21.03.2013
ROLA PSYCHOLOGII
WE
WSPÓA
CZESNEJ
MEDYCYNIE
dr hab. Bogusław Borys
Zakład Psychologii Klinicznej
Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego
WZROST ZNACZENIA
PSYCHOLOGII
JAKO DZIEDZINY WIEDZY,
ZA
ASZCZA PSYCHOLOGII STOSOWANEJ,
SZCZEGÓLNIE W OSTATNICH
KILKUDZIESI
CIU LATACH,
WI
ŻE SI
NIE TYLKO Z OGÓLNYM
ROZWOJEM NAUKI,
ALE TAKŻE Z GWAA
TOWNYMI ZMIANAMI
CYWILIZACYJNYMI W ŚWIECIE.
1
21.03.2013
PARADOKSALNIE,
ŻYCIE STAA
O SI

Z JEDNEJ STRONY A
ATWIEJSZE,
A Z DRUGIEJ,
O WIELE BARDZIEJ
SKOMPLIKOWANE.
Kilka istotnych czynników,
które przyczyniły się do wzrostu
znaczenia psychologii
we współczesnej medycynie
2
21.03.2013
1.
ZMIANA CHARAKTERU CHORÓB
I POWODY ZGONÓW
NA PRZESTRZENI XX WIEKU.
W PIERWSZEJ POA
OWIE WIEKU DOMINOWAA
Y:
CHOROBY ZAKAy
NE (EPIDEMIE),
INFEKCJE PRZEWODU POKARMOWEGO,
CI
ŻKIE POSTACIE GRYPY,
GRUy
LICA
W DRUGIEJ POA
OWIE WIEKU
CHOROBY CYWILIZACYJNE
(UKA
AD KR
ŻENIA, NOWOTWORY
UDARY MÓZGU, WYPADKI)
PSYCHOSPOA
ECZNE
UWARUNKOWANIA
WYST
PUJ
CE
W CHOROBACH CYWILIZACYJNYCH
PRZYKA
ADAMI MOG
BYĆ:
 TYP ZACHOWANIA - A
JAKO CZYNNIK RYZYKA W CHOROBACH
SOMATYCZNYCH,
POŚPIECH
RYWALIZACJA
AGRESJA,
CZY OSOBOWOŚĆ TYPU D
3
21.03.2013
2.
OGROMNY POST
P
WIEDZY MEDYCZNEJ
* NOWE METODY
DIAGNOSTYCZNE I TERAPEUTYCZNE
RATUJ
CE ŻYCIE
(JAWI SI
PROBLEM JAKOŚCI ŻYCIA)
* WZROST TECHNICYZACJI,
BIUROKRACJI,
DEHUMANIZACJI MEDYCYNY
(KONSEKWENCJE TYCH ZJAWISK DLA CZA
OWIEKA CHOREGO)
PSYCHOLOGIA
STAN
A
A NIEJAKO  W OBRONIE
CZA
OWIEKA CHOREGO
OGROMNE ZAINTERESOWANIE PROBLEMEM
JAKOŚCI ŻYCIA CZA
OWIEKA,
KTÓREMU MEDYCYNA URATOWAA
A ŻYCIE
(REHABILITACJA FIZYCZNA, SPOA
ECZNA)
JAKOŚĆ ŻYCIA CHOREGO
W WARUNKACH SZPITALNYCH,
W PROCESIE LECZENIA OTWARTYM.
(SZERSZY DOST
P DO WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ
I MEDYCZNEJ (INTERNET)
4
21.03.2013
3.
WZROST ŚWIADOMOŚCI SPOA
ECZEC
STWA
W ZAKRESIE PROBLEMATYKI
ZDROWIA I CHOROBY
SZERSZY DOST
P DO WIEDZY
MEDYCZNEJ I PSYCHOLOGICZNEJ (PUBLIKACJE, INTERNET)
W KONSEKWENCJI WZRASTAJ
CA TENDENCJA
DO SAMODZIELNEJ I AKTYWNEJ POSTAWY
WOBEC WA
ASNYCH
PROBLEMÓW ZDROWOTNYCH.
PREFEROWANIE
PARTNERSKIEJ RELACJI: LEKARZ  PACJENT
TO WYMAGAA
O ZMIANY MENTALNOŚCI LEKARZY,
KTÓRZY NIE MOG
NIE UWZGL
DNIAĆ
ASPEKTU PSYCHOLOGICZNEGO CHOROBY SOMATYCZNEJ.
PACJENT CORAZ BARDZIEJ STAJE SI

