Bożena Prochwicz-Studnicka, Jolanta Bubka: Basmala i hamdala inwokacje do Boga
w kulturze arabsko-muzłmańskiej ,
referat wygłoszony na konferencji: Modlitwa w językach, tekstach artystycznych i narracjach,
Sandomierz, 18-19 września 2007 (druk materiałów pokonferencyjnych: grudzień 2007)
Basmala1 i hamdala inwokacje do Boga w kulturze arabsko-muzułmańskiej
W kulturze arabsko-muzułmańskiej znanych jest wiele form modlitwy. Obok podsta-
wowej i najważniejszej modlitwy kanonicznej, salat, należącej do obowiązków indywidual-
nych każdego muzułmanina istnieją modlitwy, które, podobnie jak salat, oparte są na cyklu
modlitewnym rak a (powtarzanym kilkakrotnie sekwencyjnym układzie skłonów i czołobić
połączonym z recytacją formuł modlitewnych). Część z tych modlitw można uznać za wa-
rianty modlitwy kanonicznej, ich forma jest ściśle ustalona przez przepisy prawa muzułmań-
skiego, a poszczególne szkoły prawne nadają im status aktu obowiązkowego lub zalecanego.
W islamie znana i praktykowana jest także osobista modlitwa, du a, która ma wyraznie formę
błagalną. Mimo iż może być formułowana własnymi słowami, praktyka muzułmańska wyka-
zuje tendencję do posługiwania się gotowymi tekstami modlitewnymi, w tym także określo-
nymi fragmentami wersetów koranicznych. Warto wspomnieć również o mistycznym nurcie
islamu, sufizmie, który wypracował różnorodne formy modlitwy, od fikru rodzaju medytacji
po zikr czyli rytuał wspominania (Boga), który w swoim podstawowym znaczeniu jest odda-
waniem czci Bogu poprzez wspominanie Jego 99 najpiękniejszych imion (al-asma al-
husna). Rytuał zikru, w zależności od reguły danego bractwa sufickiego, ma mniej lub bar-
dziej rozbudowaną formę obejmującą praktyki oddechowe, ruchy ciała, niekiedy także muzy-
kę i taniec. Zikr rozumiany jako wspominanie Boga może być praktykowany przez wszyst-
kich wyznawców islamu, nie tylko przez mistyków. Stanowi on wówczas treść różańca mu-
zułmańskiego2. Przykłady te nie wyczerpują bogactwa modlitwy muzułmańskiej. Na gruncie
islamu znane są bowiem także liczne wezwania do Boga, krótkie formuły o charakterze dok-
1
W artykule zastosowano uproszczoną transkrypcję polską w oparciu o zasady zamieszczone w pracy: J. Da-
necki, Gramatyka języka arabskiego, t. I, s. 150-152.
2
Różaniec służy także do wypowiadania formuł pochwalnych, takich jak na przykład Allahu akbar ( Bóg jest
ponad wszystko ) czy formuł recytowanych na zakończenie modlitwy kanonicznej, cf. Encyclopdie de l islam
(dalej: EI2), t. IX, s.v. sub& a.
- 1 -
sologicznym lub proszalnym, które same mogą mieć wartość modlitwy lub mogą też stanowić
pewną jej część. Jedne z najbardziej rozpoznawalnych dla ludzi z zachodniego kręgu kultu-
rowego to basmala i hamdala. Same terminy, basmala i hamdala, z gramatycznego punktu
widzenia są masdarami (rzeczownikami odczasownikowymi) od czasowników czterospółgło-
skowych basmala i hamdala3. Należą one do specyficznej grupy czasowników utworzonych
poprzez skrócenie pełnych wyrażeń koranicznych. Czasownik basmala oznacza: wypowia-
dać słowa/formułę: W imię Boga Miłosiernego Litościwego (Bi-smi llahi r-Rahmani r-
Rahim), natomiast hamdala: wypowiadać słowa/formułę: Chwała Bogu/Dzięki Bogu (Al-
Hamdu li-llah).
Basmala, znana również jako tasmija ( wypowiadanie imienia Boga ), otwiera każdą
surę Koranu z wyjątkiem IX i ma przypominać, że każde działanie winno rozpoczynać się i
dokonywać w imię Boga, z Jego błogosławieństwem. Basmala jest starsza od hamdali. Jej
zaczątki sięgają epoki przedmuzułmańskiej. Wówczas Arabowie modlili się W imię al-
Lat/al-Uzzy (Bi-smi l-Lat/ l-Uzza) zwracając się do czczonych przez siebie bóstw, by po-
wołać się na najczęściej przytaczane przykłady4.
W pierwszym członie formuły, bi-smi, prepozycja bi wprowadza znaczenie towarzy-
szenia i współdziałania: z imieniem , w imię .
