W związku z
rozwojem w naszym kraju gospodarki rynkowej, reklamą
i tworzeniem się zupełnie dawniej nie znanych zawodów
(np. ochroniarza) pojawia się już wS
ród dzieci nowa for-
ma posiadania  posiadanie ludzi. Nie tak dawno zgłosili
się do mnie rodzice dwunastoletniego chłopca, który
ukradł im ponad milion złotych po to, by pieniądze te
przekazać znanemu ze swej siły fizycznej i braku oporów
w jej wykorzystywaniu koledze ze starszej klasy, w za-
mian za co ów kolega zobowiązał się chronić naszego bo-
hatera i dawać  w mordę każdemu, kogo on wskaże.
Można łatwo się domyS
leć, że pozycja posiadacza  gory-
la znacząco w grupie wzrosła.
Trzecim wreszcie sposobem zaistnienia w grupie jest
wykonanie tzw.  numeru lub  skoku , czyli uczynienie
163
czegoS
skierowanego najczęS
ciej przeciwko dorosłym, na
co inni nie potrafią się odważyć.  Numerem będzie więc
obrzucenie nauczyciela obrax
liwymi epitetami, wyjS
cie z
klasy przez okno podczas lekcji, wrzucenie petardy do
klozetu w szkolnej toalecie i całkowite jej zniszczenie w
wyniku eksplozji, jawna niesubordynacja i przeszkadza-
nie na lekcjach, wyrażona wprost odmowa spełnienia po-
leceń nauczyciela itd. Podanych przykładów nie wymyS
li-
łem bynajmniej na użytek tej książki. Są to autentyczne
sprawy, z powodu których rodzice zgłaszali się do mnie
po poradę w ciągu ostatniego miesiąca. Wykonawcy
owych  numerów i  skoków zyskują zazwyczaj krótko-
trwałą, co prawda, ale zawsze sławę i popularnoS
ć, stając
się na chwilę klasowymi lub wręcz ogólnoszkolnymi
 gwiazdami . A kiedy sława przemija i ulega zapomnie-
niu, trzeba wymyS
lać następny  numer , lepszy od po-
przedniego.
 Babcine dzieci , nawet jeS
li dysponują siłą fizyczną,
to z reguły nie potrafią jej wykorzystać, ponieważ są zbyt
lękliwe i mało sprawne ruchowo. NajczęS
ciej też nie po-
siadają aż tak atrakcyjnych rzeczy i takiej iloS
ci pieniędzy,
żeby kupić sobie popularnoS
ć wS
ród kolegów. Pozostaje
im więc tylko wątpliwa sława  numerantów . Toteż nic
dziwnego, że właS
nie  nadpobudliwcy bywają niejako
etatowymi grupowymi lub klasowymi  wesołkami ,  bła-
znami ,  S
wirami i  jajcarzami , szczerze nie lubianymi
przez opiekunów i nauczycieli za ich kłopotliwe i dener-
wujące  wyskoki . Dzieci  nadpobudliwych nie lubią
więc ani rówieS
nicy, ani doroS
li. A im bardziej są one nie
lubiane, tym bardziej boją się i złoszczą  co prowadzi do
nasilenia  nadpobudliwoS
ci i znów zaklęte koło się za-
myka.
Jak widać, przyczyny tzw.  nadpobudliwoS
ci psycho-
ruchowej u dzieci można wytłumaczyć bez uciekania się
164
do nie dającej się praktycznie udowodnić (a nade wszyst-
ko prowadzącej do błędnego, moim zdaniem, postępowa-
nia leczniczego) hipotezy występowania u nich  mikro-
uszkodzeń centralnego układu nerwowego. Co najważ-
niejsze, oparte na tym tłumaczeniu programy korekcyjne
przynoszą z reguły pełny sukces, polegający na wyelimi-
nowaniu u danego dziecka kłopotliwych,  nadpobudli-
wych zachowań. Programy te polegają, mówiąc najogól-
niej, na konstrukcji  ab ovo lub korektach systemu wy-
chowawczego w rodzinie tak, żeby był on w stanie wy-
równać deficyty małego człowieka w zakresie jego emo-
cjonalnego stosunku do otaczającej go rzeczywistoS
ci,
jego umiejętnoS
ci społecznych i jego sprawnoS
ci fizycz-
nej. Jest to zazwyczaj dłużej (do pół roku i więcej) trwa-
jąca indywidualna praca z rodzicami dziecka nad stworze-
niem możliwych do przyjęcia w ich warunkach życio-
wych rozwiązań wychowawczych, które stopniowo pro-
wadziłyby do wyrównania wspomnianych wyżej deficy-
tów. To z kolei uwalnia dziecko od przeżywanych w kon-
frontacji z grupą rówieS
niczą negatywnych emocji  lęku
i złoS
ci  będących motorem napędowym tzw.  nadpobu-
dliwoS
ci psychoruchowej .
Ogromnie pomocne w tym procesie może być jedno-
czesne uczestnictwo dziecka w dobrej grupie socjotera-
peutycznej, gdzie ma ono szansę uczyć się aktywnie,
przez doS
wiadczenie, brakujących mu umiejętnoS
ci spo-
łecznych. Grupy takie organizowane są zazwyczaj przez
Poradnie Psychologiczno-Pedagogiczne, a nawet przez
niektóre, posiadające pedagogów szkolnych z prawdziwe-
go zdarzenia, szkoły. Szkoda, że tylko przez niektóre.
165
Rozdzi ał X
I ZNOWU KATASTROFA,
CZYLI O MOCZENIU NOCNYM
Każdego ranka, wedle znanych i na pewno niepełnych
statystyk, 10 % dzieci w wieku od pięciu do dziesięciu lat,
5% dzieci w wieku dziesięciu lat i 1-2 % dzieci w wieku
kilkunastu lat budzi się w mokrym, zasikanym łóżku. Tej
nocy znów, tak jak i podczas niezliczonych poprzednich
nocy, zdarzyła im się  katastrofa  bezwiedne, mimowol-
ne oddanie moczu podczas snu. Dla setek tysięcy dzieci
oraz ich ojców i matek mimowolne moczenie łóżka w
nocy stanowi od pewnego wieku codzienny, niezwykle
uciążliwy i trudny problem. Wielu rodziców nie ma
S
wiadomoS
ci, że jest to rodzaj zupełnie niezależnego od
ich potomka zaburzenia (stąd nierzadkie obciążanie go
odpowiedzialnoS
cią za nocną  powódx
 i oskarżenia o
lenistwo lub niedbalstwo) zwanego moczeniem nocnym
(a w S
więtym języku medyków  łacinie  enuresis noc-
turna).
Za moczenie nocne w znaczeniu klinicznym uważane
jest utrzymywanie się mimowolnego oddawania moczu
podczas snu powyżej pewnego wieku, w którym dziecko
powinno już opanować kontrolę nad swymi funkcjami
wydalniczymi. Granice tego wieku są rozmaicie okreS
la-
166
ne w różnych kulturach i krajach. I tak np. w Anglii za
problem uważa się sikanie do łóżka powyżej piątego roku
życia. W Holandii nawet szeS
cioletnie dziecko sypiające z
pieluszką nie jest problemem, podobnie jak w Szwajcarii
czy Stanach Zjednoczonych. W Polsce większoS
ć rodzi-
ców odczuwa jako zaburzenie utrzymywanie się nocnego
moczenia łóżka powyżej trzeciego roku życia.
Rozróżnia się przy tym moczenie nocne pierwotne, w
którym nie ma przerwy w moczeniu łóżka pomiędzy okre-
sem niemowlęctwa i aktualnym wiekiem dziecka, oraz
moczenie wtórne, gdzie taka przerwa ma miejsce, a dziec-
ko może się wykazać co najmniej szeS
ciomiesięcznym
okresem efektywnej kontroli nad oddawaniem moczu w
nocy. Warto przy tym zaznaczyć, że wbrew pozorom mo-
czenie nocne pierwotne jest ponad trzy razy częstsze niż
moczenie wtórne oraz że chłopcy moczą się w nocy około
trzy razy częS
ciej (sic!) niż dziewczynki.
Jeżeli chodzi o przyczyny, etiologia moczenia nocnego
jest mocno niejasna. Na przestrzeni lat za główny powód
mimowolnego sikania do łóżka uważano:
l. Schorzenia i uszkodzenia organiczne układu mo-
czowo-płciowego.
Jako  organiczne komponenty moczenia nocnego,
czyli jako cielesne schorzenia sprzyjające jego powstaniu
lub, w niektórych przypadkach, będące główną jego przy-
czyną, wymienia się: stany zapalne nerek i pęcherza mo-
czowego, rozszczep kręgosłupa, stulejkę u chłopców,
schorzenia mięS
ni (głównie zwieraczy), zaburzenia hor-
monalne (przede wszystkim tarczycy i nadnerczy), cu-
krzycę, epilepsję oraz rozmaite uszkodzenia oS
rodkowego
układu nerwowego (czyli mózgu i rdzenia kręgowego). Z
czasem okazało się, że żaden z tych czynników nie jest
odpowiedzialny za utrzymujące się nieraz przez lata noc-
167
ne moczenie. Wiadomo np., że dzieci, które wczeS
niej
opanowały kontrolę nad wydalaniem moczu w nocy, na-
wet w przebiegu ostrego zapalenia miedniczek nerkowych
czy pęcherza, kiedy odczuwają właS
ciwie nieustanne
wzmożone parcie na mocz, nie moczą się w nocy. Rodzi-
ce wiedzą też dobrze, że dziecko czasami, aż do okresu
dorastania, może się zsikać w nocy z powodu wysokiej
temperatury (np. w przebiegu anginy czy innej infekcji)
lub zatrucia pokarmowego, nie mówiąc już o cukrzycy,
nerczycy czy moczówce prostej. Mało tego.  Katastrofa
może sporadycznie nastąpić w wyniku nadzwyczajnego
zmęczenia (np. po długiej podróży), silnych przeżyć emo-
cjonalnych czy po prostu przechłodzenia, szczególnie
stóp i dolnych partii ciała.
Wszystko wskazuje więc na to, że posiusianie się w
nocy do łóżka może być niespecyficznym objawem wielu
schorzeń, a nawet trudnych dla dziecka przeżyć emocjo-
nalnych, podobnie jak u bardzo małych dzieci bywają nim
drgawki. Żadna z tak zwanych organicznych przyczyn
moczenia nocnego nie wydaje się być czynnikiem decy-
dującym o jego wystąpieniu. Znane są bowiem liczne
przypadki dzieci mających stulejkę czy zaburzenia hor-
monalne, a nawet epilepsję, refluks lub poważne uszko-
dzenia nerek, które się w nocy nie moczą. I na odwrót 
znanych jest całe mnóstwo  lejków zdrowych jak przy-
słowiowe rybki, którzy latami nie przesypiają nocy bez
 katastrofy . Niemniej jednak, na wszelki wypadek, każ-
de moczące się dziecko powinno być przebadane medycz-
nie, a każdy wykryty  organiczny komponent moczenia
nocnego odpowiednio leczony.