ŚWIADOMYM I AKTYWNYM
UCZESTNIKIEM PROCESU
TERAPEUTYCZNEGO,
STAJE SI
PODMIOTEM,
A NIE PRZEDMIOTEM LECZENIA.
JEST TO SZCZEGÓLNIE ISTOTNE
W CHOROBACH PRZEWLEKA
YCH.
DOBRYM PRZYKA
ADEM S
PACJENCI DIABETOLOGICZNI.
5
21.03.2013
4.
POWRÓT DO HOLISTYCZNEGO
PODEJŚCIA W MEDYCYNIE,
ODEJŚCIE
OD KARTEZJAC
SKIEGO DUALIZMU
PACJENT TO CHORY CZA
OWIEK
CZA
OWIEK TO ISTOTA PSYCHOFIZYCZNA
SFERA SOMATYCZNA,
PSYCHICZNA,
DUCHOWA,
SPOA
ECZNA
CHORUJE CAA
Y CZA
OWIEK
STAROŻYTNOŚĆ 
JEDNOŚĆ DUSZY I CIAA
A.
TO STANOWISKO PRZEKA
ADAA
O SI

NA STAROŻYTN
MEDYCYN
.
PUNKTEM ODNIESIENIA WSZELKICH
DZIAA
AC
LEKARSKICH BYA
A DUSZA.
AUTORAMI KONCEPCJI TEORETYCZNYCH
BYLI FILOZOFOWIE.
BADALI RÓŻNE ASPEKTY ŻYCIA DUCHOWEGO,
KTÓRE OBOK ŻYCIA BIOLOGICZNEGO
BYA
O DRUGIM SPOSOBEM ISTNIENIA DUSZY.
6
21.03.2013
CZTERY SPOSOBY
ODDZIAA
YWAC
LECZNICZYCH W STAROŻYTNOŚCI
1. BEZPOŚREDNIE ODDZIAA
YWANIE NA CIAA
O 
LEKARZE
2. BEZPOŚREDNIE ODDZIAA
YWANIE NA DUSZ
 FILOZOFOWIE
3. POŚREDNIE ODDZIAA
YWANIE NA DUSZ

PRZEZ CIAA
O 
LEKARZE W CZASACH HIPOKRATESA
4. POŚREDNIE ODDZIAA
YWANIE NA CIAA
O PRZEZ DUSZ

KAPA
ANI ASKLEPIOSA (MEDYCYNA SAKRALNA)
CORPUS HIPPOCRATICUM 
y
RÓDA
O POZNANIA STAROŻYTNEJ MEDYCYNY.
PÓy
NIEJSZY ROZWÓJ
EUROPEJSKIEJ MYŚLI ANTROPOLOGICZNEJ 
STOPNIOWE EWOLUOWANIE
OD JEDNOŚCI PSYCHOFIZYCZNEJ CZA
OWIEKA,
W KIERUNKU DUALIZMU KARTEZJAC
SKIEGO.
RENESANS  KARTEZJUSZ
ROZWÓJ BADAC
ANATOMICZNO  FIZJOLOGICZNYCH.
SFERA PSYCHICZNA I DUCHOWA
NIE PODDAJ
SI
TYM BADANIOM,
W ZWI
ZKU Z TYM NIE S
INTERESUJ
CE
DLA NAUK MEDYCZNYCH.
TEN STAN TRWAA
ZASADNICZO DO POCZ
TKÓW XX W.
7
21.03.2013
ODKRYCIA FREUDA, SELYE GO, CANNONN A
I INNYCH,
PRZYCZYNIA
Y SI
DO OSA
ABIENIA
DUALIZMU KARTEZJAC
SKIEGO
W MEDYCYNIE.
W TYM CZASIE ZACZ
A
SI
STOPNIOWY
POWRÓT DO HOLISTYCZNEGO
PODEJŚCIA W MEDYCYNIE,
A JEDNOCZEŚNIE
NIEŚMIAA
E (PRZEZ SZEREG LAT)
ZAINTERESOWANIE PSYCHOLOGI
.
W POLSCE POCZ
TKI TRADYCJI
PSYCHOLOGII LEKARSKIEJ,
CZYLI NIEŚMIAA
EGO ODWROTU
OD DUALIZMU KARTEZJAC
SKIEGO
WI
Ż
SI
Z NAZWISKAMI:
JULIANA OCHOROWICZA -
(ZJAZD LEKARZY I PRZYRODNIKÓW POLSKIECH
W KRAKOWIE, 1891)
I ANTONIEGO MIKULSKIEGO
(PODR
CZNIK PSYCHOLOGII  DLA UŻYTKU
STUDENTÓW MEDYCYNY I LEKARZY, 1925)
8
21.03.2013
MZIOS  1968 R.
 RAMOWY PROGRAM NAUCZANIA
ELEMENTÓW PSYCHOLOGII
NA WYDZIAA
ACH LEKARSKICH
AKADEMII MEDYCZNYCH
1973 R.  A
ÓDy