Allah stanowi termin stosowany wyłącznie w odniesieniu do jedynego Boga w odróż-
nieniu od al-ilah5 oznaczającego dane (określone) bóstwo. Słowo Allah nie posiada więc licz-
by mnogiej, a występuje w takiej oto skróconej formie na skutek częstego stosowania. Przed
islamem termin Allah dla Arabów nie-chrześcijan był imieniem własnym potężnego stwórcy
nieba i ziemi, prawdopodobnie najważniejszym w panteonie ówczesnych bóstw. Zapewniał
on bezpieczeństwo, bronił przed wrogami plemię Kurajszytów, z którego wywodził się pro-
rok Muhammad. Ojciec Proroka nosił imię Abd Allah ( sługa/czciciel Allaha ) i najprawdo-
podobniej był wyznawcą jednego boga. Jednocześnie na terenie Arabii Południowej w sabej-
skich inskrypcjach monoteistycznych pojawiają się takie imiona Boga jak: Ilah, Il a także
Rahmanan. W materiale epigraficznym z tego obszaru Rahmanan jest nazwany w jednym
miejscu Panem nieba i ziemi, w innym Bogiem Izraela, Panem Judy. Inskrypcje chrześcijań-
skie notują sformułowania: Rahmanan i Jego Mesjasz, i Duch Święty oraz Rahmanan i Jego
syn Christos Zwycięski. Z kolei w inskrypcjach północnoarabskich: safaickich i palmyreń-
3
Np. A. Kazimirski, Dictionnaire arabe-franais, t. I, s. 164, 622.
4
Encyclopaedia of the Qur n (dalej: EQ), t. I, s.v. basmala.
5
Ilah jest rozszerzoną formą prastarego semickiego rdzenia spółgłoskowego - l-, niosącego pojęcie boga.
- 2 -
skich występuje ar-Rahim. Tu nasuwa się zagadnienie wpływów judeo-chrześcijańskich na
muzułmański język teologiczny6. Wyniki aktualnych badań nad kwestią zawartości leksyki
chrześcijańskiej w podstawowym słownictwie religijnym islamu prezentuje K. Kościelniak.
Opiera się na szczegółowej analizie chrześcijańskich inskrypcji południowo- i północno-
arabskich, badaniach porównawczych Biblii i Koranu, twórczości niektórych poetów prze-
dmuzułmańskich oraz na studiach nad najstarszymi tj. wczesnośredniowiecznymi arabskimi
rękopisami Biblii, które zdradzają archaiczne formy typowe dla najstarszych tłumaczeń Biblii
na języki orientalne z IV-V wieku. Kościelniak twierdzi, że terminy: Allah i ar-Rahman islam
prawdopodobnie zapożyczył od chrześcijańskich Arabów, którzy posługiwali się językiem
arabskim w liturgii w Arabii i Syro-Mezopotamii co najmniej wiek przed Muhammadem. W
ich terminologii trynitarnej Rahman oznaczał Boga Ojca. Tymczasem dziś istnieje tendencja
do uznawania tego słowa za termin typowo muzułmański7.
Uczeni muzułmańscy uważają słowo Allah za niewypowiedzianie wspaniałe setne imię
Boga, które zawiera w sobie całą boską istotę (az-zat). Terminy ar-Rahman i ar-Rahim, które
na gruncie języka polskiego oraz większości języków europejskich przyjęło się tłumaczyć
jako kolejno: Miłosierny oraz Litościwy , należą do grupy pozostałych 99 najpiękniej-
szych imion Boga wyrażających Jego atrybuty (sifat)8. Wywodzą się od trójspółgłoskowego
semickiego rdzenia r-h-m. W języku arabskim oparte na tym rdzeniu słowo rahma oznacza
m.in. dobroć , akt dobroci , skłonność ku dobrodziejstwu , łaskę , łaskawość oraz miło-
sierdzie i litościwość 9. W Koranie postawa ta z niewielkimi wyjątkami przypisywana jest
wyłącznie Bogu. Z kolei słowo rihm (rahm, rahim) to łono , a więc także więzy krwi , po-
czątek , pochylenie matki nad poczętym dzieckiem 10. Rahma Boga jest zatem konsekwencją
więzi bliskości i miłości analogicznej do tej łączącej matkę z jej poczętym dzieckiem, jest ona
bezinteresowna i dana darmo, stanowi rodzaj wewnętrznej konieczności 11. Boża rahma
obejmuje całe istnienie, jest Boskim początkiem - uporządkowanym i porządkującym. Koran
6
Cf. M. Gaudefroy-Demombynes, Narodziny islamu, s.193.
7
Cf. K. Kościelniak, Chrześcijańskie piśmiennictwo arabskie i jego wpływ na islam, s.342; a także 332-333.
8
M. Gaudefroy-Demombynes, op. cit., s.201, cf. także EQ, t. II, s.v. God and his Attributes.
9
W. Lane, Arabic-English Lexicon (dalej: AEL), s.v. rahima, rahma; EI2, t. VIII, s.v. ra& ma.
10
AEL, s.v. rihm.
11
Cf. Jan Paweł II, Dives in misericoridia, s. 20-22, przyp. 52.
- 3 -
w wielu miejscach wspomina, w jaki sposób przejawia się ta postawa postawa obdarowy-
wania i wychodzenia wobec potrzeb człowieka oraz całego stworzenia12.
