Recenzenci
Irena Obuchowska, Ewa Pisula, Katarzyna Stemplewska-Żakowicz
Projekt okładki
Edwin Radzikowski
Redaktor prowadzący serii
Ewa Wyszyńska
Redaktor
Małgorzata Kasprzewska
Redaktor techniczny
Ewa Choińska
Korektor
Anna Smaga
Skład i łamanie
Krzysztof Biesaga
Publikacja dofinansowana ze Srodków Badań Własnych UW i Wydziału
Psychologii UW oraz z grantu Komisji Europejskiej
(MEST-CT-2005-020725)
Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2007
ISSN 0509-7177
ISBN 978-83-235-0219-7
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
00-497 Warszawa, ul. Nowy Rwiat 4
http://www.wuw.pl; e-mail: wuw@uw.edu.pl
Dział Handlowy: tel. (0 48 22) 55 31 333
e-mail: dz.handlowy@uw.edu.pl
Księgarnia internetowa: http://www.wuw.pl//ksiegarnia
Wydanie I
Druk i oprawa:
Nokpol, Kobyłka (www.nokpol.pl)
Spis treSci
Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Rozdział 1. Rodziny lesbijek i gejów w Swietle współczesnych badań
psychologicznych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.1. Historia i obecny stan badań nad rodzinami gejów
i lesbijek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.1.1. Historia badań na Swiecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.1.2. PiSmiennictwo polskie dotyczące osób o orientacji
homoseksualnej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.1.3. Metodologiczne aspekty badań nad rodzinami gejów
i lesbijek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
1.2. Cel pracy oraz jej kontekst teoretyczny
teoria przywiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Rozdział 2. Teoria przywiązania u dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
2.1. Geneza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
2.2. System przywiązania w kontekScie innych systemów
kontroli behawioralnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2.3. Charakterystyka systemu przywiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
2.3.1. Podstawowe pojęcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
2.3.2. Elementy systemu przywiązania. . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2.3.3. Ontogeneza więzi emocjonalnej etapy rozwoju
we wczesnym dzieciństwie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
2.4. Przełom w badaniach nad więzią emocjonalną
procedura Obcej Sytuacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Rozdział 3. Więx emocjonalna i związki miłosne osób dorosłych . . 39
3.1. Związki miłosne osób dorosłych jako więx emocjonalna. . . . 39
6 Spis treSci
3.2. Współczesne modele więzi emocjonalnej u osób dorosłych
model trzykategorialny vs. model dwuwymiarowy . . . . . . . 42
3.3. Badania nad więzią u gejów i lesbijek. Związek jakoSci
więzi z kształtowaniem się tożsamoSci w zakresie
orientacji seksualnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
3.3.1. Związki miłosne gejów i lesbijek z perspektywy teorii
przywiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
3.3.2. Relacja pomiędzy orientacją seksualną a stylem więzi
emocjonalnej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
3.3.3. Rozwój tożsamoSci seksualnej a styl przywiązania
procesy akceptacji i ujawnienia orientacji
homoseksualnej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
3.3.4. Hierarchia wewnętrznych roboczych modeli siebie
i innego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
3.3.5. Kształtowanie się tożsamoSci seksualnej osób
o orientacji homoseksualnej związki z procesami
przywiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Rozdział 4. Rodziny gejów i lesbijek najważniejsze zagadnienia
i podstawowe wyniki badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
4.1. Wstęp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
4.2. Rodziny gejów i lesbijek podstawowe zagadnienia. . . . . . . 57
4.2.1. Rodziny gejów i lesbijek stan obecny . . . . . . . . . . . . 57
4.2.2. Od monady do diady i triady. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
4.2.3. Kształtowanie się tożsamoSci seksualnej i tożsamoSci
rodzicielskiej dwa niezależne procesy? . . . . . . . . . . . 59
4.3. Rozwój dzieci w rodzinach gejów i lesbijek
najważniejsze wyniki badań. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
4.3.1. Informacje ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
4.3.2. Orientacja psychoseksualna i zachowania
niezgodne ze społecznymi wzorcami płci
(gender non-conformity) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
4.3.3. Relacje społeczne, przystosowanie i stygmatyzacja
w Srodowisku rówieSniczym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
4.3.4. Funkcjonowanie w sferze emocjonalnej oraz związki
miłosne dorosłych dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Rozdział 5. Lesbijki, geje i ich dzieci z poprzedniego,
heteroseksualnego związku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
5.1. Wstęp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Spis treSci 7
5.2. Pierwsze relacje dziecka: relacja z matką a relacja z ojcem
od diady matka dziecko do triady matka ojciec dziecko. . 78
5.2.1. Propozycje Bowlby ego dotyczące roli ojca jako
opiekuna dziecka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
5.2.2. Ojciec jako uczestnik triady rodzinnej . . . . . . . . . . . . . 80
5.2.3. Rodzice o orientacji homoseksualnej czy jeden
z partnerów jest pierwotnym opiekunem? . . . . . . . . . . 81
5.3. Sytuacja rozwodu a reprezentacje umysłowe każdego
z rodziców w umySle dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
5.3.1. Wewnętrzne robocze modele członków systemu
rodzinnego wspólne czy różne?. . . . . . . . . . . . . . . . . 83
5.3.2. Konsekwencje rozwodu i separacji dla relacji
dziecka z rodzicami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
5.3.3. Teoria przywiązania a relacje w triadzie rodzinnej