Przy okazji warto zauważyć, że wszyscy badacze pro-
blematyki moczenia nocnego są zgodni co do tego, iż zsi-
kanie się dziecka do łóżka nie jest związane ze stopniem
wypełnienia pęcherza moczowego, a więc poS
rednio z ilo-
168
S
cią wypitego płynu. Dzieci, które mniej piją, po prostu
moczą się mniej obficie, ale się moczą.
2. GłębokoS
ć snu.
Rodzice większoS
ci moczących się dzieci twierdzą, że
odznaczają się one wyjątkowo głębokim i mocnym snem,
z którego trudno je wybudzić, np. w celu wysadzenia na
nocnik czy doprowadzenia do toalety. WiarygodnoS
ć tych
opinii budzi zastrzeżenia chociażby przez to, że matki i
ojcowie nie mają raczej doS
wiadczeń z budzeniem dzieci
nie moczących się (bo i po cóż, na Boga, mieliby je bu-
dzić?) i tym samym nie mogą dokonać porównań. Sprawę
tę rozstrzygnął w sposób tyleż zdecydowany, co prosty,
angielski badacz Michael Boyd*, który zadał sobie trud
sprawdzenia, jak to jest z  dobudzaniem się  lejków i
dzieci nie moczących się. W rezultacie okazało się, że
 dobudzenie  sikacza wymagało przeciętnie 16 sekund,
natomiast nie moczącego się  normalniaka  20,5 sekun-
dy. Mimo że różnice te nie były istotne, statystycznie (co
praktycznie oznacza, że dzieci nie moczące się i  lejki
budzi się jednakowo trudno) daje to nieco do myS
lenia.
Badania nad snem dzieci moczących się prowadzone z
użyciem elektroencefalografu (czyli urządzenia rejestru-
jącego elektryczną aktywnoS
ć mózgu) wykazały, że zsika-
nie się następuje najczęS
ciej w fazach snu głębokiego, co
jednak nie wyklucza możliwoS
ci bezwiednego oddania
moczu i w innych fazach, nie wyłączając tzw. fazy SRO
(szybkich ruchów oczu), czyli snu płytkiego, kiedy prze-
żywane są intensywne marzenia senne.
Ostatecznie badacze konkludują, że  katastrofa może
nastąpić praktycznie w każdym momencie snu, co podwa-
* M.M. Boyd, The depth ot sleep in enuretic school children and
nonenuretic control. J. Psychosem Rev. 4. 1960 r. 247-281.
169
ża przekonanie o związku moczenia nocnego z głęboko-
S
cią snu. Na dodatek wykazano również, że S
rodki farma-
kologiczne (np. stosowana z upodobaniem przez polskich
lekarzy imipramina czy fenobarbitan) modyfikujące prze-
bieg snu nie wpływają w sposób znaczący na częstoS
ć za-
sikania łóżka.
3. Przebieg treningu czystoS
ci.
Analizując przebieg nauki panowania nad funkcjami
wydalniczymi i jego ewentualny wpływ na póx
niejsze
wystąpienie mimowolnego moczenia się w nocy, więk-
szoS
ć badaczy stwierdza zgodnie, że najczęstszym błędem
rodziców, wysoko korelującym z  mokrym łóżkiem po-
tomka, jest zapobiegawcze budzenie go ze snu i sadzanie
na nocnik, żeby się wysikał. Praktyka ta najwyrax
niej
utrudnia wytworzenie się właS
ciwego uwarunkowania na
odczucia płynące z wypełnionego pęcherza i w rezultacie
opóx
nia objęcie przez dziecko kontrolą funkcji zwieraczy
we S
nie. Można sobie wręcz wyobrazić, jak sygnał  wy-
chodzący z receptorów (czujników) w rozciągniętych
S
ciankach wypełnionego pęcherza i zdążający drogami
nerwowymi do oS
rodka czuwania w mózgu  zostaje
przez  wysadzenie nieprzytomnego dziecka na nocnik
wytłumiony i zahamowany. Po, jak to niektórzy rodzice
nazywają,  odsikaniu faktycznie S
piącego dziecka, syg-
nał nie ma już po co podążać swoją drogą i w sposób na-
turalny wygasa. Tym samym drogi przebiegu impulsów
nerwowych nie ulegają torowaniu i utrwalaniu się i nawyk
nie powstaje. A więc wysadzanie w nocy nie rozbudzone-
go potomka jest w istocie utrwalaniem jego mimowolne-
go moczenia łóżka.
Zdołano także wykazać, że wielu rodziców póx
niej-
szych  lejków stosowało ostry, restrykcyjny, oparty na
przymusie i karach trening czystoS
ci. Ostatecznie jednak
170
wiadomo tylko tyle, iż przebieg nauki panowania nad
funkcjami wydalniczymi odgrywa pewną rolę w utrzymy-
waniu się póx
niej nie kontrolowanego oddawania moczu
w nocy, jednakże rola ta nie da się jednoznacznie okreS
lić.
Oznacza to, że moczą się w nocy zarówno dzieci, które
przechodziły ostry i restrykcyjny trening czystoS
ci, jak i
te, które w sprawach kontroli nad wydalaniem traktowa-
ne były łagodnie i liberalnie.
4. Urazy we wczesnym dzieciństwie.
Przekonanie o wpływie urazów psychicznych i streso-
wych przeżyć we wczesnym dzieciństwie na brak kontro-
li pęcherza w nocy jest wS
ród rodziców powszechne i do
pewnego stopnia nie pozbawione racji. Maluch, który nie-
dawno osiągnął trudną sztukę panowania nad swoimi
funkcjami wydalniczymi, doS
ć łatwo i często załamuje się
w trudnych, wywołujących niepokój i napięcie okoliczno-
S
ciach, a jego S
wieżo ukształtowany nawyk może przez
owo napięcie zostać poważnie zaburzony.
W 1973 roku jeden z amerykańskich naukowców prze-
prowadził ogromne, obejmujące 4500 dzieci badania po-
dłużne (czyli takie, w których osoby badane obserwuje się
na przestrzeni wielu lat, aby stwierdzić np., jak czynnik
oddziaływujący na nie, powiedzmy, w 4 roku życia, dał o
sobie znać w szeS
ć lat póx
niej) nad współzależnoS
cią po-
między wystąpieniem moczenia nocnego i siedmioma ro-
dzajami stresujących przeżyć we wczesnym dzieciń-
stwie*. Przeżycia te to:
I. Rozpad rodziny poprzez S
mierć jednego z rodziców
lub rozwód.
* J.W.B. Douglas, Early disturbing events and later enuresis, in.
Kalvin J., McKeith R., and Meadow A.S. (eds), Bladder controll and
enuresis. Clinic in. Per. Med. nos. 48/49, London SJMP/Heineman
1974.
171
II. Separacja od matki przynajmniej na jeden miesiąc.
III. Urodzenie się (sic!) młodszego rodzeństwa.
IV. Przeprowadzka.
V. Wypadek komunikacyjny lub inny.
VI. Pobyt w szpitalu.
VII. Operacja chirurgiczna.
W rezultacie stwierdził, że u dzieci, które pomiędzy
trzecim i czwartym rokiem życia doS
wiadczyły czterech
lub więcej takich zdarzeń, wystąpienie mimowolnego
moczenia łóżka w nocy było znacznie bardziej prawdopo-
dobne niż u dzieci, które w tym samym czasie nie przeży-
ły żadnego z nich lub  zaliczyły jedno albo dwa. Wyniki
te wydają się być ze wszech miar logiczne. Każdy bowiem
zapewne przyzna, że małe dziecko, któremu, powiedzmy,
umarła matka i jednoczeS
nie uległo ono wypadkowi, lądu-
jąc w szpitalu na operacji chirurgicznej, ma prawo zsikać
się (i szczerze mówiąc nie tylko zsikać się) do łóżka. Mam
zresztą wrażenie, że dotyczy to nie tylko dzieci.
W krytycznych omówieniach podkreS
lano, że zdarzeń
analizowanych we wspomnianych badaniach nie można
brać pod uwagę bez kontekstu całokształtu sytuacji ro-
dzinnej (jest to bliskie naszemu widzeniu rodziny jako
systemu), która ma w zasadzie decydujące znaczenie,
gdyż w dobrze zintegrowanych rodzinach, o bezpiecznej,
pogodnej atmosferze, nawet przeżycie przez dziecko kil-
ku z wymienionych wyżej urazów (z wyjątkiem oczywi-
S
cie rozpadu rodziny) nie powoduje widocznych nega-
tywnych skutków.
5. Zaburzenia emocjonalne.
Konflikty i problemy emocjonalne dziecka, związane
przede wszystkim z jego sytuacją rodzinną, są powszech-
nie uważane za najważniejszą przyczynę moczenia nocne-
go wtórnego. Jednakże rzadko występuje ono w takich
172
sytuacjach jako jedyny objaw. Bardzo często za to jest
dodatkowym, niespecyficznym objawem (podobnie jak
wspomniane już drgawki u niemowląt) w wielu zaburze-
niach psychicznych i emocjonalnych, takich jak depresja,
psychozy dziecięce, zaburzenia zachowania, przestęp-
czoS
ć itp. PodkreS
la się też przy tym, że  lejki są na ogół
bierne lub bierno-agresywne, lękliwe, niepewne, nie wie-
rzące we własne siły, napięte i niespokojne.
Jak widać, odnoS
nie przyczyn moczenia nocnego nie
da się właS
ciwie nic pewnego powiedzieć. Sikają do łóż-
ka zarówno dzieci z rodzin kochających się i doskonale
zintegrowanych, jak i te z rodzin mocno skonfliktowa-
nych czy rozbitych. Te, które wykazują inne jeszcze scho-
rzenia somatyczne lub zaburzenia emocjonalne, jak i te,
które są całkowicie zdrowe i dobrze przystosowane. Ja
sam po dwudziestu latach zajmowania się  sikaczami
uznałem wreszcie, że dociekanie przyczyn mimowolnego
moczenia łóżka jest dla praktyka stratą czasu. Po prostu
tak już jest, że u niektórych dzieci system nawyków odpo-
wiedzialnych za panowanie nad funkcjami wydalniczymi
kształtuje się szybko i bez specjalnych kłopotów, a u in-
nych wolniej lub nie kształtuje się wcale i trzeba dzieci w
tym zakresie wspomóc. Jedno w każdym razie jest pewne.