MI
DZYUCZELNIANA KONFERENCJA
POŚWI
CONA NAUCZANIU PSYCHOLOGII LEKARSKIEJ.
WPROWADZONO DZIAA
:
 PSYCHOLOGIA W ZASTOSOWANIU
DO RÓŻNYCH DZIEDZIN MEDYCYNY
WARTO ZWRÓCIĆ UWAG

NA ISTOTN
ROL
ETIOPATOLOGII W TYM CZASIE,
W POWROCIE DO HOLISTYCZNEGO
PODEJŚCIA W MEDYCYNIE
I W KONSEKWENCJI WZROSTU ZNACZENIA
PSYCHOLOGII W MEDYCYNIE
UWZGL
DNIAJ
C
RÓŻNE CZYNNIKI CHOROBOTWÓRCZE
WYODR
BNIONO:
* CHOROBY ZAKAy
NE
* URAZY
* ZATRUCIA METABOLICZNE
* CHOROBY CYWILIZACYJNE
9
21.03.2013
AKTUALNY MODEL
ANALIZY MECHANIZMÓW
PATOGENETYCZNYCH
MODEL BIO-PSYCHO-SPOA
ECZNY
CZYNNIKI BIOLOGICZNE
GENETYCZNE, KONSTYTUCJONALNE, SOMATYCZNE
CZYNNIKI PSYCHOLOGICZNE
OSOBOWOŚCIOWE, SYTUACYJNE
SPOA
ECZNO  KULTUROWE
ŚRODOWISKO SPOA
ECZNE  RODZINA, PRACA, SZKOA
A
KONSEKWENCJ
UZNANIA MODELU
BIO-PSYCHO-SPOA
ECZNEGO
JEST
STWIERDZENIE, ŻE
KAŻDY PACJENT
- UWZGL
DNIAJ
C T
SAM
CHOROB
-
CHORUJE TROCH
INACZEJ.
TA  INNOŚĆ CHOROWANIA
I ZDROWIENIA
ZALEŻY W DUŻEJ MIERZE
OD SFER POZA BIOLOGICZNYCH,
CZYLI OD SFERY PSYCHICZNEJ,
DUCHOWEJ
I SPOA
ECZNEJ
10
21.03.2013
SKORO TAK,
MODEL BIO-PSYCHO-SPOA
ECZNY
I HOLISTYCZNE PODEJŚCIE DO PACJENTA
WYMAGA TWORZENIA
ZESPOA
ÓW WIELOSPECJALISTYCZNYCH
WSPÓA
PRACUJ
CYCH W TERAPII.
DOTYCZY TO ZDECYDOWANEJ
WI
KSZOŚCI SPECJALNOŚCI MEDYCZNYCH,
ZWA
ASZCZA TAKICH JAK:
PEDIATRIA, KARDIOLOGIA, DIABETOLOGIA,
GASTROENTEROLOGIA, DERMATOLOGIA
POA
OŻNICTWO, CHIRURGIA, ONKOLOGIA,
MEDYCYNA PALIATYWNA&
MODEL BIO-PSYCHO-SPOA
ECZNY
ZA MAA