w sytuacji rozwodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
5.4. Rozpad rodziny i zawiązanie nowego, homoseksualnego
związku matki utrata partnera i reorganizacja tożsamoSci
seksualnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
5.5. Reakcja dzieci na informacje dotyczące orientacji
seksualnej rodzica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
5.6. Ojcowie o orientacji homoseksualnej i ich dzieci
z poprzedniego związku specyficzne zagadnienia. . . . . . . . 94
5.6.1 Konflikt pomiędzy tożsamoScią seksualną
a tożsamoScią ojcowską oraz jego rozwiązanie . . . . . . 95
5.6.2. Nowa rodzina ojca o orientacji homoseksualnej
a relacje z dzieckiem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
5.6.3. Stan badań nad ojcami o orientacji homoseksualnej . . 98
Rozdział 6. Lesbian baby boom nowe techniki reprodukcyjne
i rodziny lesbijek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
6.1. Wstęp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
6.2. Decyzja o urodzeniu dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
6.2.1. Wybór partnera relacji miłosnej a tożsamoSć
seksualna kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
6.2.2. Decyzja o urodzeniu dziecka różnorodne
motywacje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
6.2.3. Czynniki warunkujące podjęcie decyzji o urodzeniu
dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
6.3. Postać ojca w rodzinach par lesbijek, które urodziły
dziecko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
8 Spis treSci
6.3.1. Sztuczne zapłodnienie: anonimowy dawca spermy
vs. ojciec biologiczny oraz psychologiczny . . . . . . . . . 109
6.3.2. O roli ojca raz jeszcze procesy
separacji-indywiduacji u dzieci lesbijek . . . . . . . . . . . . 112
6.4. Konstelacja macierzyńska matka biologiczna a matka
nie-biologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
6.4.1. Koncepcja konstelacji macierzyńskiej Daniela Sterna . 113
6.4.2. Konstelacja macierzyńska lesbijek, które urodziły
dziecko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
6.4.3. Dzieci lesbijek i ich dziadkowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Rozdział 7. Adopcyjne rodziny tworzone przez osoby o orientacji
homoseksualnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
7.1. Wstęp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
7.2. Sytuacja adopcji a więx emocjonalna uwarunkowania
ze strony dziecka oraz ze strony rodziców . . . . . . . . . . . . . . . 122
7.2.1. Sytuacja rodziców adopcyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
7.2.2. Więx emocjonalna i wewnętrzne robocze modele
dziecka adoptowanego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
7.3. Adopcja dzieci przez pary osób o orientacji homoseksualnej 127
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
Indeks rzeczowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Przedmowa
Z drugiego końca pokoju siedemnastomiesięczna Julia obserwu-
je powitanie swoich rodziców w momencie, gdy jej ojciec Lou prze-
kracza próg mieszkania. Gdy oboje doroSli uScisnęli się już na
powitanie, dziewczynka raczkuje w ich kierunku i zatrzymuje się po-
między nimi; wyprostowuje głowę, aby widzieć ich twarze. GłoSno
mówi Hopsa, hopsa, Papa Lou , jednoczeSnie szarpiąc ojca za no-
gawkę spodni. Następnie obraca się w kierunku drugiej pary nóg
i z podobną determinacją woła Hopsa, hopsa Dada Pul (Paul)
(Casper, 2003, s. 18).
Przytoczony opis powitania rodziny dwóch mężczyzn opie-
kujących się wspólnie małym dzieckiem dobrze wskazuje, o czym
traktuje niniejsza książka. Przedstawiam w niej obecny stan badań
psychologicznych nad parami lesbijek oraz gejów, które wspólnie
wychowują dzieci. Jednak celem tej pracy nie jest wyłącznie doko-
nanie przeglądu wyników oraz krytyczna analiza zebranego dotych-
czas materiału empirycznego. Przede wszystkim staram się pokazać
różnorodnoSć opisywanych rodzin, a także specyficzne problemy
i sytuacje, z którymi się one spotykają. Analizując jakoSć warunków
rozwoju psychicznego dzieci, przyjmuję perspektywę relacyjną: re-
lacji pomiędzy rodzicami (i jednoczeSnie partnerami związku) oraz
między rodzicami a dzieckiem. Z tego powodu całoSć rozważań zo-
stała oparta na precyzyjnie okreSlonej ramie teoretycznej teorii
przywiązania Johna Bowlby ego, która uznaje wczesne relacje nie-
mowlęcia z rodzicami (a szczególnie z głównym opiekunem) za
10 Przedmowa
podstawową determinantę jego dalszego rozwoju psychicznego.
Mam nadzieję, że tę doSć rzadko obecną w polskiej psychologii roz-
wojowej perspektywę rozumienia rozwoju psychicznego Czytelnik
uzna za interesującą i godną uwagi.
W ciągu ostatnich kilku lat można odnotować w Polsce powrót
na forum publiczne tematyki praw osób o orientacji homoseksual-
nej. W tym względzie rok 2005 był szczególny można go uznać za
rok wybuchu ostrych sporów i polemik o prawo do zawierania
związków partnerskich oraz do opieki nad dziećmi. Uzasadnienia
zakazów organizowania Marszów RównoSci w Poznaniu i Warsza-
wie, podane przez władze tych miast, doskonale ilustrują stan
(nie)wiedzy nie tylko większoSci społeczeństwa, ale także wielu
osób posiadających wyższe wykształcenie. Twierdzenia, że homo-
seksualizm u osób dorosłych jest chorobą psychiczną, czy też sta-
nem niedojrzałoSci psychicznej, wywołują dzisiaj pobłażliwy
uSmiech na twarzach profesjonalistów zajmujących się problema-
tyką orientacji seksualnej (por. American Psychological Associa-
tion, 1975). Trudno również polemizować, gdy wysuwany jest argu-
ment rzekomego zagrożenia moralnoSci publicznej przez samą
obecnoSć osób homoseksualnych na ulicy. W jaki sposób miałoby do
tego dochodzić?
Pragnę wyrazić przekonanie, że rzetelna debata publiczna na ja-
kikolwiek temat powinna opierać się na aktualnej wiedzy naukowej.