Nie kontrolowane sikanie do łóżka powoduje u dotknię-
tych nim dzieci powstanie silnych napięć psychicznych, a
niekiedy i zaburzeń emocjonalnych, będących następ-
stwem tego stanu rzeczy. Nieszczęsne  lejki są stale peł-
ne poczucia winy, wstydu i lęku, bowiem narażone są na
kpiny i lekceważenie ze strony rodzeństwa oraz rówieS
ni-
ków (jeS
li dowiedzą się oni o ich przypadłoS
ci), a nawet ze
strony rodziców. Żyją przeto w stałej obawie, że ich gorz-
ka tajemnica zostanie ujawniona kolegom, znajomym czy
dalszym krewnym. Nierzadko też są za zsikanie się w
nocy dotkliwie i upokarzająco karane. Sam znam tatusia,
173
który moczącemu się dziewięcioletniemu synowi nakazy-
wał spożywanie posiłków w izolacji od reszty rodziny, bo
 jak mawiał   nie ma ochoty siedzieć przy stole ze
S
mierdzielem .
Poza tym w domach dzieci moczących się panuje na
ogół specyficzna atmosfera. Problem  mokrego łóżka
jest tam stale obecny. Można powiedzieć, że  wisi w po-
wietrzu dzięki ustawicznym, nawet nie wprost do spraw-
cy kierowanym uwagom na ten temat, poprzez stały rytu-
ał zmiany, prania i suszenia zmoczonej bielizny, któremu
towarzyszą zazwyczaj mniej lub bardziej otwarte utyski-
wania rodziców na dodatkową pracę i dezorganizację po-
rządku w domu, i wreszcie dzięki wciąż ponawianym roz-
maitym  kuracjom , z których większoS
ć nie jest skutecz-
na i umacnia jedynie w dziecku przekonanie o nieuchron-
noS
ci jego losu. Dlatego też nocne moczenie się powodu-
je u zdecydowanej większoS
ci cierpiących na nie dzieci
nasilające się wraz z wiekiem uczucia smutku, rezygnacji,
napięcia, niepokoju i lęku lub wszechogarniającej złoS
ci i
agresji.  Lejki z reguły nie mieszczą się w grupie rówieS
-
niczej, bo się izolują (lub są izolowane, ponieważ np. od-
padają im wspólne z kolegami wycieczki, wyjazdy, bi-
waki i kolonie), mają kłopoty z samooceną i z poczuciem
własnej wartoS
ci, są onieS
mielone, wycofane i potulne lub
na odwrót  agresywne, nienawidzące siebie i całego
S
wiata. Z kolei we własnych rodzinach  sikacze czują się
przeważnie mającymi tajemniczy  defekt outsiderami,
wzrastającymi w atmosferze jawnej lub skrywanej dezak-
ceptacji albo wyrażanego wprost czy też nieudolnie ukry-
wanego żalu, litoS
ci i rezygnacji. Są to najbardziej szkod-
liwe i niszczące dla osobowoS
ci dziecka zjawiska, które
często, nawet po samoistnym ustaniu moczenia się w
okresie dorastania, pozostawiają niezatarte S
lady w jego
psychice. Prawdą bowiem jest to, co głoszą niektórzy le-
174
karze pediatrzy i psychiatrzy (uspokajając rodziców), że
w okresie przełomu hormonalnego, to znaczy około 14 
15 roku życia, większoS
ć  lejków sama z siebie przesta-
je się moczyć. Zanim dojdzie jednak (nie dla wszystkich
zresztą) do tego szczęS
liwego momentu, spustoszenia w
ich psychice mogą osiągnąć bardzo poważne rozmiary.
Stąd postulat, by moczącym się dzieciom pomagać tak
wczeS
nie, jak to jest możliwe.
Ale jak?
Zanim odpowiem na to zasadnicze pytanie, zatrzymaj-
my się jeszcze na chwilę nad zrozumieniem, czym w isto-
cie jest moczenie nocne.
Otóż z całą pewnoS
cią nie jest ono chorobą, a więc nie
można go wyleczyć ani lekarstwami, ani akupunkturą, ani
hipnozą, ani ziołami, ani dotykaniem czy egzorcyzmami.
Mimowolne sikanie do łóżka jest, jak wszystko zdaje się
na to wskazywać, wynikiem niewykształcenia się u dziec-
ka (z różnych, czasami bliżej nie znanych powodów)
okreS
lonego systemu nawyków odpowiedzialnych za
S
wiadomą kontrolę procesu wydalania.  Leczenie zaS

owej przypadłoS
ci, co logicznie wynika z wyżej przyjęte-
go założenia, powinno być tworzeniem tego systemu na-
wyków, czyli budowaniem czegoS
nowego, a nie usuwa-
niem zaburzeń lub niesprawnoS
ci, jak to ma miejsce w
procedurach medycznych. JeS
li zaS
ma ono być aktywnym
wytwarzaniem systemu nawyków, to musi trwać pewien
dłuższy lub krótszy czas, potrzebny do wielopłaszczyzno-
wego uwarunkowania dziecka, w którym to złożonym i
niełatwym procesie będzie ono z zaangażowaniem uczest-
niczyć. W procesie tym równie ważne jest to, co trzeba
robić, aby powstał wspomniany system nawyków, jak i to,
czego robić nie należy, żeby w jego tworzeniu się nie prze-
szkadzać.
Zacznijmy od tego, czego robić nie należy.
175
W momencie, kiedy staje się jasne, iż  mokre łóżko
przestało niejako  przysługiwać dziecku z racji jego wie-
ku, czyli około 4  5 roku życia, rodzice zazwyczaj stara-
ją się wpłynąć na sikającego potomka, aby zaprzestał swej
nocnej działalnoS
ci, za pomocą tłumaczenia, apelowania
do jego rozumu i sumienia, zawstydzania, obiecywania
atrakcyjnych nagród (jeS
li postarasz się nie zsikać w nocy,
dostaniesz ode mnie ten statek kosmiczny, który tak ci się
podobał), a nawet gróx
b i kar fizycznych. Jest to pierwszy
poważny błąd. Rodzice bowiem muszą zrozumieć, że zsi-
kanie się do łóżka nie zależy od woli dziecka. Nie ma ono
na to absolutnie żadnego wpływu. Należy więc unikać
próS
b typu:  postaraj się ,  spróbuj ,  wex
się w garS
ć
itp. Są one całkowicie nieskuteczne, tak jak apele skiero-
wane do garbusa, żeby się wyprostował i nie robił proble-
mów. On nawet bardzo chce i stara się, ale garb czyni swo-
je, więc pozostaje mu tylko poczucie winy, lęk i złoS
ć, że
nie sprostał, że nie dał rady.
Innym sposobem uniknięcia  mokrego łóżka , stoso-
wanym przez rodziców, jest wysadzanie  lejka w nocy.
Na ogół wiedzą już oni o jakiej mniej więcej porze powin-
no to nastąpić i gdy nadejdzie ten czas, wyciągają nieprzy-
tomne dziecko z poS
cieli, sadzając je na nocnik lub wlo-
kąc do toalety. Jest to, jak już wspomniałem wczeS
niej,
drugi duży błąd. Wygaszanie sygnału alarmowego bieg-
nącego z wypełnionego pęcherza do mózgowych oS
rod-
ków czuwania powoduje, że nawyk budzenia się w związ-
ku z parciem na mocz nie ustala się. Wysadzanie  lejka
przez sen jest więc w istocie podtrzymywaniem i przedłu-
żaniem moczenia przez niego łóżka.
Wspomniałem też już wczeS
niej o braku związku po-
między iloS
cią wypitego płynu i faktem zmoczenia się.
Nie przeszkadza to jednak wielu lekarzom, i nie tylko le-
karzom, w polecaniu rodzicom, aby ich sikające do łóżka
176
pociechy, powiedzmy już od godziny siedemnastej, nie
dostawały nic do picia. Z tego powodu tysiące dzieci cier-
pią z pragnienia męki Tantala, mocząc się zresztą nadal w
nocy, tyle że mniej obficie.  Lejkom nie należy więc
ograniczać picia, tym bardziej że ich układ wydalniczy
i nerwowy musi się przecież przystosować do funkcjono-
wania i kontroli procesów wydalania w warunkach nor-
malnego, nie reglamentowanego spożycia płynów.
I wreszcie ostatnia, bodajże najtrudniejsza sprawa.
WiększoS
ć dzieci moczących się w nocy przechodzi istną
 drogę przez mękę , zanim trafi na psychologa lub kogo-
kolwiek innej specjalnoS
ci, kto potrafi im pomóc. Ta dro-
ga zaczyna się z reguły od lekarza-pediatry, który po wy-
czerpaniu swoich skromnych zazwyczaj wiadomoS
ci i
S
rodków działania kieruje  lejka do lekarza-psychiatry
dziecięcego, ordynującego imipraminę lub leki uspokaja-
jące. Tu następuje pierwsze rozczarowanie dziecka i ro-
dziców, ponieważ leczenie owo okazuje się nieskuteczne
(co daje się przewidzieć, zakładając, że moczenie nocne
nie jest chorobą). A potem już  kuracja goni  kurację , a
wszystkie obiecują błyskawiczne efekty. Są więc zazwy-
czaj księża-zielarze wraz z ziołami do picia, kąpielami
ziołowymi, nacieraniami i nasiadówkami, akupunkturzy-
S
ci z kłuciem igłami w dowolne miejsca ciała (bo któż
może wiedzieć, gdzie ukłuć, aby dziecko przestało sikać,
i to tylko w nocy), hipnotyzerzy i bioenergoterapeuci 
obiecujący, że sikanie skończy się, jak ręką odjął, po sean-
sie pogłębionego relaksu, przy pomacaniu dziecka po ner-
kach... itd.
W rezultacie  lejek trafia do mnie czy też do moich
kolegów skrajnie wymęczony i rozczarowany, bowiem
mimo tych wszystkich wyrabianych z nim cudownoS
ci 
sika nadal. Nie należy przy tym oczywiS
cie mieć za złe
rodzicom, że  chwytają się wszystkiego, co obiecuje
12  Moje dziecko...
177
sukces. Na ogół nie zdają oni sobie sprawy z tego, o czym
wczeS
niej wspominałem, a mianowicie, że moczenie noc-
ne nie jest chorobą, a więc nie można go mniej lub bar-
dziej cudownie wyleczyć za pomocą takiego czy innego
zabiegu. Nie wiedzą, że terapia nocnego sikania do łóżka
polega na wytwarzaniu brakujących dziecku nawyków
kontroli wydalania, co bywa niekiedy procesem żmud-
nym i długotrwałym (od kilku tygodni do kilku miesięcy).