Dołączony do radykałów dyskutowanego rdzenia sufiks przymiotnikowy an wzmac-
nia, intensyfikuje podstawowe znaczenie. Podobnie przymiotnik utworzony przez umieszcze-
nie infiksu w postaci długiej samogłoski i między drugim a trzecim radykałem rdzenia,
wyolbrzymia jego podstawowe znaczenie, podkreśla niezmienny charakter cechy. Zestawie-
nie ar-Rahman ar-Rahim ma służyć prowadzeniu charakterystyki od ogółu do szczegółu. Ar-
Rahman Pełen Dobroci, Aaskawości, Miłosierdzia/Ten, Który Darzy Dobrocią, Aaskawo-
ścią, Miłosierdziem wszystkich: wierzących i niewierzących, dla całego stworzenia13, ar-
Rahim Pełen Dobroci, Aaskawości, Miłosierdzia/Darzący Dobrocią, Aaskawością, Miłosier-
dziem: swoich wyznawców. Omawiany przymiotnik ma więc charakter ograniczający. W
uzasadnieniu przedstawionej interpretacji połączenia atrybutów Boga zwykło się przytaczać
przykład dwóch pierwszych wersetów XCVI sury Koranu: Głoś! w imię twego Pana, który
stworzył! Stworzył człowieka z grudki krwi zakrzepłej! Chodzi o przedstawienie treści od
ogółu do szczegółu: stworzył/stworzył człowieka14.
Hamdala, pózniejsza, jak już wspomniano, od basmali, stosunkowo wcześnie pojawiła
się we wstępach muzułmańskich tekstów pisanych, jednak nie od razu weszła do kanonu for-
muł inicjalnych. Brak jej na przykład we wstępach tak znamienitych dzieł jak: biografii pro-
roka Muhammada autorstwa Ibn Hiszama (zm. 828 lub 833), adabowej antologii Kitab al-
aghani (Księga pieśni) Abu al-Faradża al-Isfahaniego (zm. 967) czy rodzaju indeksu arab-
skojęzycznej literatury, Kitab al-Fihrist (Księga-katalog) Ibn an-Nadima (zm. 995 lub 998)15.
Pierwszy z dwóch członów inwokacji, hamd, jest masdarem utworzonym od czasow-
nika hamida, którego znaczenie można oddać w języku polskim jako wychwalać , pochwa-
lać , mówić dobrze , wyrażać się z aprobatą . Niemniej w przypadku czasownika hamida
obserwuje się znaczne zawężenie jego znaczenia leksykalnego. Czasownik hamida oznacza
wychwalanie kogoś za coś, co zależne jest od jego woli (woli wychwalanego). Co więcej
12
M.in. Koran, VI, 154; VII, 57 i 72; XIX, 2 i 21; XIX, 53; XXI, 107; XXVII, 76-77; XXVIII, 73; XXX, 50; cf.
także Abu Dża far at-Tabari, Dżami bajan fi tafsir al-Kur an, surat al-Fatiha, s.v. ar-rahman ar-rahim, online:
http://quran.al-islam.com/arb/
13
Jeśli słowo ar-Rahman traktuje się jako formę substantywizowaną, w konstrukcji Allah ar-Rahman będzie ono
oczywiście przydawką rzeczowną. Taka językowa interpretacja znajduje umotywowanie w teologii islamu od
jej początków zaczerpniętych z tradycji przedmuzułmańskiej zarówno judeo-chrześcijańskiej, jak i w tradycji
przedmuzułmańskiej Arabii Południowej, gdzie ar-Rahman był imieniem Boga głoszonego przez tamtejszych
fałszywych proroków , Musajlimę i Aswada (VI/VII w.).
14
Farid Gabteni, Le Soleil se lŁve ą l Occident Science pour l Heure, 1999, online http://www.cirs.net/
15
Cf. EI2, t. III, s.v. & amdala.
- 4 -
rdzeń h-m-d wnosi pojęcie wdzięczności, jednak nie musi być ono ograniczone do wdzięcz-
ności wynikającej z doświadczenia czyjejś pomocy, przysługi, uprzejmości czy też łaski16.
Wdzięczność (hamd) posiada więc znaczenie uniwersalne. Jak pisze Murtada az-Zabidi (zm.
1791), autor obszernego słownika klasycznej arabszczyzny, Tadż al-arus (Korony narzeczo-
nej), hamd oznacza wdzięczność za dobra/dobrodziejstwa od Boga, które są obecne w każdej
rzeczy17. Wreszcie czasownik hamida wprowadza znaczenie czci i uwielbienia obiektu lub
przedmiotu chwały przy jednoczesnym zachowaniu postawy uniżenia, posłuszeństwa i pokory
przez tego, który tę chwałę głosi18.