Jednym z podstawowych celów prowadzenia w rozwiniętych cywi-
lizacyjnie krajach badań naukowych jest dostarczanie pewnych
i sprawdzonych informacji, uzyskanych w kontrolowany i precyzyj-
nie okreSlony sposób. Niestety, jak pokazują doSwiadczenia minio-
nych lat, prowadzony w Polsce dyskurs publiczny dotyczący rodzin
osób homoseksualnych tylko w znikomym stopniu opiera się na
sprawdzonej i opartej na wielu badaniach empirycznych wiedzy.
Jedną z kluczowych tego przyczyn jest bardzo skromna liczba aktu-
alnych i wartoSciowych publikacji naukowych na ten temat. Duża
częSć dostępnych na rodzimym rynku wydawniczym tekstów ma
charakter publicystyczny i prezentuje epizodyczny materiał, który
Przedmowa 11
często ilustruje z góry założoną tezę (por. Thevenot, 2002; Kożuch
i Badura, 2004; Medinger, 2005; Oko, 2005). Tymczasem w okresie
ostatnich kilkunastu miesięcy ukazało się kilka ważnych pozycji
o charakterze naukowym: monografia Alicji Długołęckiej (2005) na
temat homoseksualizmu u kobiet, oraz socjologiczne studium tożsa-
moSci gejów autorstwa Jacka Kochanowskiego (2004). Ponadto
opublikowany został tom zawierający referaty z odbywającej się
w 2004 r. w Krakowie konferencji Homoseksualizm: sprawa pry-
watna czy publiczna? Perspektywa interdyscyplinarna, organizowa-
nej przez Instytut Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego (Slany,
Kowalska, Rmietana (red.), 2005). Wszystkie te publikacje nie tylko
prezentują aktualny stan wiedzy na temat orientacji homoseksualnej
z perspektywy psychologicznej, socjologicznej oraz antropologii
kultury, lecz także wskazują na coraz większą obecnoSć tej tematyki
wSród zainteresowań polskich badaczy.
Mam nadzieję, że moja książka ułatwi wszystkim zainteresowa-
nym dostęp do, jakże dziSobszernego, materiału pochodzącego z ba-
dań empirycznych nad rozwojem dzieci gejów i lesbijek. Tam, gdzie
było to możliwe, oprócz prezentowanej analizy cytowanych prac,
przytoczyłem również pełne podsumowanie uzyskanych wyników,
umieszczając często opisy zastosowanych metod badawczych. Mam
nadzieję, że ułatwi to Czytelnikowi pełniejsze wykorzystanie zawar-
tych w pracy danych, a przede wszystkim sformułowanie włas-
nych wniosków.
W kolejnych rozdziałach prezentuję pokrótce historię i metodo-
logię badań nad rodzinami lesbijek i gejów oraz podstawowe tezy
teorii Bowlby ego (rozdział 1.). Bardziej rozbudowany opis teorii
przywiązania przedstawiam w rozdziale 2., gdzie podsumowałem
najważniejsze badania na temat więzi emocjonalnej i wewnętrznych
roboczych modeli w relacji dziecko opiekun. Rozdział 3. traktuje
o badaniach nad więzią emocjonalną u osób dorosłych w związkach
miłosnych, a ponadto o odwołujących się do teorii przywiązania
badaniach dotyczących związków miłosnych dorosłych gejów i les-
bijek.
12 Przedmowa
Kolejne cztery rozdziały dotyczą rodzin gejów i lesbijek:
rozdział 4. zawiera krótki wstęp teoretyczny przedstawiający różno-
rodnoSć tych rodzin, a także przegląd podstawowych badań do-
tyczących rozwoju emocjonalnego, społecznego i psychoseksualne-
go dzieci osób o orientacji homoseksualnej. Rozdział 5.
poSwięciłem w szczególnoSci dzieciom urodzonym w kontekScie
poprzedniego, heteroseksualnego związku jednego z rodziców,
przedstawiając zarówno teoretyczne podstawy teorii więzi od-
noszące się do tej sytuacji, jak i najważniejsze wyniki badań empi-
rycznych. Rozdział 6. dotyczy specyficznej sytuacji dzieci urodzo-
nych w wyniku sztucznego zapłodnienia i wychowywanych
w związku dwóch kobiet, rozdział kolejny zaS 7. zawiera najwa-
żniejsze hipotezy teoretyczne oraz wyniki badań odnoszących się do
rodzin adopcyjnych założonych przez gejów i lesbijki. W Zakończe-
niu Czytelnik znajdzie krótkie podsumowanie najważniejszych usta-
leń i wniosków, dotyczących procesów przywiązania w rodzinach
osób o orientacji homoseksualnej.
Na koniec pragnę złożyć podziękowania wszystkim osobom,
które przyczyniły się do powstania tej książki w jej obecnym
kształcie. Przede wszystkim serdecznie dziękuję Pani prof. Marinie
Zalewskiej za całą okazaną pomoc, zainteresowanie, zaufanie oraz
życzliwoSć. Jestem przekonany, że ufna więx oraz stały i częsty kon-
takt z Panią Profesor były kluczowe dla powstania tej pracy. Jako
osoba zafascynowana eksplorowaniem różnych zakamarków i cie-
kawych obszarów współczesnych badań, przez cały okres pracy nad
tekstem miałem poczucie posiadania bezpiecznej bazy oraz partnera
prowadzonych poszukiwań. Liczne wspólne dyskusje przyczyniły
się do lepszego zrozumienia dostępnych wyników badań i wnios-
ków ich autorów oraz sformułowania własnych hipotez na temat
procesów przywiązania w rodzinach gejów i lesbijek. Innymi słowy
możliwe było stworzenie w umySle autora takiej reprezentacji
umysłowej tematu badawczego, która w rezultacie okazała się na
tyle zadowalająca, by przelać ją na papier. Szczególnego podkreSle-
nia wymaga również fakt, że to Pani Profesor zachęciła mnie do za-
Przedmowa 13
jęcia się tematem relacji w rodzinach gejów i lesbijek, pomimo że
jest to problem niemal całkowicie pomijany w naszym kraju przez
naukowców, a ponadto postrzegany jako kontrowersyjny i nie-
wdzięczny.