Dziecko moczące się w nocy nie jest chore, aczkolwiek
do przezwyciężenia swojej przypadłoS
ci potrzebuje pew-
nej fachowej pomocy, której może jemu i jego rodzicom
udzielić wyspecjalizowany w tym problemie psycholog,
pedagog czy nawet nauczyciel. Mimowolne moczenie
łóżka przez dzieci nie jest problemem medycznym i nie
da się usunąć za pomocą pigułki lub innych medycznych
oddziaływań. Natomiast oparta na psychologicznych
przesłankach procedura wspomagania dzieci w wypraco-
wywaniu nawyków kontroli pęcherza, przy dobrej współ-
pracy z rodzicami, jest skuteczna prawie w stu procentach.
Musi ona jednak być przeprowadzona pod kontrolą i kie-
rownictwem fachowca. Dlatego też po szczegółowe
wskazania należy się zwrócić do psychologów i pedago-
gów z Poradni Psychologiczo-Pedagogicznych. Z porad-
nią taką współpracuje w zasadzie każda szkoła i tam moż-
na otrzymać informacje, jak do potrzebnej osoby dotrzeć.
Z tego co wiem, przeszkoleni w tym zakresie specjaliS
ci
pracują już w Łodzi, Krakowie, Poznaniu, Szczecinie,
Gdańsku, Kielcach, Koninie, Toruniu, Wrocławiu, Lubli-
nie, Kwidzynie, Stalowej Woli i, oczywiS
cie, w Warsza-
wie. Wszystkim im  za wspólną naukę i pomoc niesioną
udręczonym  lejkom  dziękuję.
178
Rozdzi ał XI
NIE BĘDZIESZ MI TU RZĄDZIŁ,
CZYLI O KRYZYSIE DORASTANIA
Dorastanie jest w zasadzie jednym wielkim konfliktem
pomiędzy dziećmi i rodzicami. Istota tego konfliktu to
walka o autonomię i prawo do samostanowienia, toczona
przez dzieci przeciwko autorytetowi rodziców oraz ich
tendencjom do kontrolowania i nadzorowania życia i po-
stępowania swoich pociech.
Okres dorastania dzieci to w każdej rodzinie czas wy-
jątkowo burzliwy i trudny. Oto bowiem niesłychanie
szybko, na przestrzeni niecałych czterech lat (pomiędzy
14 i 18 rokiem życia), zachodzi niezwykle skomplikowa-
ny proces przemiany dziecka w człowieka dorosłego. W
ciągu tych zaledwie 1460 dni córeczka czy synek stają się
biologicznie i (przynajmniej formalnie) społecznie dojrza-
łymi  kobietą i mężczyzną  którzy coraz usilniej doma-
gają się prawa do pełnego sterowania własnym życiem.
Dla rodziców oznacza to gwałtowną zmianę ich podsta-
wowej życiowej roli wychowawców i kontrolerów mają-
cych zasadniczy wpływ na życie i postępowanie dziecka
 na partnerskich doradców, których zdanie niekoniecznie
musi być uwzględnione w planach życiowych potomstwa.
Bardzo wielu z nich nie jest w stanie pogodzić się z tą
179
zmianą, usiłując nadal zachować rodzicielski autorytet i
próbując w dalszym ciągu kierować życiem dzieci, jakby
miały one nie piętnaS
cie czy siedemnaS
cie lat, ale pięć lub
siedem. Postawa taka jest głównym powodem nieuchron-
nego konfliktu o autonomię z będącymi  w drodze do do-
rosłoS
ci dziećmi, zwanego konfliktem pokoleń.
Samo pojęcie konfliktu zakłada występowanie w nim
antagonistów, którzy niejako  wnoszą do tworzących go
utarczek, potyczek i wojen swoje motywy, interesy, poglą-
dy i postawy.
Do konfliktu pokoleń rodzice wnoszą:
 Poczucie odpowiedzialnoS
ci za życie, rozwój i los
dziecka.
Jako wychowawcy, a tym samym twórcy wzorców za-
chowania się, hierarchii wartoS
ci oraz podstawowych po-
glądów na życie, S
wiat i ludzi u swoich dzieci  rodzice
mają na ogół rozmaite nadzieje i oczekiwania związane z
nimi. Czują się także odpowiedzialni za wprowadzanie w
życie przez córkę czy syna przekazywanych im dyrektyw,
rad i wskazówek. Wszelki sprzeciw ze strony dzieci wo-
bec ustanawianych norm, nakazów i zakazów (w przeko-
naniu rodziców jak najbardziej słusznych i potrzebnych)
rodzice przeżywają, z jednej strony, jako zagrożenie dla
rozwoju i póx
niejszego szczęS
cia potomka, a z drugiej 
jako klęskę swoich koncepcji i wysiłków wychowaw-
czych.
To poczucie odpowiedzialnoS
ci za dziecko (które rzad-
ko zanika całkowicie, nawet wtedy, gdy dziecko ma już
swoje dzieci) pociąga za sobą:
 Stałą tendencję do kontrolowania i nadzorowania za-
chowania się i uczynków potomka.
Kontrola i S
cisły nadzór są niezbędnymi składnikami
rodzicielskiej opieki nad dzieckiem od 0 do 10 lat, czyli w
długim okresie jego bezradnoS
ci i całkowitej zależnoS
ci
180
od dorosłych. W następnych okresach rozwojowych
(przeddojrzewania i dorastania) waga obu tych funkcji
stopniowo się zmniejsza, aż do zupełnego ich wygaS
nię-
cia w okresie dorosłoS
ci. W praktyce większoS
ć rodziców
znacznie dłużej (a niekiedy i nigdy) nie potrafi uwolnić się
od traktowania swego dorastającego lub wręcz dorosłego
syna czy córki jak małego chłopca lub dziewczynki, któ-
rych trzeba pilnować i pouczać, bo  spuszczeni z oka np.
ubrudzą ubranko, wybiorą mało dochodowy zawód, zwią-
żą się z niewłaS
ciwym człowiekiem albo zrobią coS
rów-
nie głupiego.
Wszystko to powoduje z kolei u rodziców:
 SkłonnoS
ć do niepartnerskiego traktowania dorasta-
jących dzieci.
Na ogół rodzice, przyzwyczajeni do zależnoS
ci dziec-
ka od nich i długo utrzymującej się ich nad nim przewagi
we wszystkich dziedzinach, nie zauważają, że w pewnym
momencie pętający się po domu, bezradny, głupiutki i nie-
doS
wiadczony Jasio stał się myS
lącym, mającym swoje
zdanie i podejmującym ważne decyzje życiowe Janem.
Wciąż odnoszą się do swoich dzieci z należnym malu-
chom protekcjonalnym lekceważeniem lub zachowują się
jak owa matka pilota odrzutowców, która przed wyjS
ciem
syna do pracy upomina go:  Tylko lataj wolno i nie za
wysoko .
Z tych samych, mniej więcej, x
ródeł wypływa:
 Niezbite przeS
wiadczenie rodziców, że ich autorytet
jest im dany raz na zawsze i jako rodzaj nadprzyrodzone-
go niemal daru nie podlega żadnej weryfikacji. Jego po-
szanowanie, czego domagają się z całą energią, oznacza
zazwyczaj bezkrytyczne przyjmowanie przez dziecko ich
racji i traktowanie dawanych mu rad i wskazówek jako nie
podlegające dyskusji dyrektywy.
To zaS
powoduje:
181
 Przekonanie, że każdy objaw buntu potomka przeciw
tak rozumianemu rodzicielskiemu autorytetowi jest po-
zbawioną logicznego uzasadnienia złoS
liwą przekorą
bądx
wynika z głupoty,  złego charakteru czy z innych,
byle nie racjonalnych przyczyn.
Wreszcie prawie wszyscy rodzice wnoszą do konfliktu
ze swymi dorastającymi dziećmi:
 Dobre intencje.
Niemal bezwyjątkowo kochają oni swoje potomstwo
oraz pragną dla niego szczęS
cia i powodzenia. Tyle że na
własną modłę i według swoich recept.
 Potrzebę stałego otrzymywania od dzieci potwierdze-
nia swej, rzeczywiS
cie nie dającej się przecenić roli w ich
życiu, w postaci wdzięcznoS
ci, uznania, szacunku i posłu-
chu, czyli tego, co dorastającej młodzieży z reguły przy-
chodzi najtrudniej.
Dzieci z kolei do konfliktu pokoleń wnoszą:
 Narastającą potrzebę niezależnoS
ci i samodzielnoS
ci.
Jest to jedna z najsilniejszych potrzeb psychicznych
człowieka, szczególnie w okresie jego rozwoju i młodo-
S
ci, od początku stojąca w sprzecznoS
ci z wieloma intere-
sami i dążeniami rodziców. Jak już wspomniałem wczeS
-
niej, tendencja dzieci do stałego badania otoczenia i zdo-
bywania coraz to nowych doS
wiadczeń, w odczuciu rodzi-
ców nie daje się pogodzić z zapewnieniem pociechom sze-
roko rozumianego bezpieczeństwa oraz z wyrobieniem w
nich pożądanych społecznie cech charakteru: ostrożnoS
ci,
systematycznoS
ci, obowiązkowoS
ci, umiłowania porząd-
ku itd. Dlatego też ojcowie i matki, za pomocą swojego
autorytetu (i nie tylko autorytetu), starają się ograniczać
dążenie dzieci do autonomii i poddać je pewnemu reżimo-
wi wychowawczemu.
Potrzeba niezależnoS
ci i samodzielnoS
ci pociąga za
sobą:
182
 SkłonnoS
ć do podważania autorytetów w ogóle
i, nade wszystko, przekonanie, że autorytet rodziców nie
jest im dany raz na zawsze.
Każde dziecko z czasem odkrywa, iż jego obdarzani
początkowo olbrzymim autorytetem i niemal nadludzkimi
możliwoS
ciami rodzice mają jednak rozmaite wady i sła-
boS
ci, a ich rzeczywiste możliwoS
ci są mocno ograniczo-
ne. Poznając coraz to nowych ludzi, dzieci porównują ich
ze swoimi rodzicami i niemal zawsze znajdują osoby mą-
drzejsze, silniejsze, zaradniejsze, ciekawsze od ojca czy
matki. Ponadto w tych swoich porównawczych badaniach
uczą się dostrzegać niekonsekwencję rodziców, ich ma-
łostkowoS
ć, bezradnoS
ć, mijanie się z prawdą itd. Dopro-
wadza je to z reguły do, skądinąd słusznego, wniosku, iż
matki i ojcowie nie zawsze mają rację oraz że na bez-
względnym dawaniu im wiary i okazywaniu we wszyst-
kim posłuchu nie zawsze najlepiej się wychodzi.