Reasumując słowo hamd w swoim znaczeniu łączy pojęcia: chwały, wdzięczności i
czci. Koran w wielu miejscach przypomina, iż tak rozumiana chwała (hamd) należy wyłącz-
nie do Boga19. Przypisanie hamd Bogu, który jako jedyny byt ma być godny chwały,
wdzięczności i czci wynika z koncepcji Boga i świata w islamie, o której będzie jeszcze mo-
wa. Nie oznacza to wszak, że islam marginalizuje lub nawet zakazuje okazywania wdzięczno-
ści czy uwielbienia człowiekowi, od którego inni doświadczają dobra, niemniej zgodnie ze
światopoglądem muzułmańskim taka postawa musi zasadzać się na świadomości, że każdy
człowiek we wszystkim, co czyni, jest zależny od Boga20.
Drugi człon wyrażenia, li-llah, zawiera prepozycję li , która wyraża przynależność i
niesie znaczenie dativu: dla Boga, Bogu.
Całe wyrażenie oznacza zarówno chwałę należną Bogu jak i kierowaną ku Niemu
ludzką cześć i wdzięczność. Tak też interpretują je teolodzy muzułmańscy, nie tylko jako po-
chwałę zależną od Chwalonego, ale też jako tę stanowiącą każdorazowy akt woli człowieka.
Sytuacje, w których muzułmanie wypowiadają basmalę i hamdalę, dotyczą niemal
każdego aspektu życia prywatnego i publicznego. Warto nadmienić, że największym autory-
tetem i wzorem dla muzułmanów jest sam prorok Muhammad, zatem niemal każde zachowa-
nie wiernego, w tym również sytuacje, w których należy wypowiadać basmalę czy hamdalę,
mają swoje zródło w postępowaniu, geście czy słowie Proroka21. Istnieje hadis, w którym
16
AEL, s.v. hamida.
17
Murtada az-Zabidi, Tadż al-arus, s.v. h-m-d, online: http://www.alwaraq.net/
18
AEL, loc. cit.
19
Koran, XIV, 1; XIV, 8; XXII, 64 a także VI, 1; VII, 43; IX, 31; XVII, 111; XIV, 39; XXIII, 28; XXVII, 59 i in.
20
Cf. Morteza Motahhari, Poznanie Koranu, s. 49-50.
21
Informacje na temat wypowiedzi i zachowania samego Proroka składają się na tzw. tradycję Proroka czyli
sunnę. Mają one formę krótkich opowieści (hadis) opatrzonych łańcuchem tradentów. Zostały ułożone w zbiory
- 5 -
Muhammad przestrzega, iż każdy ważny akt22, jeśli nie będzie rozpoczęty basmalą, nie zyska
błogosławieństwa od Boga lub błogosławieństwo to nie będzie wystarczające, by akt ten na-
brał duchowej pełni23. Jeden ze współczesnych szyickich teologów oddaje sens basmali tymi
słowami: Dlaczego jednak człowiek ma rozpoczynać swe dzieła w imię Boga? Przyczyna tego
jest prosta dzieło rąk ludzkich zyskuje aspekt świętości, staje się służbą Bogu i otrzymuje
Jego błogosławieństwo24. Zatem w praktyce formuła Bi-smi llahi r-Rahmani r-Rahim recyto-
wana jest przed rozpoczęciem jakiejkolwiek czynności25. W ten sposób wierny zawierza sie-
bie i to co robi Bogu, oddaje Mu swoje życie w każdym, nawet najdrobniejszym aspekcie.
Basmalę wypowiada się więc przed posiłkiem, ubraniem się, prozpoczęciem pracy, udaniem
się w podróż, przed podjęciem decyzji. Nie powinno się o niej zapominać także w sytuacjach
intymnych, przed stosunkiem małżeńskim, a szczególnie przy planowaniu poczęcia26. Ba-
smalę umieszcza się w nagłówkach korespondencji, książek, oficjalnej dokumentacji handlo-
wej, dyplomatycznej, na epitafiach itp. Warto przy tej okazji zwrócić uwagę na bardzo silne
do dzisiaj w kulturze arabsko-muzułmańskiej myślenie magiczne, w tym przekonanie o ist-
nieniu dżinnów demonów, które mogą szkodzić człowiekowi, sprowadzić na niego nie-
szczęście, chorobę a nawet śmierć. Jak pisze E. Machut-Mendecka, dżinny są rodzajem spi-
ritus movens magii i czarów będących potężnym nurtem w kulturze ludowego islamu27. W
wielu magicznych praktykach ochronnych i leczniczych znanych w kulturze arabsko-
muzułmańskiej wykorzystuje się symbole wiary i rytuały religijne, w tym modlitwę. Basmali
recytowanej lub zapisywanej (stanowiącej w tym przypadku główny element amuletów i
talizmanów) przypisuje się moc ochronną i uzdrawiającą, zdolną odwrócić zło wywołane
przez dżinny lub będące skutkiem czarów. Z tego też względu wypowiadanie formuły ba-
tematyczne, sześć z nich uznano za zbiory kanoniczne, stanowiące drugie po Koranie zródło prawa muzułmań-
skiego.