WAG
PRZYWI
ZUJE
DO SFERY DUCHOWEJ
NA CO ZWRACA SI
UWAG

SZCZEGÓLNIE
W PSYCHOONKOLOGII
(PROF. A
UCZAK:  CHOROBA NOWOTWOROWA OBEJMUJE
CAA
Y OBSZAR OSOBOWOŚCI,
DOTYCZY WIELORAKICH ODCZUĆ
CAA
EJ OSOBY LUDZKIEJ,
ZARÓWNO SOMY, OBSZARU PSYCHOSOCJALNEGO,
JAK I DUCHOWEGO
11
21.03.2013
PRZYKA
ADEM TAK ROZUMIANEGO
MODELU HOLISTYCZNEGO W MEDYCYNIE
JEST UJ
CIE WG TEORII V. E. FRANKLA
ORAZ JEJ UZUPEA
NIENIE DOKOKONANE
PRZEZ K. POPIELSKIEGO.
WG TEGO UJ
CIA EGZYSTENCJ
CZA
OWIEKA 
ZARÓWNO W ZDROWIU JAK I CHOROBIE 
NALEŻY ROZPATRYWAĆ WIELOPOZIOMOWO.
MOWA TU
O TRZECH POZIOMACH LUDZKIEJ EGZYSTENCJI:
* POZIOMIE BIOLOGICZNO-FIZJOLOGICZNYM
* POZIOMIE PSYCHOSPOA
ECZNYM
* POZIOMIE DUCHOWYM   NOETYCZNYM
ST
D UZASADNIENIE ZESPOA
ÓW TERAPEUTYCZNYCH.
5.
POJAWIENIE SI

MODELU SALUTOGENETYCZNEGO,
OBOK MODELU PATOGENETYCZNEGO
W MEDYCYNIE
WEDA
UG MODELU SALUTOGENETYCZNEGO,
KTÓREGO TWÓRC
JEST AARON ANTONOWSKY,
NORM
W FUNKCJONOWANIU CZA
OWIEKA
JEST DYNAMICZNY STAN RÓWNOWAGI.
CZA
OWIEK NIEUSTANNIE PODDAWANY JEST DZIAA
ANIU
RÓŻNYCH STRESORÓW,
Z KTÓRYMI MUSI SOBIE RADZIĆ,
BY ZACHOWAĆ RÓWNOWAG

PROCESÓW ŻYCIOWYCH.
12
21.03.2013
ZDROWIE JEST EFEKTEM ODPOWIEDNIEGO
REAGOWANIA CZA
OWIEKA
NA DZIAA
AJ
CE STRESORY.
ZDROWIE  CHOROBA
TO SWOISTE KONTINUUM
OD PEA
NEGO ZDROWIA
FIZYCZNEGO, PSYCHICZNEGO, DUCHOWEGO
DO PUNKTU GA

BOKIEJ CHOROBY
ZAGRAŻAJ
CEJ ŻYCIU
KAŻDY CZA
OWIEK ZNAJDUJE SI

W OKREŚLONYM PUNKCIE
TEGO KONTINUUM
BLIŻEJ PEA
NEGO ZDROWIA
LUB GA

BOKIEJ CHOROBY.
ZDROWIE  CHOROBA,
TO DYNAMICZNY PROCES.
POZYCJA KONKRETNEGO CZA
OWIEKA
NA TYM KONTINUUM
ZALEŻY W DUŻEJ MIERZE
OD NIEGO SAMEGO.
13
21.03.2013
MODEL SALUTOGENETYCZNY
NAWI
ZUJE W ISTOTNY SPOSÓB
DO TRANSAKCYJNEJ
TEORII STRESU
I RADZENIA SOBIE.
TEN FAKT WYRAy
NIE PROMUJE
POZYCJ
PSYCHOLOGII
WE WSPÓA
CZESNEJ
MEDYCYNIE.
ZGODNIE Z KONCEPCJ

SALUTOGENETYCZN

O STANIE ZDROWIA CZA
OWIEKA
DECYDUJ
NIE TYLE SAME STRESORY,
ILE SPOSÓB RADZENIA SOBIE Z NIMI.
ZATEM -
CZYNNIKIEM RÓŻNICUJ
CYM LUDZI
W KONTEKŚCIE ICH STANU ZDROWIA,
S
NIE TYLE BODy
CE
ZEWN
TRZNE, CZY WEWN
TRZNE
ORAZ NAPI
CIE Z NIMI ZWI
ZANE,
ILE SAME MECHANIZMY RADZENIA SOBIE
ZE STRESORAMI
I NAPI
CIEM JAKIE ONE POWODUJ
.
A TO JEST ISTOTNY PRZEDMIOT PSYCHOLOGII.
14
21.03.2013
KOLEJNYM, ISTOTNYM ELEMENTEM
SALUTOGENEZY
JEST PRZYWI
ZYWANIE WAGI
DO HISTORII ŻYCIA
KONKRETNEGO CZA
OWIEKA,
GDY ROZPATRUJE SI