Książka nie powstałaby bez pomocy wielu autorów, którzy umo-
żliwili mi dostęp do materiałów xródłowych, a także wyrażali życzli-
we zainteresowanie moją pracą dziękuję szczególnie Paniom prof.
Susan Golombok, dr Fionie Tasker, dr Jean Lynch, dr Fionie Nelson
i Panu dr. Jonathanowi Mohrowi. W zdobyciu niektórych mate-
riałów pomagał Pan Kamil Szczegot.
Cenne uwagi przekazali recenzenci Panie prof. Irena Obu-
chowska oraz prof. Katarzyna Stemplewska-Żakowicz, a recenzja
Pani prof. Ewy Pisuli pomogła tekstowi znalexć się w Wydawnic-
twach Uniwersytetu Warszawskiego, które zgodziły się wydać ma-
teriał dotyczący trudnego i niewątpliwie kontrowersyjnego w Polsce
tematu.
Chciałbym również wyrazić wdzięcznoSć wobec mojej rodziny,
a szczególnie mojej matki, za stworzenie takiej przestrzeni psychicz-
nej, w której możliwe było ukończenie tej pracy.
Rozdział 1
Rodziny lesbijek i gejów w Swietle
współczesnych badań
psychologicznych
1.1. Historia i obecny stan badań nad
rodzinami gejów i lesbijek
Choć w literaturze pięknej oraz książkach autobiograficznych
i pamiętnikach problematyka dzieci osób o orientacji homoseksual-
nej pojawia się od ponad stu lat (Peplau, 2001), to dopiero w latach
siedemdziesiątych ubiegłego wieku wzbudziła szersze zaintereso-
wanie psychologów-badaczy. To przede wszystkim radykalna prze-
miana w postrzeganiu samego zjawiska homoseksualizmu miała
wpływ na podjęcie tej tematyki przez psychologię akademicką. Było
to związane m.in. z uznaniem orientacji homoseksualnej i zachowań
homoseksualnych za niepatologiczną formę wyrażania własnej sek-
sualnoSci, co nastąpiło wraz z ogłoszeniem przez Amerykańskie To-
warzystwo Psychiatryczne w 1973 roku kolejnej wersji podręcznika
diagnostycznego zaburzeń psychicznych DSM-II. Autorzy DSM
zadecydowali o wykreSleniu homoseksualizmu z listy zaburzeń psy-
chicznych (a SciSlej zaburzeń preferencji seksualnych, czyli dewia-
cji seksualnych).
Decyzja taka była umotywowana przede wszystkim licznymi
badaniami nad funkcjonowaniem emocjonalnym i poznawczym
osób homoseksualnych w bliskich związkach; wyniki tych badań
wykazały brak istotnych różnic w stosunku do grupy kontrolnej osób
heteroseksualnych (por. Seligman, Walker i Rosenhan, 2003). Także
1.1. Historia i obecny stan badań nad rodzinami gejów i lesbijek 15
tzw. terapia konwersji zarówno w nurcie behawioralnym, jak i psy-
choanalitycznym osób homoseksualnych na heteroseksualną nor-
mę , jak to wtedy okreSlano, okazała się niemal całkowicie niesku-
teczna (por. Długołęcka, 2005). Wyniki te skłoniły badaczy do
podjęcia konkluzji, że homoseksualizm nie jest wyłącznie preferen-
cją, nabytym i wyuczonym zestawem zachowań związanych z wy-
borem obiektu seksualnego, lecz orientacją psychoseksualną, uwa-
runkowaną czynnikami zarówno biologicznymi, jak i psychicznymi,
pojawiającymi się wczeSnie w trakcie rozwoju człowieka (por.
Lew-Starowicz i Lew-Starowicz, 1999). Co ważniejsze, orientacja
taka dotyczy nie tylko zachowań seksualnych, lecz przede wszyst-
kim sfery emocjonalnej i tworzenia stałych, bliskich relacji
miłosnych z wybraną osobą tej samej płci.
1.1.1. Historia badań na Swiecie
Pierwsze prace na temat dzieci wychowywanych przez samot-
nych rodziców o orientacji homoseksualnej pojawiły się w połowie
lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Początkowo były to tylko
pojedyncze studia dzieci i ich rodziców (Weeks, Derdeyn
i Langman, 1975) lub proste analizy jakoSciowe wywiadów z rodzi-
cami (Green, 1978). Kilka lat póxniej Kirkpatrick, Smith i Roy
(1981) opublikowali pierwsze systematyczne studium porównujące
rozwój tożsamoSci płciowej i zaburzeń psychicznych dzieci wycho-
wywanych przez matki homoseksualne i heteroseksualne, zamiesz-
kujących Kalifornię. W tym samym czasie Susan Golombok
(Golombok, Spencer i Rutter, 1983) zainicjowała w Wielkiej Bryta-
nii pierwsze długoterminowe badania podłużne, dotyczące szerokiej
gamy wskaxników funkcjonowania matek-lesbijek i ich dzieci oraz
kontrolnej grupy samotnych rozwiedzionych matek i ich dzieci.
Była to pierwsza praca, w której Sledzono związki między orientacją
seksualną rodzica, a orientacją oraz zachowaniami i rolami płciowy-
mi podejmowanymi przez dzieci, a także zaburzeniami psychiczny-
16 1. Rodziny lesbijek i gejów w Swietle współczesnych badań...
mi, relacjami z krewnymi matki, relacjami z ojcem oraz z rówieSni-
kami. Badania podłużne Golombok (Tasker i Golombok, 1997),
zakończone w połowie lat dziewięćdziesiątych, stanowią jeden z ka-
mieni milowych prac w omawianej dziedzinie. Ponadto, prace tej
autorki są jednym z głównych xródeł informacji na temat charakteru
długoterminowych efektów orientacji seksualnej matki dla emocjo-
nalnego i społecznego rozwoju dziecka. Warty podkreSlenia jest
fakt, że Golombok prowadzi wiele badań nad rodzinami lesbijek do
dnia dzisiejszego, będąc jednoczeSnie pionierką tych badań, oraz ich
innowatorką (por. Golombok, 2002a, a także Golombok, Tasker
i Murray, 1997; Golombok i in., 2003; Perry i in., 2004; oraz kolejne
rozdziały mojej pracy).