Nader często w wyniku takich doS
wiadczeń dzieci za-
czynają przejawiać:
 Tendencję do niepartnerskiego traktowania rodziców.
Widząc pewne ich niedostosowanie do szybko zmie-
niającej się rzeczywistoS
ci i nierzadko anachroniczne re-
akcje, młodzi nabierają przekonania o nieodwracalnym
zacofaniu i  wapniactwie rodziców, a co za tym idzie,
traktują ich jak zapóx
nionych, niewiele rozumiejących
(szczególnie w zakresie przemian obyczajowych), a w
dodatku niejednokrotnie dwulicowych, zakłamanych i
upartych przygłupów. Nie starają się więc niczego rodzi-
com tłumaczyć, wychodząc z założenia, które lapidarnie
ujął jeden z moich nastoletnich rozmówców:  Ze starymi
nie warto dyskutować. Trzeba ich przeczekać .
JednoczeS
nie te same, pełne lekceważenia i pogardy,
dzieci żywią:
 Mocne przekonanie, że rozmaite S
wiadczenia ze stro-
183
ny rodziców (w tym także miłoS
ć i akceptacja) po prostu
im się należą z racji tego, że są dziećmi, oraz równie moc-
ne:
 PrzeS
wiadczenie, iż każdy objaw kontroli i nadzoru
ze strony rodzicieli jest pozbawioną uzasadnienia złoS
li-
woS
cią, wynikającą z głupoty, egoizmu,  złego charakte-
ru lub innych, byle nie racjonalnych powodów.
Wreszcie prawie wszystkie dzieci wnoszą do konfliktu
pokoleń:
 Dobre intencje.
Przeważnie kochają one swoich rodziców i pragną ich
zadowolić. Tyle że na swoją modłę i według swoich re-
cept. Oraz:
 Potrzebę stałego otrzymywania od rodziców potwier-
dzenia swej ważnoS
ci w ich życiu w postaci uznania, po-
dziwu, pochwał, zaufania itd.
Powyższe zestawienie pokazuje, mam nadzieję, wyrax
-
nie, że za konflikt pokoleń nie ponosi właS
ciwie odpowie-
dzialnoS
ci żadna ze stron. Jest on wynikiem szczególnej
sytuacji dzieci i rodziców, przy czym racjom zarówno jed-
nych, jak i drugich trudno odmówić uzasadnienia tak psy-
chologicznego, jak i życiowego.
Zrozumiała jest walka zbliżających się do dorosłoS
ci
dzieci o swobodę w zakresie dysponowania własnym cza-
sem (utarczki o pory powrotu do domu i tzw.  opowiada-
nie się rodzicom  gdzie idziesz? z kim? i po co?  są w
okresie dorastania nagminne), o wolnoS
ć w wyborze to-
warzystwa, o prawo do zgodnego z aktualnym, młodzie-
żowym stylem ubierania się, o możliwoS
ć decydowania w
zakresie sposobu spędzania wolnego czasu, o zgodę na
posiadanie i wyrażanie własnego zdania, o prawo do
pierwszych sympatii i miłoS
ci, i tak dalej. Ale zrozumiały
jest też strach rodziców przed tym, że zajęte przymiarka-
mi do dorosłoS
ci dziecko zawali szkołę, że popadnie w złe
184
towarzystwo, w wyniku czego zetknie się z alkoholem i
narkotykami albo obrabuje samochód, że wreszcie stanie
się sprawcą przedwczesnej ciąży lub w nią zajdzie.
Dodatkowo młodzież w okresie dorastania jest dla ro-
dziców i w ogóle dla dorosłych wyjątkowo trudna we
współżyciu i kontakcie. Jest to bowiem okres ogromnej
egocentryzacji dzieci, ich niesłychanie wzmożonej
chwiejnoS
ci emocjonalnej, drażliwoS
ci i egzaltacji. Jest to
też czas tworzenia się i poszerzania ich sfery prywatnoS
ci,
do której zażarcie bronią rodzicom wstępu, odmawiając
informacji na temat coraz większej iloS
ci aspektów swoje-
go życia. A to wszystko budzi niepokój.
 To była kiedyS
taka szczera, wesoła, grzeczna dziew-
czynka. A teraz! Siedzi zamknięta w swoim pokoju ze słu-
chawkami na uszach i ledwie czasem coS
do mnie burknie.
W domu wiecznie ponura i skrzywiona, ożywia się tylko
pomiędzy kolegami. Ale co to za koledzy! Najgorsze ele-
menty z całego osiedla. Zapytać jej o nic nie mogę, bo za-
raz jest awantura, tak że nie wiem, co ona przeżywa, co
myS
li i gdzie chodzi. Czuję się tak, jakbym straciła dziec-
ko  skarży się jedna z moich pacjentek, matka szesna-
stoletniej córki.
 Proszę pana! On po prostu najzwyczajniej zgłupiał 
mówi inna matka.  KiedyS
pasjami czytał książki, biegał
do teatru, interesował się nauką, polityką. A teraz nawet
gazety nie przeczyta, tylko słucha tej ogłupiającej muzy-
ki. Zawsze zdolny i inteligentny, jest teraz w szkole jed-
nym ze słabszych uczniów. A jak coS
nieraz powie, to aż
mnie dreszcze przechodzą. A to życie nie ma sensu i trze-
ba się zabić. A to wszyscy są głupi i nieprawdziwi. A to
rodzice nie powinni mieć żadnych praw do dziecka. Co ja
mam robić? Jak z nim rozmawiać? Zresztą on nie chce
rozmawiać. Mam w domu jakiegoS
obcego człowieka, czy
ja wiem, sublokatora, chociaż nawet sublokator dzień
185
dobry� powie, a ten czasem przejdzie bez słowa, jakby nas
nie widział. Może jakie narkotyki bierze? Możliwe to?
 Zabroniłem córce pójS
cia na jakiS
nocny koncert tej
ich, wie pan, tak zwanej muzyki, to uciekła z domu  opo-
wiada z kolei zdesperowany ojciec piętnastolatki.  A jak
wróciła nad ranem  czekałem na nią, bo nie mogłem prze-
cież oka zmrużyć  to wykrzyczała mi, że jak będzie trze-
ba, to znowu ucieknie. Zagroziła mi, że popełni samobój-
stwo, jeS
li nie będę jej puszczał na te koncerty i wyjS
cia z
kolegami, bo to jest dla niej ważniejsze niż my, niż szko-
ła, niż cokolwiek. Wie pan  przestraszyłem się. Jak ona
może tak mówić? Zupełnie jak nie moje dziecko. Z taką
złoS
cią, nienawiS
cią. Co ja mam robić?
Takie przykłady mógłbym mnożyć jeszcze długo, ko-
rzystając ze spraw, z jakimi przychodzą do mnie rodzice
nastolatków. Przewijają się w nich wszystkich, jak refren,
podobne stwierdzenia przerażonych matek i ojców:  Stra-
ciliS
my dziecko ,  Mam w domu obcego człowieka ,  To
nie moje dziecko . I tak dalej. Obrazuje to rozmiary ich
zaskoczenia tempem przemian, zachodzących w dzie-
ciach, oraz niepokoju wzbudzanego przez kierunek tych
zmian. Oto bowiem na ich oczach dokonuje się szybkie
przeistoczenie otwartych, pogodnych, posłusznych syn-
ków i córeczek w zamknięte w sobie, ponure, zbuntowa-
ne osoby, o których życiu, myS
lach, zamiarach i poglą-
dach niewiele wiedzą. Wielu rodziców ową przemianę
przeżywa właS
nie jak utratę dziecka, jak zerwanie się po-
między nimi a córką czy synem owego żywego wiązania
wzajemnej miłoS
ci, akceptacji i zrozumienia, które stano-
wi istotę nigdy przecież nie kończącego się związku po-
między rodzicielami i potomstwem. Z drugiej strony, do-
rastające dzieci doznają bardzo podobnych uczuć. One też
przeżywają fakt, że matkom i ojcom na ogół trudno jest
zaakceptować wszystkie przemiany zachodzące w potom-
186
stwie jako swoistą utratę rodziców  w znaczeniu zerwa-
nia się z nimi porozumienia i kontaktu.
 Rodzice mnie nie rozumieją. Nie potrafią i nie chcą się
wczuć w to, co przeżywam. Dla nich jest ważna tylko szko-
ła, moja nauka i powrót do domu o dwudziestej, a nie ja .
Ta wypowiedx
pewnej nastolatki jest z kolei, powtarza-
jącym się w różnych odmianach, refrenem opinii na temat
rodziców, wyrażanym przez dorastające dzieci. Czy tak
być musi?
Konflikt pokoleń, jak to już sobie powiedzieliS
my w
pierwszej częS
ci tej książki, jest podłożem strukturalnego
kryzysu dorastania, mającego miejsce w każdej rodzinie.
Co więcej, uważa się go za konieczny warunek usamo-
dzielnienia się i emancypacji młodego pokolenia zarówno
w sensie jednostkowym, jak i społecznym. Mówiąc ina-
czej, dzieci powinny buntować się przeciwko rodzicom,
aby uwolnić się spod ich kurateli w celu podjęcia samo-
dzielnego, odpowiedzialnego, dorosłego życia.
Jednakże konflikt ten, choć nieuchronny, nie oznacza
całkowitego rozejS
cia się dróg rodziców i dzieci, a już zu-
pełnie nie musi oznaczać pełnego wzajemnej urazy i wro-
goS
ci zerwania stosunków. Zakres, intensywnoS
ć i  tem-
peratura toczących się w jego ramach sporów i walk za-
leży w ogromnej mierze od tego, co zdarzyło się wczeS
-
niej pomiędzy rodzicami i dziećmi w ramach wzajemne-
go wychowania. Jeżeli rodzicom realizującym swoje za-
dania wychowawcze udało się szanować kompetencje
dziecka, nie robić z niego głupka, nie tresować go bezsen-
sownie, ale i nie  rozpuszczać rażącym brakiem konse-
kwencji  to już zrobili oni duży krok w stronę raczej ła-
godnego przebiegu konfliktu pokoleń w ich rodzinie. Je-
żeli jeszcze rodzice ci potrafili w miarę uważnie obserwo-
wać rozwój swojego potomka i, mówiąc obrazowo, obda-
rzać go coraz większymi, stosownymi do wieku  dawka-
187
mi swobody i autonomii, dobrowolnie ograniczając kon-
trolę i nadzór nad nim oraz rezygnując stopniowo z nie-
których atrybutów rodzicielskiego autorytetu  to jest pra-
wie pewne, że konflikt pokoleń mają w zasadzie  z gło-
wy . Należy się bowiem spodziewać, że gdy nadejdzie
czas konfrontacji, ich odważne, samodzielne, odpowie-
dzialne i mające dużo swobody dzieci nie będą specjalnie
miały o co z nimi walczyć. Wbrew pozorom rodzice tacy
istnieją i jest ich legion, a należą do nich w pierwszym rzę-
dzie ci, którzy w wychowaniu postępują zgodnie z suge-
stiami najlepszych doradców w tej dziedzinie, czyli gło-
sem serca, logiką i zdrowym rozsądkiem.