22
Określenie ważny oznacza tu, iż dany uczynek z punktu widzenia prawa muzułmańskiego nie może
należeć do kategorii uczynków potępianych lub zakazanych, EI2, t. I, s.v. basmala.
23
Nie zyska błogosławieństwa& - dosł. będzie odcięty , okaleczony , za: ibidem.
24
Morteza Motahhari, op. cit., s. 44.
25
Istnieją uczynki, należące do kategorii obowiązkowych i zalecanych, w przypadku których prawo muzułmań-
skie ustaliło inną formułę wprowadzającą. Na przykład modlitwę kanoniczną, salat, należy rozpoczynać formułą
Allahu akbar.
26
Cf. np. Muhammad Ibn Isma il al-Buchari, Al-Dżami as-sahih, online:
http://www.usc.edu/dept/MSA/fundamentals/hadithsunnah/bukhari/, m.in. vol. 7, book 62, nr 94; vol. 8, book
75, nr 397; vol. 9, book 93, nr 493, 494; Ibn al-Hadżdżadż Muslim, As-Sahih, online:
http://www.usc.edu/dept/MSA/fundamentals/hadithsunnah/muslim/, m.in. book 008, nr 3361.
27
E. Machut-Mendecka, Archetypy islamu, s. 194.
- 6 -
smali zyskuje wyrazny aspekt magiczny także w sytuacjach codziennych, w których wierny
pragnie bronić się w ten sposób przed demonami. A zatem wspomniane już recytowanie lub
zapisywanie basmali na przykład przed napisaniem listu może być rozumiane jako magiczna
formuła chroniąca wiernego przed demonami, które chciałyby zmusić go do posłużenia się
treściami niezgodnymi z duchem i naukami islamu28.
Sytuacje, w których wypowiadana jest hamdala, są również bardzo różnorodne. For-
muła al-Hamdu li-llah jest podobnie jak basmala częścią al-Fatihy29, która sama w sobie
ma bardzo szeroki zakres użycia30. Hamdala jest ponadto częścią modlitwy kanonicznej.
Nadobowiązkowym acz zalecanym elementem salat jest 30-krotne powtórzenie po jej zakoń-
czeniu wybranej formuły pochwalnej, w tym al-Hamdu li-llah. Wreszcie hamdala jest for-
mułą zalecaną w modlitwie typu du a.
Samodzielnie wypowiadana hamdala ma być przede wszystkim formułą o charakterze
doksologicznym, okazującą chwałę, wdzięczność i uwielbienie Bogu. Prorok miał powie-
dzieć, że wszystko, co nie rozpoczyna się pochwałą Boga jest ułomne31. At-Tabari (zm. 923),
autor pierwszego kursorycznego komentarza do Koranu, przytacza jeszcze inną wypowiedz
Proroka, wskazującą na dobroczynną siłę hamdali: Jeśli mówisz chwała Bogu (al-hamdu li-
llah), Panu światów, wówczas okazujesz wdzięczność Bogu (szakartu Allaha) i Bóg obdarzy
cię ponad miarę (zadaka)32. Dobroczynne działanie hamdali zostało także potwierdzone przez
Muhammada poprzez porównanie jej do rozdawania jałmużny dobrowolnej (sadaki)33. Ha-
mdalę można usłyszeć w wielu sytuacjach życia codziennego po wykonaniu jakiegoś dzieła,
28
Cf. S. Hamady, Temperament and Character of the Arabs, s. 159-160.
29
W najwcześniejszych dyskusjach prawno-teologicznych spierano się, czy basmala została objawiona przez
Boga, a zatem powinna być uznawana za pierwszy werset aż 113-u sur, czy też jest formułą rozdzielającą po-
szczególne sury, wprowadzoną przez Muhammada (we właściwym tekście Koranu basmala pojawia się w pełnej
formie jedynie w surze XXVII, 30, gdzie otwiera list Salomona do królowej Saby). Sunnici w przeciwieństwie
do szyitów uznają basmalę za werset jedynie w pierwszej surze. Szyici twierdzą natomiast, iż basmala jest inte-
gralną częścią objawienia. Szerzej na ten temat oraz na temat konsekwencji takiego założenia, cf. EQ, t. I, s.v.
basmala.
30
Al-Fatiha (sura Otwierająca) pierwsza sura Koranu, istotny element modlitwy kanonicznej, a także wielu
innych modlitw recytowanych publicznie lub indywidualnie. Przypisuje się jej moc uzdrawiającą i ochronną.
Wiara w szczególną siłę oraz błogosławieństwo Boga (baraka) płynące z recytowania tej sury koranicznej może
opierać się na jednej z tradycji, zgodnie z którą sam Bóg miał zapewnić, iż nie zostawi bez odpowiedzi żadnego
człowieka recytującego wersety al-Fatihy, EQ, t. II, s.v. al-Fatiha.
31
I tak np. na chutbę (kazanie piątkowe w meczecie), której nie rozpoczynano hamdalą, stosowano określenie
al-batra ( obcięta , zredukowana ), EI2, t. III, s.v. & amdala.
32
Abu Dża far at-Tabari, op. cit., s.v. al-hamdu li-llah.