STAN JEGO ZDROWIA.
POZNANIE ISTOTNYCH SZCZEGÓA
ÓW
Z ŻYCIA CZA
OWIEKA
I ICH WA
AŚCIWA INTERPRETACJA 
CO STANOWI KLUCZ
DO ZROZUMIENIA
STANU ZDROWIA CZA
OWIEKA 
WYMAGA ZNAJOMOŚCI PSYCHOLOGII.
ORIENTACJA SALUTOGENETYCZNA
ODWOA
UJE SI
TEŻ DO
UOGÓLNIONYCH
ZASOBÓW
ODPORNOŚCIOWYCH,
KTÓRE W ISTOTNY SPOSÓB
DECYDUJ

O RADZENIU SOBIE ZE STRESEM
I W EFEKCIE
O STANIE ZDROWIA CZA
OWIEKA.
15
21.03.2013
WŚRÓD
UOGÓLNIONYCH
ZASOBÓW
ODPORNOŚCIOWYCH
WAŻNE MIEJSCE,
OBOK CZYNNIKÓW KONSTYTUCJONALNYCH
I SZEROKO ROZUMIANYCH
ŚRODOWISKOWYCH, ZAJMUJ

CZYNNIKI OSOBOWOŚCIOWE
ORAZ RELACJE INTERPERSONALNE,
ZWA
ASZCZA Z NAJBLIŻSZYMI.
A TO PRZECIEŻ DOMENA PSYCHOLOGII.
ID
C KROK DALEJ,
MOŻNA CHYBA BEZ PRZESADY STWIERDZIĆ,
ŻE KONCEPCJA SALUTOGENETYCZNA
W PEWNYM SENSIE
SPROWOKOWAA
A PSYCHOLOGI

DO WYA
ONIENIA Z SIEBIE
NOWEJ GAA

ZI WIEDZY 
PSYCHOLOGI
ZDROWIA.
16
21.03.2013
PSYCHOLOGIA ZDROWIA
TO CAA
OKSZTAA
T SPECYFICZNEGO,
OŚWIATOWEGO, NAUKOWEGO I PROFESJONALNEGO
WKA
ADU PSYCHOLOGII JAKO DYSCYPLINY
DO PROMOCJI I UTRZYMYWANIA ZDROWIA,
ZAPOBIEGANIA I LECZENIA CHORÓB,
ROZPOZNAWANIA ETIOLOGICZNYCH
I DIAGNOSTYCZNYCH KORELATÓW
ZDROWIA, CHOROBY
I ZBLIŻONYCH DYSFUNKCJI,
A TAKŻE DO ANALIZY I OPTYMALIZACJI
SYSTEMU OPIEKI ZDROWOTNEJ
I KSZTAA
TOWANIA POLITYKI ZDROWOTNEJ
/MATARAZZO, 1982/
PSYCHOLOGIA ZDROWIA
JEST DZIAA
EM PSYCHOLOGII,
ZAJMUJ
CYM SI

POZNANIEM WPA
YWU
CZYNNIKÓW PSYCHOLOGICZNYCH
KTÓRE POWODUJ
,
ŻE LUDZIE POZOSTAJ
ZDROWI,
OKREŚLENIEM ICH ZNACZENIA
W POWSTAWANIU CHORÓB
ORAZ ICH ROLI
W KSZTAA
TOWANIU ZACHOWANIA LUDZI,
KIEDY ZACHORUJ

/SHELLEY TAYLOR, 1986/
17
21.03.2013
PSYCHOLOGIA ZDROWIA
WYKRACZA POZA TRADYCYJNIE ROZUMIAN

PROBLEMATYK
MEDYCZN
.
W POSZUKIWANIU PSYCHOSPOA
ECZNYCH
KORELATÓW ZDROWIA I CHOROBY
OBEJMUJE WSZYSTKIE NAJWAŻNIEJSZE
OBSZARY ŻYCIA I AKTYWNOŚCI CZA
OWIEKA
POD K
TEM ICH ZWI
ZKÓW
ZE ZDROWIEM LUB CHOROB
.
W TYM KONTEKŚCIE INTERESUJE SI
:
RODZIN
, SZKOA