Dalsze lata (połowa lat osiemdziesiątych) to dynamiczny rozwój
badań w Stanach Zjednoczonych Ameryki, gdzie najważniejsze stu-
dia, m.in. nad samotnie wychowującymi dzieci mężczyznami homo-
seksualnymi, prowadzili Miller (1979), Bozzett (1981; 1987) oraz
Green (Green i in., 1986), zaS wyniki badań nad rodzinami lesbijek
opublikowali m.in. Steckel (1987), McCandlish (1987), a także Hu-
ggins (1989).
Okres lat dziewięćdziesiątych to nie tylko prawdziwy rozkwit
prac poSwięconych badaniom porównawczym rozwoju dzieci lesbi-
jek i gejów, lecz także coraz większa liczba studiów poSwięconych
specyfice relacji rodzinnych czy kontaktom z szerokim otoczeniem
społecznym. WSród najważniejszych autorów należy tu wymienić
Charlotte Patterson, która przygotowała wiele prac oryginalnych
(opierając się na programie badawczym rodzin lesbijek Bay Area
Lesbian Family Study), przeglądowych oraz raportów budujących
zrąb dzisiejszej wiedzy w omawianej dziedzinie (Patterson, 1992;
1994; 1995b; 1998; 2000; 2004; Patterson i Redding, 1996; Patterson,
Hurt i Mason, 1998; Chan, Raboy i Patterson, 1998). Tymczasem
Nancy Gartrell (Gartrell i in., 1996; 1999; 2000) zainicjowała zakro-
jone na szeroką skalę badania podłużne, w których w kilkuletnich od-
stępach czasu Sledzony jest rozwój dzieci lesbijek, poczętych na dro-
dze sztucznego zapłodnienia (National Lesbian Family Study, USA).
1.1. Historia i obecny stan badań nad rodzinami gejów i lesbijek 17
Wyniki badań o charakterze zarówno psychologicznym (Toronto
Lesbian Family Study Dundas i Kaufman, 2000), jak i antropolo-
gicznym (Nelson, 1999) publikowali także autorzy kanadyjscy.
Również w Europie zawiązują się kolejne grupy psychologów
zajmujących się tą problematyką w Wielkiej Brytanii (por. Perry
i in., 2004) oraz Belgii (Brewaeys i in., 1997; Vanfraussen, Ponja-
ert-Kristoffersen i Brewaeys, 2001) prowadzone są od kilku lat ko-
lejne badania podłużne dotyczące matek-lesbijek i urodzonych przez
nie dzieci. Inne prace opublikowane przez psychologów europej-
skich dotyczyły osób zamieszkujących m.in. Norwegię (Haack-
-Moller i Mohl, 1984) oraz Holandię (Bos, Balen i Boom, 2004).
Podsumowując, do roku 2004 powstało co najmniej 25 publika-
cji prezentujących oryginalne wyniki poprawnych metodologicznie
badań empirycznych nad rodzinami lesbijek i gejów. Prace te zawie-
rają odniesienia do różnorodnych aspektów ich życia i funkcjonowa-
nia danych demograficznych, statusu socjoekonomicznego, struk-
tury rodziny, rozwoju psychoseksualnego dzieci, rozwoju
emocjonalnego w tym częstoSci zaburzeń psychicznych i proble-
mów emocjonalnych, a także rozwoju psychospołecznego; m.in.
przystosowania społecznego, poziomu stygmatyzacji i jakoSci rela-
cji z rówieSnikami1. Należy jednoczeSnie podkreSlić, że zdecydowa-
na większoSć dotychczasowych badań była prowadzona w ujęciu
psychospołecznym. Z tego powodu większoSć z nich pozostaje poza
jedną, precyzyjnie okreSloną ramą teoretyczną.
Ogółem, w latach 1989 2004 (dane za bazą PsychInfo, APA)
ukazało się w omawianej dziedzinie około 180 prac empirycznych,
przeglądowych, teoretycznych, doniesień klinicystów, a także rapor-
tów eksperckich, przygotowanych na potrzeby prawników i sądów.
Ponadto opublikowano 7 książek całkowicie poSwięconych temu
1
Przegląd i porównanie badań iloSciowych nad rodzinami gejów i lesbijek
do roku 2000 prezentują Anderssen, Amlie i Ytteroy (2002), natomiast Parks
(1998) dokonała systematycznego przeglądu badań jakoSciowych, dotyczących
różnorodnych aspektów życia rodzin lesbijek.
18 1. Rodziny lesbijek i gejów w Swietle współczesnych badań...
zagadnieniu oraz 18 rozdziałów w innych książkach. Szczególnie
rozwijającą się w ostatniej dekadzie dziedziną jest psychoterapia
i pomoc psychologiczna parom i rodzinom lesbijek i gejów (por.
Laird i Green, 1996) oraz analizy prawne, stanowiące podstawę de-
cyzji sądowych w sprawie przyznania tymczasowej lub stałej opieki
nad dziećmi (por. Patterson i Redding, 1996).
1.1.2. PiSmiennictwo polskie dotyczące osób
o orientacji homoseksualnej
W polskiej literaturze naukowej nie tylko psychologicznej
temat rodzin gejów i lesbijek zajmuje, jak dotychczas, bardzo nie-
wiele miejsca. Do dnia dzisiejszego poruszono ten temat w zaledwie
kilku publikacjach, i to jedynie w stopniu bardzo ograniczonym
(Długołęcka, 2005; Prokopowicz, 2005).