33
Ibn al-Hadżdżadż Muslim, op. cit., book 005, nr 2198. Rozdzielanie jałmużny dobrowolnej ma ogromne zna-
czenie dla muzułmanina. Przede wszystkim tradycja muzułmańska zwraca uwagę, iż dawanie sadaki pomaga
- 7 -
pracy, także po zakończeniu bardzo prozaicznych czynności34. Muzułmanie wypowiadają ją
zatem po posiłku, po odbytej podróży, po przebytej chorobie, przy zakładaniu nowej części
garderoby, po obudzeniu się itp. Hamdala może być umieszczana także na końcu tekstów
pisanych, nie tylko tych o charakterze religijnym35. Okazywanie Bogu wdzięczności poprzez
wypowiadanie hamdali widoczne jest także w codziennych relacjach międzyludzkich. Staje
się wówczas bardziej formą podziękowania. Na przykład na pytanie o samopoczucie, odpo-
wiedzią utrwaloną w kulturze arabsko-muzułmańskiej jest: Dzięki Bogu, dobrze ; odmawia-
jąc uczestnictwa w posiłku, należy powiedzieć: Dzięki Bogu, już jadłem. Widać zatem, iż
hamdala będąca doksologią względem Boga, w tej przestrzeni stała się formułą czysto ste-
reotypową i grzecznościową.
Sens oraz zakres posługiwania się zarówno basmalą jak i hamdalą ma swoje zródło w
koncepcji samego Boga w islamie, a tym samym w relacji Boga do człowieka i człowieka do
świata. Na koncepcję tę wskazuje już samo znaczenie słowa islam . Etymologicznie oznacza
ono całkowite zawierzenie i poddanie się Bogu lub też zawarcie z Bogiem związ-
ku/przymierza, w którym człowiek Bogu całkowicie się podporządkowuje i zawierza 36. Fun-
damentalnym założeniem islamu jest bezwzględne posłuszeństwo człowieka wobec Boga,
całkowite podporządkowanie się Jego woli. Postawa, jaką winien przyjąć człowiek wobec
Boga, jest w islamie postawą poddańczą sługi wobec Pana.
Jedyność i wyłączność Boga (tawhid) jest zasadniczym dogmatem islamu, zaś jego
potwierdzeniem jest pierwsza część szahady, muzułmańskiego wyznania wiary, które należy
do podstawowych obowiązków, inaczej nazywanych filarami wiary: Jest tylko jeden Bóg.
Koran wielokrotnie potwierdza jedyność i wyłączność Boga37.
Bóg w islamie jest Bogiem transcendentnym całkowicie wykracza poza zasięg do-
świadczenia i poznania ludzkiego38. Jan Paweł II, w swojej książce Przekroczyć próg nadziei
zachowywać wiernemu godną postawę moralną, ma siłę odwracania doczesnych przeciwności i chronienia przed
złem, EI2, t. VIII, s.v. ^ada&!a.
34
Cf. np. Muhammad Ibn Isma il al-Buchari, op. cit., m.in. vol. 7, book 65, nr 368; vol. 8, book 75, nr 324, 326,
336; Ibn al-Hadżdżadż Muslim, op. cit., m.in. book 005, nr 2198; book 035, nr 6592.
35
Podobnie jak basmala może także pojawiać się, o czym już wspomniano, na początku książki czy korespon-
dencji.
36
A. Zaborski, Ekwiwalencja a przekład etymologizujący i dosłowny, Zeszyty Naukowe KUL 47, 2004, nr 4
(188), s. 8; cf. także EQ, t. II, s.v. Islam.
37
Np. cf. Koran, XVII, 111; XXIII, 91; XXXVII, 4; XXXIX, 6; LII, 39, 43; XLI, 6 XX, 14; CXII, 1-4.
38
Ibidem, VI, 103; XLII, 51.
- 8 -
zauważa, że: Całe to bogactwo samoobjawienia się Boga, które stanowi dziedzictwo Starego i
Nowego Przymierza, zostało w jakiś sposób w islamie odsunięte na bok. Bóg Koranu, obda-
rzany zostaje najpiękniejszymi imionami, jakie zna ludzki język, ale ostatecznie jest to Bóg
poza-światowy, Bóg, który pozostaje tylko Majestatem, a nie jest nigdy Emmanuelem, Bo-
giem-z-nami39.
Z tak surowego monoteizmu i transcendencji Boga, wyłania się Jego podstawowa rola
Boga-stwórcy oraz Boga-sędziego. Bóg powołuje do istnienia wszystko swoim rozkazem,
sprawuje całkowitą władzę nad całym stworzeniem, szczególnie zaś nad człowiekiem40. Jako
stworzyciel i władca całego wszechświata w Dniu Sądu Ostatecznego, Bóg będzie sędzią je-
dynym. Przez wzgląd na swoją wszechwiedzę wezmie pod uwagę każdy, nawet najdrobniej-
szy czyn człowieka. Bóg w islamie jest sędzią nie tylko surowym, ale i sprawiedliwym.