Burzliwie, z kolei, przebiega konflikt pokoleń w tych
rodzinach, w których rodzice nie zauważają, że ich pocie-
chy przestały już być małymi dziećmi, i uparcie stosują
wciąż te same rozwiązania wychowawcze. Nadopiekuń-
cze matki wciąż starają się wszechstronnie czuwać nad
córką czy synem, zatracając w tym nieraz miarę i zdrowy
rozsądek, a autorytarni ojcowie, zgodnie z formułą   do-
póki jesteS
w moim domu, dopóty nie masz nic do gada-
nia  wciąż usiłują kierować dzieckiem w sposób wyklu-
czający jego wpływ na podejmowane decyzje i wszelką na
ten temat dyskusję.
 Moja mama traktuje mnie, jakbym wciąż miała osiem
lat  skarży się do mnie piętnastolatka.  Mówi do mnie
tak po dziecinnemu, pieszczotliwie, co doprowadza mnie
do szału, szczególnie jeS
li robi to przy obcych. Kupuje mi
jakieS
słodkie sukieneczki z falbankami i nalega, żebym
się w nie ubierała, chociaż mówię jej, że moi koledzy
umarliby ze S
miechu, widząc mnie w takiej kreacji. Jesz-
cze do niedawna, zanim tu do pana trafiliS
my, kazała mi o
dwudziestej chodzić spać, a jeS
li wyszłam do koleżanki,
natychmiast tam telefonowała, żeby sprawdzić, czy dotar-
łam. Po zmroku mogłam wychodzić tylko z matką, co w
188
zimie oznaczało siedzenie w domu od szesnastej, a kiedy
zapomniałam drugiego S
niadania, potrafiła mi je przy-
wiex
ć z wielkim szumem do szkoły. Bez przerwy robiła ze
mnie poS
miewisko w oczach kolegów i nie trafiały do niej
żadne tłumaczenia. Dopiero kiedy to zrobiłam, trochę się
przestraszyła .
Autorka powyższej wypowiedzi trafiła do mnie wraz z
wychowującą ją matką po dokonaniu próby samobójczej.
 Z moim ojcem nie ma żadnej rozmowy czy dyskusji 
opowiada z kolei szesnastoletni chłopak.  On podejmuje
decyzje i wydaje rozkazy, od których nie ma odwołania.
Na wszystkie moje uwagi czy propozycje ma jedną odpo-
wiedx
: Nie będziesz mi tu rządził, jak osiądziesz na swo-
im, to będziesz decydował, a teraz masz słuchać�. On chy-
ba ma jakiegoS
S
wira na punkcie tego rządzenia. Ja kiedyS

tego nie wytrzymam .
I rzeczywiS
cie, nastolatki często nie wytrzymują.
Awanturują się (chłopiec z poprzedniego przykładu trafił
do mnie po bójce z ojcem),  na złoS
ć starym opuszczają
się w szkole lub wiążą z podejrzanym towarzystwem,
uciekają z domu, dokonują czynów przestępczych lub
prób samobójczych i tak dalej. Rodzice bronią się, nasila-
jąc kontrolę i represje. Konflikt pokoleń wybucha z mak-
symalną siłą. Z obu stron padają ciosy. Z obu stron nara-
sta złoS
ć i nienawiS
ć. Aż do osiągnięcia punktu przełomo-
wego, którym jest odkrycie przez dzieci bezradnoS
ci ro-
dziców. Rodzice bowiem, jak to udowodnił opisany w
rozdziale VIII pierwszej częS
ci niniejszej książki mały Fi-
lip, który odmówił stanowczo chodzenia do przedszkola,
są w istocie wobec swojego potomstwa bezradni.
Rzecz w tym, że sami tego nie wiedzą. Nie wiedzą tego
z reguły również dorastające dzieci, przypisując, na zasa-
dzie nawyku wyniesionego z przeszłoS
ci, swoim matkom
i ojcom nadzwyczajną moc i możliwoS
ci. Aż przychodzi
189
taki moment, w którym zdeterminowany nastolatek, mimo
lęku i poczucia winy (jak można sprzeciwić się mamie?),
mówi rodzicom stanowczo  nie! I wtedy okazuje się, że
niemal wszystkie jego obawy były mocno przesadzone.
Bo oto rodzice zamiast zrobić coS
na miarę swojej mocy,
co przymusi buntownika do posłuszeństwa, kładą uszy po
sobie i uderzają w proS
by albo biegną po pomoc do tzw.
 specjalistów .
 To jest tak, wie pan, jakby człowiek latami siedział w
klatce i pewnego dnia odkrył, że wystarczyło lekko kop-
nąć w S
cianę, aby się ona rozleciała  tłumaczyła mi tę
sytuację pewna nastolatka.
Konsekwencją odkrycia przez dorastające dziecko bez-
radnoS
ci rodziców jest najczęS
ciej przejęcie przez nie du-
żej częS
ci władzy w rodzinie. Wiedząc już, że nic mu ze
strony rodziców nie grozi, a wręcz przeciwnie  że goto-
wi są oni zrobić wszystko, byle potomek na złoS
ć im  nie
odmroził sobie uszu  syn czy córka zaczynają w sposób
jawny i nieskrępowany korzystać ze S
wieżo osiągniętej
pozycji  prawie dorosłego . Palą, piją, nie wracają na
noce do domu, nikomu się nie  opowiadają , totalnie
 olewają szkołę, rozpoczynają przedwczesne i bezsen-
sowne życie seksualne itp. A przerażeni rodzice biegają
do kolejnych  specjalistów .
Niejako przy okazji, będące u władzy nastolatki doko-
nują często jeszcze jednego, brzemiennego w skutki  od-
krycia . Jak już wspomniałem, okres dorastania nie za-
wsze jest w życiu dzieci usłany różami. To z reguły czas
lęków,  kompleksów , zwątpień i bolesnych konfrontacji
z własną niedoskonałoS
cią, kiedy okazuje się, że dziecię-
ce marzenia o łatwych sukcesach i powodzeniu nijak nie
dają się urzeczywistnić. W poszukiwaniu odpowiedzial-
nych za ten stan rzeczy następuje prędzej czy póx
niej owo
doniosłe  odkrycie  to rodzice są winni. To oni x
le mnie
190
wychowali. To przez nich nie potrafię się odnalex
ć wS
ród
innych ludzi. To przez nich nie umiem być atrakcyjny. To
przez nich jestem samotny, mało odważny, nieS
miały itp.
To nie we mnie tkwią przyczyny moich trudnoS
ci i niepo-
wodzeń, ale w tym, co oni ze mnie zrobili.
Odkrycie  winy rodziców przynosi swoistą ulgę
i uspokojenie. Przekonanie o tym, że  gdyby nie oni,
to... , pozwala zachować poczucie własnej wartoS
ci
i zwolnić się z odpowiedzialnoS
ci za swoje postępowanie.
Pozwala nawet myS
leć o sobie jako o godnej współczucia,
niewinnej ofierze poronionych zabiegów wychowaw-
czych samolubnych, pozbawionych wyobrax
ni, ograni-
czonych  starych . Gdyby chociaż tylko na myS
leniu się
kończyło. Ale nie! W większoS
ci przypadków odkrycie
 winy rodziców (mówiąc nawiasem  wina owa nie za-
wsze jest jedynie czczym wymysłem nastolatków) pocią-
ga za sobą chęć wzięcia odwetu za ich prawdziwe i do-
mniemane błędy. Dopiero pokazując  wapniakom , jacy
są beznadziejni, głupi, staroS
wieccy, sztywni i nade
wszystko bezradni, dzieci czują się znacznie lepiej. Jak
ów kot z dowcipu, który po paru głębszych, widząc wcho-
dzącą do baru mysz, mówi:  No! Nareszcie jest wszystko
w porządku. Jest co zjeS
ć, jest co wypić i jest komu dać w
mordę .
A rodzice z reguły tego zupełnie nie rozumieją. Nie
potrafią dostrzec swojej  winy tam, gdzie widzą przede
wszystkim swój wysiłek, swoje wyrzeczenia i poS
więce-
nia na rzecz dziecka. Dominują więc w nich rozgorycze-
nie i poczucie krzywdy. Tym sposobem dzieci o rodzicach
i rodzice o dzieciach myS
lą: oni nas nie rozumieją.
Jestem przekonany, że kluczem do konstruktywnego
rozwiązania konfliktu pokoleń, a tym samym kryzysu do-
rastania, jest ze strony rodziców:
1. Zrozumienie, że ich dzieci przestały być dziećmi, co
191
powinno powodować dążenie do przejS
cia we wzajem-
nych stosunkach na poziom partnerskich porozumień
pomiędzy dorosłymi ludx
mi. W okresie dorastania koń-
czy się rola rodziców jako nadzorców i kontrolerów, a roz-
poczyna się ich rola jako towarzyszy rozwoju dziecka.
Od tej pory niewiele już (jeS
li w ogóle) mogą oni zrobić z
dzieckiem bez jego zgody.