Równie skromna jest liczba polskich publikacji naukowych do-
tyczących psychologicznych aspektów życia osób o orientacji
homoseksualnej. W języku polskim wydano niewielką liczbę
książek, które odnoszą się do problematyki psychologicznych uwa-
runkowań homoseksualizmu oraz związków miłosnych osób homo-
seksualnych na uwagę zasługuje zaledwie kilka pozycji (Lew-Sta-
rowicz i Lew-Starowicz, 1999; Pilecka, 1999; Boczkowski, 1988;
Długołęcka, 2005). Co ważniejsze, w większoSci wypadków ich au-
torami nie są psychologowie, lecz specjaliSci z zakresu medycyny
i seksuologii.
Brak obiektywnych publikacji naukowych z zakresu psycholo-
gii jest szczególnie dotkliwy dla osób interesujących się tym
tematem. Jedna z niewielu książek (Psychospołeczny kontekst
homoseksualizmu, Pilecka, 1999), napisanych przez polskiego psy-
chologa-badacza, razi stronniczoScią, a przede wszystkim ubóstwem
materiału empirycznego, na podstawie którego sformułowano wnio-
ski. Dobór materiału, proponowane wnioski, a także stopień, w ja-
kim Pilecka generalizuje cytowane wyniki na całą populację osób
1.1. Historia i obecny stan badań nad rodzinami gejów i lesbijek 19
homoseksualnych, budzi głębokie wątpliwoSci. Wyrazistym
przykładem jest fragment rozdziału 4., odnoszący się do badań nad
lesbijkami i gejami wychowującymi dzieci, zatytułowany Rola ojca
i matki, a preferencje seksualne (s. 91 99).
Autorka we wstępie do swojej pracy sugeruje, że jej celem jest
przybliżenie postaci geja, czy lesbijki w bogactwie uwarunkowań
psychologicznych i społecznych (ibid, s.18). Już uważne sprawdze-
nie prac cytowanych w omawianym fragmencie wskazuje, że
Pilecka pominęła cały wachlarz najważniejszych badań, prowadzo-
nych od końca lat siedemdziesiątych (por. rozdz. 1.1). Z prac, po-
wszechnie uważanych za rzetelne i stanowiące podstawę dzisiejszej
wiedzy w omawianej dziedzinie, Pilecka cytuje jedynie niektóre wy-
niki badań zamieszczone w książce pod redakcją Bozzetta (1987;
por. rozdz. 4.3 oraz 5.6.3). Nie uwzględnia jednak najbardziej klu-
czowych i podstawowych publikacji, w tym doniesień dotyczących
wyników dwóch rozbudowanych badań podłużnych rozwoju dzieci
lesbijek (Golombok i Tasker, 1996; Tasker i Golombok, 1997;
Gartrell i in., 1996; 1999; 2000). W pracy Pileckiej nie zostały przy-
toczone także publikacje, które ukazały się do końca lat dziewięć-
dziesiątych, w sposób systematyczny i stosunkowo szczegółowy
ukazujące różne aspekty funkcjonowania rodzin założonych przez
pary lesbijek i gejów (por. prace przeglądowe, w których zawarto
kompletny spis oryginalnych badań empirycznych Allen i Burrell,
1996; Parks, 1998; Anderssen, Amlie i Yterroy, 2002).
Można zatem stwierdzić, że autorka omawianej pracy (Pilecka,
1999) nie przedstawiła najważniejszych wyników badań oraz towa-
rzyszących im nieodłącznie wniosków na temat braku różnic w roz-
woju dzieci wychowywanych przez pary lesbijek lub gejów w porów-
naniu z dziećmi wychowywanymi przez samotne matki oraz pary
heteroseksualne. W zamian Pilecka przytacza kilka artykułów po-
wszechnie uznanych za niezgodne ze współczesną metodologią ba-
dań psychologicznych oraz ujawniających znamiona braku rzetelno-
Sci naukowej. Na szczególną uwagę zasługują tutaj wyniki badań
grupy Camerona (por. m.in. Cameron i Cameron, 1996; Cameron,
20 1. Rodziny lesbijek i gejów w Swietle współczesnych badań...
Cameron i Landess, 1996). Autor ten został publicznie potępiony
i w konsekwencji pozbawiony członkostwa przez Amerykańskie
Towarzystwo Psychologiczne oraz Amerykańskie Towarzystwo So-
cjologiczne za brak rzetelnoSci oraz postępowanie niezgodne z przy-
jętymi standardami prowadzenia badań naukowych (por. Herek,
1998). Co ważniejsze, Pilecka komentuje badania Camerona
i współpracowników jako zgodne z literaturą naukową . Jest to
oczywista niezgodnoSć z faktami, co mam nadzieję stanie się jasne
w dalszych częSciach mojej pracy (por. szczególnie rozdz. 4.3).
1.1.3. Metodologiczne aspekty badań nad rodzinami
gejów i lesbijek
Bez wątpienia naukowcy studiujący rodziny założone przez
pary gejów i lesbijek napotykają szereg trudnoSci metodologicznych
związanych z konstruowaniem i prowadzeniem badań oraz doborem
uczestników. Chciałbym w tym miejscu przedstawić kilka najważ-
niejszych aspektów prowadzonych badań, które poSrednio wiążą się
także ze specyficzną formą uzyskiwanych wyników.
Przede wszystkim podstawową trudnoScią dla większoSci bada-
czy jest do dnia dzisiejszego (por. Patterson, 2004) odpowiedni do-
bór uczestników, tak aby uzyskane wyniki można było z dużym
prawdopodobieństwem odnosić do całej populacji. Z tego powodu
niemal wszystkie prowadzone dotychczas studia opierały się na spe-
cyficznych technikach rekrutacji, nie zapewniających reprezenta-
tywnej próby osób badanych. NajczęSciej stosowanymi sposobami
wyszukiwania rodzin lesbijek i gejów jest odnajdywanie potencjal-
nych uczestników poprzez ogłoszenia w prasie dedykowanej lesbij-
kom i gejom, poprzez grupy wsparcia i organizacje społeczne, sku-
piające rodziców o orientacji homoseksualnej oraz rzadziej
poprzez lokalne oSrodki opieki zdrowotnej i społecznej.