Z powyższego opisu widać, iż jedyność Boga-stwórcy i Boga-sędziego warunkuje jego
podstawowy niedościgniony atrybut wszechmoc. Wierny zobowiązany jest całkowicie pod-
porządkować się tej wszechmocy, na co wskazuje przywoływane już samo znaczenie sło-
wa islam. Bóg w swojej omnipotencji jest bowiem jedynym przewodnikiem i ucieczką czło-
wieka41.
Konsekwencje takiej koncepcji Boga (wynikającej z zasady tawhidu) sięgają daleko po-
za naturę samego absolutu, do przestrzeni duchowej, psychicznej i społecznej człowieka. Bóg
staje się w islamie jedyną przyczyną, bez której nic ani nikt nie może samodzielnie istnieć i
działać, świat jest w całości przejawem Jego bytu. Islam nie zna dychotomicznego podziału
na sferę sacrum i profanum. Każda dziedzina życia człowieka jest rzeczą świętą, a zatem każ-
da aktywność człowieka może być uznana za aspekt praktyki religijnej42.
W taką koncepcję rzeczywistości wpisuje się prawo muzułmańskie, które podobnie
jak jedyność Boga ma charakter wszechogarniający. Prawo w islamie jest prawem boskim,
stanowi zatem część wiary muzułmańskiej. Jako prawo Boga jest prawem niezmiennym.
Obejmuje każdy aspekt aktywności i zachowania człowieka, zarówno w jego stosunku do
Boga jak i do innych ludzi. Przywoływane już całkowite zawierzenie i poddanie się Bogu
oznacza w praktyce podporządkowanie się Jego prawu. Jedną z konsekwencji tak postrzega-
39
Jan Paweł II, Przekroczyć próg nadziei, s. 82.
40
Cf. np. Koran, V, 17; XXXIII, 16; XXXV, 3; XLII, 49; XXXVI, 82-83.
41
Ibidem, XCIII, 6-7.
42
Szerzej na ten temat cf. Sayyid Abul A la Maududi, Zrozumieć islam, s. 51-62; Seyyed Hossein Nasr, Idee i warto-
ści islamu, s. 30n.
- 9 -
nego prawa, szczególnie istotną dla zrozumienia wartości i sensu modlitwy, w tym także wy-
powiadania dyskutowanych tu inwokacji, jest rozumienie zadania, jakie Bóg wyznaczył
człowiekowi na ziemi. Człowiek zobowiązany jest dokładnie wypełniać przepisy prawa. Po-
nieważ całe życie człowieka jest zgodnie z islamem podporządkowane życiu po śmierci,
zatem ścisłe i drobiazgowe wypełnianie boskich przepisów gwarantuje nagrodę w życiu przy-
szłym. Sunna Proroka mówi o tym wielokrotnie: Czego wam zabroniłem, unikajcie; co wam
nakazałem, wykonujcie tak dalece, jak jesteście do tego zdolni. To, co zgubiło ludzi, którzy
żyli przed wami, to nic innego, jak [duża] liczba ich pytań i niezgadzanie się ze swoim Proro-
kiem (Tradycja an-Nawawiego)43. W islamie ważne jest zatem jak dalece człowiek jest w
stanie przestrzegać ustalonych form w praktyce religijnej przekazanych mu przez Koran i
tradycję Proroka44. Dlatego też modlitwa, w tym wypowiadanie basmali i hamdali, ma w is-
lamie charakter mocno zrytualizowany, rzadko spontaniczny, gdzie forma wypowiedzi jest
ściśle określona. Posługując się typologią modlitw F. Heilera, można zatem usytuować obie
inwokacje w przestrzeni tzw. rytualnej formuły modlitewnej, której jedną z podstawowych
cech jest jej skuteczność, gwarantowana prawidłowym wypowiedzeniem, a nie wymagająca
wewnętrznego zestrojenia z treścią45. Jednakże wziąwszy pod uwagę ten nawykowy, zauto-
matyzowany charakter wypowiadania formuł modlitewnych w islamie, szczególnie zaś dok-
sologicznych, wydają się one najbliższe sformułowaniu R. Schaefflera: Doksologia oznacza
to ludzkie słowo, dzięki któremu dochodzi do głosu doxa Boża. Doxa Boża zaś jest sposobem,
w jaki Bóg zadziałał wobec człowieka i stał się dlań doświadczalny, tym samym pozwalając
rozbłyskać swej chwale 46.
Bibliografia prac wykorzystanych:
1. S. Balić, Bóg. Islam, w: Leksykon podstawowych pojęć religijnych. Judaizm. Chrześcijań-
stwo. Islam, pod redakcją A.Th. Khoury, Warszawa 1998, s.86-90
2. R. BlachŁre, Introduction au Coran, Paris 1991
43
A. Mrozek, Koran a kultura arabska, s. 140-141; cf. także Koran II, 2-5, 277; IV, 162; VII, 170; VIII, 2-4; IX,
71; XXXV, 29 i wiele innych.