2. GotowoS
ć do zawarcia z własnymi dziećmi nowej
umowy, regulującej zasady dalszego współżycia na in-
nych zasadach, niż to było we wczeS
niejszym dzieciń-
stwie. W umowie tej dzieciom musi być zagwarantowany
znacznie większy w stosunku do przeszłoS
ci zakres swo-
body i autonomii, nawet kosztem zwiększonego lęku o
dziecko, który, jak to już wczeS
niej uzgodniliS
my, jest jed-
nym z podstawowych atrybutów rodzicielstwa. Lęk mat-
ki czy ojca o dziecko nie może być czynnikiem wyznacza-
jącym obszar aktywnoS
ci dziecka i rodzaj zdobywanych
przez nie doS
wiadczeń. Gdyby tak było, większoS
ć dzieci
musiałaby nieustannie siedzieć w domu (najlepiej nad
książką), bowiem tylko taka sytuacja skutecznie redukuje
rodzicielskie obawy. Wychowanie jest wzrastającym wraz
z wiekiem dziecka ryzykiem, którego skutki  w postaci
nasilonego strachu przed tym, co może spotkać próbujące-
go swej samodzielnoS
ci potomka  rodzice muszą na-
uczyć się znosić. Jeżeli zaS
nie chcą się bać, martwić i
gryx
ć palców ze zdenerwowania  gdzie też to nasze
dziecko poszło  powinni zamiast dziecka mieć np. żół-
wia, który jest, jak wiadomo, zwierzątkiem niezwykle
spokojnym i sprawiającym niewiele kłopotu.
Ze strony dzieci kluczem do konstruktywnego rozwią-
zania kryzysu dorastania jest, w moim przekonaniu, nie
przekraczające ich możliwoS
ci intelektualnych:
1. Zrozumienie, że są one nadal realnie zależne od ro-
dziców w warstwie społecznej i ekonomicznej, mimo
192
osiągnięcia formalnych kryteriów dorosłoS
ci. Oznacza to
koniecznoS
ć ułożenia sobie zadowalającego obie strony
modus vivendi. To zaS
łączy się z:
2. GotowoS
cią do rezygnacji ze sprawowania władzy w
rodzinie za pomocą ustawicznego straszenia rodziców aktu-
alnymi bądx
przyszłymi skutkami swojego postępowania.
Jeżeli, po spełnieniu tych warunków, rodzice i dzieci
zasiądą do wspólnych negocjacji na temat zasad regulują-
cych ich współżycie przez następny okres w ewolucji ro-
dziny  czyli rodziny z dorastającymi dziećmi  to prawie
na pewno osiągną zadowalający obie strony kompromis.
Już od wielu lat wspomagam te negocjacje, występując w
jednej z moich zawodowych ról, jaką jest rola mediatora,
czyli człowieka ułatwiającego osiągnięcie kompromiso-
wych rozwiązań przez skonfliktowane strony. Patrząc z tej
perspektywy, wiem na pewno, że samo podjęcie przez oj-
ców i matki decyzji o rozpoczęciu rozmów ze swymi sy-
nami i córkami oznacza w istocie wzajemne uznanie się za
równoprawnych partnerów. A stąd już naprawdę bardzo
blisko do zadowalającego wszystkich  dogadania się .
Bowiem tak naprawdę, w każdym systemie rodzinnym, w
imię własnego poczucia bezpieczeństwa i zapewniającej
je integracji rodziny wszyscy członkowie takiego  doga-
dania się potrzebują.
13  Moje dziecko...
193
Rozdzi ał XII
KIJ CZY MARCHEWKA,
CZYLI O KARANIU I NAGRADZANIU
Nagradzać czy karać? Pytanie to prędzej czy póx
niej
staje przed większoS
cią rodziców, chociaż przeważnie nie
w tak kategorycznej formie. Pojawia się ono jako wątpli-
woS
ć co do proporcji pomiędzy oboma sposobami postę-
powania (raczej nagradzać czy raczej karać?), bowiem na
ogół rodzice nie wyobrażają sobie procesu wychowania
bez użycia kar i nagród. I słusznie, ponieważ rzeczywiS
cie
proces ten bez jednego i drugiego obyć się nie może. Wy-
chowanie bowiem, mówiąc w największym uproszczeniu,
polega na stawianiu wychowankowi przez wychowawcę
okreS
lonych celów i motywowaniu go, za pomocą właS
nie
kar i nagród, do ich osiągania. W bardzo wielu swoich
momentach proces wychowania, jak to już wczeS
niej po-
wiedzieliS
my, odbywa się przy użyciu różnych form przy-
musu stosowanego przez rodziców w celu okiełznania
 natury dziecka i wtłoczenia jej w społecznie akceptowa-
ne ramy. A przymus, jak wiadomo, zakłada wręcz stoso-
wanie kar za niepodporządkowanie się obwarowanym
nim zakazom i nakazom oraz rozdawanie nagród za uleg-
łoS
ć.
Współczesna psychologia i pedagogika rozstrzyga
194
nasz dylemat jednoznacznie i powiada  raczej nagradzać.
Bowiem, jak wskazują liczne badania, wychowanie opar-
te na karach prowadzi do niepożądanych społecznie skut-
ków, takich jak zachowania przestępcze, ułatwione prze-
mieszczanie się agresji (co oznacza np. pobicie niewinne-
go człowieka lub skopanie psa z powodu mającego całko-
wicie inne x
ródło zdenerwowania), niedorozwój sumienia
(czyli niedostateczne uwewnętrznienie się norm regulują-
cych współżycie społeczne), kształtowanie się autorytar-
nych sposobów postępowania z innymi ludx
mi, formowa-
nie się  osobowoS
ci dogmatycznej lub, jak chcą inni,
 umysłu zamkniętego, do którego nie ma dostępu racjo-
nalna czy uczuciowa argumentacja, itd. Jednakże osta-
teczne rozstrzygnięcie tego dylematu pozostaje na ogół w
sferze teorii, bowiem w praktyce zarówno wychowanie
instytucjonalne (np. szkolne, jeżeli w przypadku polskiej
szkoły w ogóle można mówić o jakimkolwiek wychowa-
niu), jak i rodzicielskie  opiera się głównie na karach.
Najczęstszym zaS
, kierowanym do mnie pytaniem rodzi-
ców, jest problem: jak karać, aby odnosiło to pożądany i
zaplanowany wychowawczo skutek. Z opowieS
ci zgłasza-
jących się do mnie z tym problemem znękanych matek i
ojców wynika, że stosowane przez nich kary są najczę-
S
ciej nieskuteczne bądx
skutkują jedynie na krótką metę.
Potomstwo na ogół je lekceważy, nie dokonując pod
wpływem owych kar (mimo nieraz znacznej ich dolegli-
woS
ci) względnie trwałych korekt swojego zachowania. I
trudno się dziwić, ponieważ nagminnie są to kary przekra-
czające możliwoS
ci tolerancji samych rodziców i, co za
tym idzie, stosowane bardzo niekonsekwentnie. Typo-
wym przykładem takich kar są sławetne zakazy wycho-
dzenia na podwórko lub oglądania telewizji. Z obu tych
represji rodzice wycofują się już po krótkim czasie, bo
przecież dziecko, dla swego zdrowia, powinno być  na
195
powietrzu i mieć kontakt z rówieS
nikami, a telewizję sa-
memu trudno oglądać, kiedy ukarany potomek chlipie za
zamkniętymi drzwiami albo usiłuje przez szparę podglą-
dać, co się dzieje na ekranie. Do tej samej kategorii kar
należy odbieranie dziecku ofiarowanych mu wczeS
niej
przedmiotów czy pozbawienie go rozmaitych  przywile-
jów . Wiadomo powszechnie, że  kto daje i odbiera, ten
się w piekle poniewiera , toteż z odebraniem synowi czy
córce uprzednio podarowanej zabawki, pieniędzy  lub
jakiejkolwiek innej rzeczy  każdemu rodzicowi trudno
jest (i całkiem słusznie) uporać się moralnie. NajczęS
ciej
więc rzecz odebrana w porywie złoS
ci po niedługim cza-
sie wędruje z powrotem do dziecka. Podobnie rzecz ma
się z tzw.  przywilejami , takimi jak pomaganie przez ta-
tusia w wieczornej kąpieli, czytanie przez mamę fragmen-
tu książki na dobranoc, wspólna zabawa ojcowym kom-
puterem itp. Odebranie ich dziecku powoduje u rodziców
narastanie poczucia winy, które w końcu popycha ich do
cofnięcia podjętych wczeS
niej restrykcyjnych decyzji.
Dzieje się tak również dlatego, że ukarana cofnięciem
przywileju pociecha bardzo często  zacina się i mówi
dumnie: Nie, to nie, nie zależy mi. Po pewnym, nie tak
znowu długim czasie pozwala to rodzicom odczuć, że tak
naprawdę oni też potrzebują tych  przywilejowych chwil
kontaktu i bliskoS
ci z synem czy córką oraz że wyelimino-
wanie tych momentów w ramach kary wyrax
nie zaburza
również ich funkcjonowanie.
Jeszcze gorzej jest z karaniem dzieci pracą, szczególnie
jeS
li chcemy im przekazać, co dzisiaj nabiera szczególnej
aktualnoS
ci, szacunek dla pracy wraz z prastarą i coraz
bardziej prawdziwą maksymą mówiącą, że  żadna praca
nie hańbi . Praca za karę jest swego rodzaju hańbą.
Charakterystyczne jest przy tym, że rodzice, uważając
widocznie, iż kara powinna być dla potomka czymS
eks-
196
traspecjalnym, najmniej chętnie odwołują się do stosun-
kowo najskuteczniejszej i najłatwiejszej do zastosowania
kary naturalnej, którą jest po prostu ponoszenie konse-
kwencji postępowania. Zamiast pozwolić dziecku na do-
S
wiadczenie efektów swojej działalnoS
ci, wolą oni zniwe-
lować lub złagodzić owe efekty za pomocą nie kończące-
go się  gadania na temat, co będzie, jeżeli córka czy syn
postąpi tak a nie inaczej.
 Jeżeli nie odrobisz lekcji, to możesz dostać jedynkę, a
jak dostaniesz jedynkę, to będziesz musiał ją poprawić, bo
jak jej nie poprawisz, to możesz nie zdać do następnej kla-
sy, a jak nie zdasz, to mamusia spali się chyba ze wstydu
itd.  Gadania tego większoS
ć dzieci wysłuchuje ze stoic-
kim spokojem, widząc w tym godziwą, aczkolwiek na
pewno mało przyjemną cenę za uniknięcie następstw swo-
ich uczynków.
Ileż to matek i ojców, zorientowawszy się póx
nym wie-
czorem, że potomek nie odrobił lekcji, pisze mu kłamliwe
usprawiedliwienia do szkoły, wygłaszając jednoczeS
nie
obszerne pogadanki na temat poczucia obowiązku, uczci-
woS
ci, prawdomównoS
ci i paru jeszcze moralno-etycz-
nych zagadnień? Iluż rodziców w miejsce bezmyS
lnie
zniszczonej lub zgubionej rzeczy kupuje dziecku nową,
snując przy tym tasiemcowe dywagacje na temat na-
stępstw (których potomkowi nie dane było właS
nie po-
znać na własnej skórze) owej bezmyS
lnoS
ci? Iluż wreszcie
rodziców wykonuje za dziecko nałożone nań obowiązki,
których nie chciało mu się lub których  nie miało czasu
wypełnić, roztaczając przy tym apokaliptyczną wizję
przyszłoS
ci umiłowanej pociechy jako osoby nieobowiąz-
kowej i niesolidnej?