Powszechnie stosowana jest też technika kuli Snieżnej (ang.
snowballing), która polega na dystrybuowaniu informacji o plano-
1.1. Historia i obecny stan badań nad rodzinami gejów i lesbijek 21
wanym badaniu wSród osób mogących znać potencjalnych uczestni-
ków. Do dnia dzisiejszego przynosi ona najlepsze efekty, pozwalając
kompletować odpowiednio liczne grupy osób badanych. W celu za-
pewnienia porównywalnoSci grupy rodzin badanych oraz grupy
kontrolnej, podstawowe zmienne (takie jak wiek rodziców i dzieci,
status socjoekonomiczny rodziny, miejsce zamieszkania, czy wy-
kształcenie rodziców) są kontrolowane na poziomie doboru grupy
porównawczej lub dopiero na poziomie analizy statystycznej wyni-
ków ex-post.
Zaledwie kilka lat temu Golombok ze współpracownikami
(Golombok i in., 2003; Perry i in., 2004) opublikowała pierwsze wy-
niki studium, w którym brały udział wszystkie rodziny kobiet
o orientacji homoseksualnej, mieszkające na danym terenie. Bada-
nia te prowadzone są w ramach zakrojonego na szeroką skalę pro-
gramu badań podłużnych ALSPAC (Avon Longitudinal Study of
Parents and Children, Golding & the ALSPAC Team, 1996), który
objął ponad 14 000 kobiet w ciąży, zamieszkujących miasto Bristol
i jego okolice (Wielka Brytania). Należy zatem odnotować fakt po-
wstania pierwszych dwóch doniesień, opartych na badaniach repre-
zentatywnej próby uczestników, a nie próby złożonej z ochotników.
Co ważniejsze, wyniki uzyskane przez Golombok i współpracowni-
ków pozostają w zgodnoSci z rezultatami wielu poprzednich badań
nad rozwojem dzieci lesbijek (por. przegląd zawarty w rozdz. 4.3),
co jest istotne dla oceny jakoSci wyników oraz trafnoSci wniosków
zaprezentowanych w kolejnych rozdziałach.
SpoSród przeprowadzonych dotychczas badań nad efektami
orientacji seksualnej rodziców dla rozwoju psychicznego ich dzieci,
jedynie trzy (Tasker i Golombok, 1997; Gartrell i in., 1996; 1999;
2000; Golombok i in., 2003) zostały oparte na planie podłużnym,
a więc pozwalającym na Sledzenie tej samej grupy osób w pewnych
odstępach czasu na przestrzeni dłuższego okresu (za: Turner
i Helms, 1999). Tymczasem zdecydowana większoSć badań została
skonstruowana wedle planu poprzecznego, a więc zakłada porówny-
wanie wyników uzyskanych od dwóch (lub więcej) grup uczestni-
22 1. Rodziny lesbijek i gejów w Swietle współczesnych badań...
ków jednoczeSnie (por. Anderssen, Amlie i Ytteroy, 2002). Co istot-
ne, w wypadku wielu prac grupę kontrolną stanowiły dzieci
wychowywane przez żyjące samotnie, rozwiedzione matki (np. Go-
lombok, Spencer i Rutter, 1983). Jednak coraz częSciej badacze de-
cydują się na kompletowanie grupy porównawczej z dzieci wycho-
wywanych przez małżeństwa osób heteroseksualnych. Stosowany
uprzednio dobór grupy kontrolnej miał na celu uniknięcie systema-
tycznego błędu w analizach porównawczych (dotyczących różnic
międzygrupowych), związanego ze spodziewanym efektem obecno-
Sci/nieobecnoSci ojca w rodzinie. Należy jednak podkreSlić, że dzie-
ci żyjące w rodzinach dwóch osób jednej płci nie różnią się w sposób
istotny statystycznie na większoSci z badanych wymiarów od dzieci
z rodzin dwóch osób heteroseksualnych (np. Chan, Raboy i Patter-
son, 1998). Z tego właSnie powodu coraz częSciej w nowych pracach
empirycznych, dotyczących rozwoju dzieci par gejów i lesbijek, wy-
korzystuje się jako grupy kontrolne dzieci z pełnych rodzin osób
o orientacji heteroseksualnej.
Opisane w niniejszej książce wyniki dotyczą w przeważającej
mierze badań, w których kolekcjonowano dane o charakterze ilo-
Sciowym. Znaczy to, że posługiwano się w nich różnorodnymi tech-
nikami standardowymi, posiadającymi rzetelnoSć pomiaru na okre-
Slonym poziomie oraz trafnoSć, wyznaczoną w trakcie odrębnych
prac walidacyjnych (np. wywiad ustrukturalizowany oceniany na
standardowych skalach, testy w znaczeniu psychometrycznym, pro-
cedury eksperymentalne). W miarę możliwoSci, opisując poszcze-
gólne zagadnienia szczegółowe, posługiwałem się wynikami badań
jakoSciowych, które pozwalają na bardziej dogłębną analizę wybra-
nych aspektów funkcjonowania dzieci i ich rodziców (np. Nelson,
1999; Touroni i Coyle, 2002). Należy jednak podkreSlić, że badania
jakoSciowe nie umożliwiają precyzyjnego oszacowania wskaxni-
ków natężenia zmiennych psychologicznych oraz nie pozwalają na
okreSlenie, w jakim stopniu uzyskane rezultaty odnoszą się do całej
populacji rodzin osób o orientacji homoseksualnej. Z tego powodu
korzystałem z wyników badań o charakterze jakoSciowym jedynie
1.2. Cel pracy oraz jej kontekst teoretyczny... 23
jako dodatkowego xródła informacji, szczególnie wtedy, gdy ich
trend był zgodny z efektami prac iloSciowych.