44
Założenie takie prowadzi do ogromnego szacunku ale i uległości wobec autorytetów. Największym autoryte-
tem i wzorem dla muzułmanów jest sam prorok Muhammad (cf. powyżej przyp. 21).
45
D.M. Wulff, Psychologia religii, s. 455.
46
R. Schaeffler, O języku modlitwy, s.167.
- 10 -
3. Muhammad Ibn Isma il al-Buchari, Al-Dżami as-sahih, tekst dostepny online:
Muhammad Ibn Isma il al-Buchari, Al-Dżami as-sahih, online:
http://www.usc.edu/dept/MSA/fundamentals/hadithsunnah/bukhari/ [data odczytu:
sierpień 2007]
4. J. Danecki, Podstawowe wiadomości o islamie, t. I-II, Warszawa 1997-1998
5. J. Danecki, Gramatyka języka arabskiego, t. I-II, Warszawa 2001
6. M.M. Dziekan, Jak modlą się muzułmanie. Antologia modlitw, Warszawa 1997
7. M.M. Dziekan, Symbolika arabsko-muzułmańska, Warszawa 1997
8. Encyclopaedia of the Qur n, general editor J.D. McAuliffe, t. I-V, Leiden 2001-2006
9. Encyclopdie de l islam, Nouvelle dition, t. I-XI, Leyde 1960-2005
10. M. Gaudefroy-Demombynes, Narodziny islamu, Warszawa 1988
11. Farid Gabteni, Le Soleil se lŁve ą l Occident Science pour l Heure, 1999, tekst dostępny
online: http://www.cirs.net/ [data odczytu: czerwiec 2007]
12. S. Hamady, Temperament and Character of the Arabs, New York 1960
13. Isma il Ibn Kasir, Tafsir al-Kur an al-azim, tekst dostępny online: http://quran.al-
islam.com/arb/ [data odczytu: sierpień 2007]
14. Ibn Manzur, Lisan al-Arab, tekst dostępny online: http://www.alwaraq.net/ [data odczytu:
sierpień 2007]
15. Marwan Ibrahim al-Kaysi, Morals and Manners in Islam, Leicester 1989
16. A. Kazimirski, Dictionnaire arabe-franais, t. I-IV, Caire 1875
17. Koran, z arabskiego przełożył i komentarzem opatrzył J. Bielawski, Warszawa 1986
18. K. Kościelniak, Chrześcijańskie piśmiennictwo arabskie przed Mahometem i jego wpływ
na islam, Analecta Cracoviensia , XXXV, 2003, s.329-343
19. E.W. Lane, Arabic-English Lexicon, CD-ROM ed., Vadus, Liechtenstein 2003
20. Jan Paweł II, Przekroczyć próg nadziei, Lublin 1994
21. Jan Paweł II, Dives in misericordia, Wrocław 1996
22. O. Leaman, Krótkie wprowadzenie do filozofii islamu, Warszawa 2004
23. E. Machut-Mendecka, Archetypy islamu, Warszawa 2005
24. Sayyid Abul A la Maududi, Zrozumieć islam, bmw, brw
25. Morteza Motahhari, Poznanie Koranu, Warszawa 1992
26. A. Mrozek, Koran a kultura arabska, Warszawa 1967
27. Ibn al-Hadżdżadż Muslim, As-Sahih, tekst dostępny online:
http://www.usc.edu/dept/MSA/fundamentals/hadithsunnah/muslim/ [data odczytu:
sierpień 2007]
- 11 -
28. Sayyed Hossein Nasr, Idee i wartości islamu, Warszawa 1988
29. J. Nosowski, Przepisy prawne Koranu, Warszawa 1971
30. Th. Nldeke, F. Schwally, Geschichte des Qorans, t. I-III, Leipzig 1909-1938
31. Al-Qur an al-karim, Dimaszk-Bajrut [1983]/1404
32. R. Schaeffler, O języku modlitwy, Kraków 2007
33. Abu Dża far at-Tabari, Dżami bajan fi tafsir al-Kur an, tekst dostępny online:
http://quran.al-islam.com/arb/ [data odczytu: sierpień 2007]
34. W. Wright, A Grammar of the Arabic Language, t. I-II, Cambridge 1951
35. D.M. Wulff, Psychologia religii, Warszawa 1999
36. A. Zaborski, Ekwiwalencja a przekład etymologizujący i dosłowny, Zeszyty Naukowe
KUL 47, 2004, nr 4 (188), s. 3-35
37. Murtada az-Zabidi, Tadż al-arus, tekst dostępny online: http://www.alwaraq.net/ [data
odczytu: sierpień 2007]
- 12 -
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Agnieszka Jarosz Miasto w kulturze arabsko muzułmańskiejZagadnienia do egzaminu z kultury językaPsalm 73 w 28 DOBRZE JEST MI DO BOGA SĘ PRZYBLIŻAĆkonferencja o relacji do Boga i celu stworzeniaWołanie duszy do Bogasong59 Wesołe nutki list do Boga text tabList do Boga Wesołe NutkiList do Bogawięcej podobnych podstron