Rodzicielskie  gadanie wynika najczęS
ciej z nieznajo-
moS
ci praw rządzących rozwojem dziecka, z których, jak
to już wczeS
niej wspominałem, wynika, że mały człowiek
197
niemal aż do okresu dorastania słabo antycypuje przy-
szłoS
ć, a perspektywa, że coS
wydarzy się za dwa lub pięć
lat, jest dla niego właS
ciwie czystą abstrakcją. Stąd też
wynika znikoma skutecznoS
ć  gadania w korygowaniu
dziecięcych zachowań i rozgoryczenie rodziców, że po
tylu tłumaczeniach i ostrzeżeniach córka lub syn  idzie
i robi dokładnie to samo .
W okresie dorastania  gadanie niewiele zwiększa
swoje oddziaływanie na nastolatki. Jest ono odbierane
przez nie głównie jako dowód na to, że rodzice ich nie ro-
zumieją, dając im wskazówki i stawiając żądania prak-
tycznie niemożliwe do zrealizowania w ich sytuacji spo-
łecznej. Jako koronny przykład całkowicie jałowego  ga-
dania dorastający przytaczają zwykle nie kończące się
monologi rodziców na temat koniecznoS
ci podporządko-
wania się szkole i skupienia całej swojej energii na nauce.
Nie rozumieją oni (oczywiS
cie rodzice) najwyrax
niej, że
szkoła  taka jaka jest  stanowi dla młodzieży wyjątko-
wo nieprzyjazne S
rodowisko. Nauczyciele z reguły nie
starają się rozumieć uczniów i rzadko z nimi rozmawiają,
poprzestając na obcesowym strofowaniu ich lub na dono-
szeniu na nich rodzicom, czym boleS
nie urażają S
wieżo
zbudowaną godnoS
ć osobistą młodzieży i jej dumę z włas-
nej dorosłoS
ci. Młodzież rewanżuje się szkole niechęcią
graniczącą czasem z nienawiS
cią i gardzi takimi nauczy-
cielami. Nic dziwnego, że tyrady na temat zbawiennej roli
szkoły w swoim życiu nastolatki przyjmują co najmniej
obojętnie, a najczęS
ciej z nie ukrywaną złoS
cią.
SkutecznoS
ć  gadania jest więc najczęS
ciej żadna, co
nie przeszkadza rodzicom gadać, gadać i gadać. DoS
wiad-
czenie uczy natomiast, że mało co tak skutecznie i trwale
modyfikuje zachowanie się dziecka, jak zastosowanie
prastarych sposobów typu: zniszczyłeS
 nie będziesz
miał, nie zrobiłeS
 nie ma, nie nauczyłeS
się  będziesz
198
miał złą ocenę, itp. Jednakże kara naturalna ma szanse
 zadziałać i spełnić swoje wychowawcze zadanie tylko
wtedy, kiedy obawy rodziców przed skutkami postępowa-
nia potomka będą mniejsze niż obawy dziecka. Na ogół,
niestety, to właS
nie rodzice bardziej boją się złej oceny
otrzymanej w szkole przez syna czy córkę (bo co będzie,
jak ona sobie nie poradzi) niż sami zainteresowani. Dzie-
ci oczywiS
cie wiedzą o tym i wzrastają w błogim prze-
S
wiadczeniu (nie pozbawionym zresztą uzasadnienia), że
jakby co, przecież starzy coS
wymyS
lą. Dotyczy to nie tyl-
ko szkoły. Rodzice biorą na siebie uporanie się z rezulta-
tami działalnoS
ci swoich pociech na różnych polach. Na
przykład w zakresie obowiązków domowych (bo po co
dziecko ma się męczyć, skoro ja to zrobię lepiej i szyb-
ciej), w zakresie posiadanych przez dziecko rzeczy (trze-
ba mu kupić drugie już w tym miesiącu nowe kredki, bo
on przecież taki roztargniony, nie mógł sobie przypo-
mnieć, gdzie zostawił te pierwsze) czy w zakresie podej-
mowanych przez dziecko zobowiązań na zewnątrz domu
(przecież nie powiem, że zapomniał o tym sprzątaniu kla-
sy w sobotę, do którego sam się zgłosił, bo podpadnie 
już raczej powiem, że był chory). W ten sposób dziecko
uczy się swoistej beztroski i braku odpowiedzialnoS
ci za
swoje uczynki, wiedząc, że rodzicom bardziej zależy na
uniknięciu ich skutków niż im samym.
Rodzice chcący z powodzeniem stosować w wychowa-
niu kary naturalne muszą być przygotowani na to, że ich
pociechom będzie w wyniku tego niejednokrotnie x
le,
smutno i ciężko. Muszą się nauczyć znosić ich łzy, niepo-
kój, strach i żal. Taki bowiem jest koszt znaczących do-
S
wiadczeń, które wywierają trwale modyfikujący wpływ
na zachowanie dzieci.
Aby kara była skuteczna, nie wystarczy jednak tylko
to, by była ona naturalna. Ważne są jeszcze inne, dodatko-
199
we czynniki, z których najistotniejsze tkwią we wzajem-
nej relacji karanego i karzącego. Otóż okazuje się np., że
kara bywa skuteczna, jeżeli karany ma pozytywny stosu-
nek do karzącego. JeS
li natomiast stosunek ten jest nega-
tywny  kara nie skutkuje. Mówiąc inaczej, w przypadku,
gdy dziecko lubi swoich rodziców, obdarza ich autoryte-
tem i zaufaniem, i gdy tego zaufania oni nie zawodzą cho-
ciażby rozbieżnoS
cią pomiędzy swoimi czynami i  gada-
niem , to zastosowana przez nich kara będzie skuteczna.
Jeżeli natomiast między dzieckiem i rodzicami panują sto-
sunki pełne wzajemnej wrogoS
ci i nieufnoS
ci  żadna kara
raczej nie poskutkuje, budząc w dziecku jedynie złoS
ć i
chęć odwetu.
Bardzo ważną rolę w skutecznoS
ci karania odgrywa też
akceptacja przez karanego norm i przepisów, którymi po-
sługuje się karzący. Czyli, jeS
li dziecko podziela pogląd
rodziców na to, czym jest, biorąc rzecz najogólniej, dobro
i zło, czym się różni postępowanie słuszne od niesłuszne-
go, co jest dozwolone, a co już nie  to zastosowane przez
rodziców kary będą skuteczne. Jeżeli zaS
rodzic karze
dziecko za to, co sam permanentnie czyni, lub za to, wo-
bec czego wyraża swój podziw i akceptację, o skuteczno-
S
ci kary nie ma co marzyć.
Jak więc widać, karanie to nie tylko kwestia doboru
kary i konsekwencji w jej stosowaniu. To kwestia doty-
cząca całokształtu funkcjonowania rodziny i panujących
w niej stosunków. Karanie jest skutecznym narzędziem
wychowania w dobrych rodzinach. A w dobrych rodzi-
nach koniecznoS
ć ukarania dziecka pojawia się raczej
rzadko.
I jeszcze dwa słowa o nagradzaniu. Tak jak są kary na-
turalne, są też naturalne nagrody. Należą do nich oczywi-
S
cie pozytywne skutki działalnoS
ci dziecka (zrobiłeS

masz, nauczyłeS
się  jest dobra ocena itd.), ale nie tylko.
200
Najbardziej naturalną nagrodą powinno być dla dziecka
wyrażane wobec niego zadowolenie i satysfakcja rodzi-
ców. Wymaga to od tych ostatnich uważnego S
ledzenia
poczynań dziecka, dostrzegania jego różnorakich osiąg-
nięć i odpowiedniego na nie reagowania w postaci przeży-
cia z dzieckiem jego sukcesu. Ten sposób nagradzania
przegrywa dziS
, niestety, na rzecz łatwiejszego dla rodzi-
ców premiowania o charakterze rynkowym  czyli za po-
mocą przedmiotów i pieniędzy. Tak powoli dochowujemy
się pokolenia pociech, które uważnie obserwują sytuację
finansową rodziców i, przedkładając im dowody swoich
sukcesów, bezlitoS
nie  kasują rzeczowy lub pieniężny
ich ekwiwalent. No cóż! Być może ze swoim myS
leniem
jestem już anachronizmem wobec nastającej epoki  wy-
chowania handlowego .
201
ZAKOŃCZENIE
Wychowanie dziecka w rodzinie jest procesem długo-
trwałym i skomplikowanym. Nie musi to jednak ozna-
czać, że jest ono zadaniem pełnym lęku, napięcia i co-
dziennego wyczerpującego mozołu, które to uczucia są
udziałem wielu rodziców. Proces wychowania opiera się
bowiem na prostych, logicznie z siebie wynikających za-
sadach i prawidłowoS
ciach, w znacznym stopniu wywo-
dzących się z praw rządzących funkcjonowaniem rodziny.
Poznanie przez rodziców tych praw, zasad i prawidłowo-
S
ci  oraz wyciągnięcie z nich praktycznych wniosków 
może uczynić z wychowawczego kontaktu z własnymi
dziećmi fascynującą przygodę, pełną radoS
ci i poczucia
mocy sprawczej, jaką zawsze daje efektywne kształtowa-
nie nowego człowieka.
Celem tej książki była właS
nie próba przybliżenia mat-
kom i ojcom owych prawidłowoS
ci, zasad i praw, a tym
samym spowodowania, by było to zadanie łatwiejsze
i niosące więcej satysfakcji.
Jeżeli tak się stało, przynajmniej w odniesieniu do czę-
S
ci Czytelników  to spełniła ona swoje zadanie. A jeS
li
książka zachęciła do własnych refleksji, pobudzających
 wychowawczy rozum i serce do szukania swoich roz-
wiązań  to spełniła je w dwójnasób.
202


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
czemu pies mnie nie słucha
Zrozumiec psa Czemu pies mnie nie slucha
Karolina Gabryś Dlaczego on mnie nie słucha
Narkotyki Napewno nie moje dziecko publikacja PCPR
Nic o mnie nie wiecie Reni Jusis
wiem ze nic mnie nie odlaczy
co robic aby moje dziecko jadlo zdrowo
Komorowski nie słucha rodzin Nasz Dziennik, 2011 03 07

więcej podobnych podstron