1.2. Cel pracy oraz jej kontekst teoretyczny
teoria przywiązania
Można powiedzieć, że dysponujemy obecnie stosunkowo roz-
ległym materiałem empirycznym, obejmującym dane zarówno na
temat różnych aspektów funkcjonowania dzieci, jak i ich rodziców
o orientacji homoseksualnej. Chodzi tu przede wszystkim o dane do-
tyczące zdrowia psychicznego, rozwoju emocjonalnego, przystoso-
wania społecznego czy rozwoju psychoseksualnego dzieci oraz ich
rodziców. Jednak, szczególnie dla psychologa rozwojowego, który
upatruje podstaw rozwoju psychicznego dziecka w pierwszych rela-
cjach z rodzicami i innymi znaczącymi osobami z dzieciństwa, do-
tkliwy jest brak, lub niedostateczna obecnoSć, perspektywy relacyj-
nej w omawianych pracach. Ten niedostatek wiąże się przede
wszystkim z niezwykle skromną liczbą prac autorów skoncentrowa-
nych na poznawaniu jakoSci i specyfiki relacji rodzinnych. Chodzi tu
zarówno o relacje pomiędzy partnerami stałego związku, jak i o rela-
cje pomiędzy rodzicami a dziećmi.
Biorąc za punkt wyjScia tezę, że wczesne relacje dziecka można
traktować jako najważniejszy i podstawowy kontekst jego rozwoju
psychicznego, proponuję w niniejszej pracy teorię przywiązania
Bowlby ego jako ramę teoretyczną prowadzonych rozważań. Poni-
żej przedstawiam główne tezy teorii przywiązania sformułowanej
przez Bowlby ego (1969):
1. Więx emocjonalna opiekun dziecko (przy czym opiekunem
jest najczęSciej matka) stanowi matrycę rozwoju psychicznego
dziecka.
2. Więx emocjonalna opiekun dziecko kształtuje się od momentu
narodzin dziecka i ma charakter fazowy, to znaczy, że można wyod-
rębnić kolejne etapy rozwoju więzi w zależnoSci od wieku dziecka.
24 1. Rodziny lesbijek i gejów w Swietle współczesnych badań...
3. Więx emocjonalna stanowi podstawę rozwoju wewnętrznych
roboczych modeli siebie i opiekuna, a także Swiata zewnętrznego.
4. Wewnętrzne modele robocze stanowią stosunkowo trwały
wzorzec relacji z innymi osobami.
5. Deprywacja opieki rodzicielskiej (całkowita lub częSciowa)
prowadzi do zaburzeń rozwoju emocjonalnego i społecznego.
6. JakoSć więzi emocjonalnej opiekun dziecko w dużej mierze
wpływa na ogólną jakoSć życia psychicznego dziecka.
Teoria przywiązania to dzisiaj atrakcyjna propozycja teoretycz-
na, która nie tylko wyjaSnia postawowe mechanizmy rozwoju psy-
chicznego niemowlęcia, ale stanowi także xródło inspiracji dużej
liczby badań empirycznych. Wiele z nich dotyczy przede wszystkim
relacji dziecka i jego opiekunów, zarówno na poziomie interakcji
(np. podczas wspólnej zabawy), jak i reprezentacji umysłowych (re-
prezentacji siebie i opiekuna). Ponadto, poruszane są zagadnienia
międzypokoleniowego przekazu wzorców więzi emocjonalnej czy
zdolnoSci do radzenia sobie w trudnych emocjonalnie stytuacjach
(ang. resilience), a także problem predyspozycji do zaburzeń psy-
chicznych (inaczej: czynników ryzyka ang. risk factors).
Można powiedzieć, że perspektywa, którą oferuje teoria przy-
wiązania, pozwala dotrzeć do istoty procesów psychicznych i inter-
personalnych, zachodzących w opisywanych w niniejszej książce
rodzinach. Wybrana rama teoretyczna pozwala ponadto na przeana-
lizowanie zagadnień specyficznych dla rodzin osób o orientacji
homoseksualnej, w tym związków różnych aspektów relacji opieku-
nów oraz relacji opiekunów z otoczeniem (dziadkowie, dalsi krewni,
przyjaciele rodziny) z rozwojem społecznym i emocjonalnym dziec-
ka. Dodatkowo, możliwe staje się spojrzenie z nowej perspektywy
na zagadnienie trudnoSci psychicznych, jakie przeżywają dzieci
adoptowane, dzieci z poprzednich związków oraz dzieci poczęte na
drodze sztucznego zapłodnienia spokrewnione biologicznie tylko
z jednym opiekunem. Ta nowa perspektywa może przyczynić się do
zaproponowania nowych rozwiązań teoretycznych dla opisywanych
w pracy, jakże złożonych, zagadnień. Ponadto, może również stano-
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Samobójstwa wśród dzieci i młodzieży oraz ich profilaktykaOto spis najczesciej uzywanych komend w linuksie oraz ich wyjasnieniaźródła drgań oraz ich wpływ na człowiekaWydarzenia w Tunezji i Egipcie oraz ich konsekwencje regionalneWYKAZ ARTYKUŁÓW ROLNO SPOŻYWCZYCH PRZYWOŻONYCH Z ZAGRANICY ORAZ ICH MINIMALNEZgrana drużyna rodzinna Jak bez krzyków i zrzędzenia nakłonić dzieci do współpracyKOnwencja o ochronie dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedliskSystemy rurowe z tworzyw sztucznych do bezwykopowego układania sieci gazowych oraz ich renowacji(1)Alergie polekowe oraz ich farmakoterapiaPatterson Ch J Rodzicielstwo lesbijek i gejówKształtowanie się zawartości związków azotowych w mleku klaczy i kumysie oraz ich liofilizatachwięcej podobnych podstron