, MIEJSCEM PRACY, ITP.
CO TO JEST ZDROWIE?
* ZDROWIE JAKO BRAK OBJAWÓW
CHOROBY I CIERPIENIA
* ZDROWIE JAKO DOBROSTAN
BIOPSYCHOSPOA
ECZNY
* ZDROWIE JAKO POTENCJAA
,
WA
AŚCIWOŚCI CZA
OWIEKA
ORAZ KONTEKST JEGO ŻYCIA
* ZDROWIE JAKO PROCES
* ZDROWIE JAKO WARTOŚĆ
* POTOCZNE MYŚLENIE O ZDROWIU
18
21.03.2013
ZDDROWIE JAKO BRAK
OBJAWÓW CHOROBY I CIERPIENIA
TAKIE UJ
CIE ZDROWIA NAWI
ZUJE
DO ŚWIADOMOŚCI POTOCZNEJ,
ALE BAZUJE TEŻ
NA BIOMEDYCZNYM MODELU ZDROWIA I CHOROBY.
W MODELU TYM CENTRALNE MIEJSCE
ZAJMUJE CHOROBA, KTÓRA ROZUMIANA JEST
JAKO ODST
PSTWO OD PRAWIDA
OWEJ
STRUKTURY I FUNKCJONOWANIA
ORGANIZMU BIOLOGICZNEGO.
ZDROWIE NATOMIAST DEFINIOWANE JEST JAKO
PRAWIDA
OWA STRUKTURA I FUNKCJONOWANIE
ORGANIZMU BIOLOGICZNEGO.
ZDROWIE JAKO DOBROSTAN
BIOPSYCHOSPOA
ECZNY
ROK 1948, KONSTYTUCJA WHO:
 ZDROWIE, PEA
NY DOBROSTAN
FIZYCZNY, PSYCHICZNY I SPOA
ECZNY.
JEST TO SZERSZE ROZUMIENIE ZDROWIA
NIŻ POPRZEDNIO.
UWZGL
DNIA NIE TYLKO ORGANIZM CZA
OWIEKA,
ALE RÓWNIEŻ JEGO SFER
PSYCHICZN
I SPOA
ECZN
.
A POZA TYM MA CHARAKTER POZYTYWNY.
ALE I TO UJ
CIE JEST JUŻ NIEWYSTARCZAJ
CE
I KRYTYKOWANE.
POJ
CIE  DOBROSTAN JEST MAA
O PRECYZYJNE.
 PEA
NY DOBROSTAN JEST UJ
CIEM ZBYT IDEALISTYCZNYM,
NIEOSI
GALNYM.
19
21.03.2013
ZDROWIE JAKO POTENCJAA
,
WA
AŚCIWOŚCI CZA
OWIEKA
ORAZ KONTEKST JEGO ŻYCIA
W TYM ROZUMIENIU
ZDROWIE JEST OKREŚLON
DYSPOZYCJ
UMOŻLIWIAJ
C

ADAPTACYJNE FUNKCJONOWANIE
W OKREŚLONEJ SYTUACJI ŚRODOWISKOWEJ.
ZDROWIE JEST WI
C ZASOBEM
UMOŻLIWIAJ
CYM
WSZECHSTRONNY ROZWÓJ CZA
OWIEKA,
ALE TEŻ UMOŻLIWIA STAWIANIE CZOA
A AKTUALNYM
WYZWANIOM ŻYCIOWYM.
ZDROWIE JAKO PROCES
TAKIE RROZUMIENIE ZDROWIA OPARTE JEST
NA KONCEPCJI SALUTOGENETYCZNEJ ANTONOWSKY EGO.
ZDROWIE, TO KRANIEC KONTINUUM,
KTÓREGO DRUGIM KRAC
CEM JEST CHOROBA.
NIE MA TU DYCHOTOMICZNEGO ROZRÓŻNIENIA
MI
DZY ZDOWIEM I CHOROB
.
POZYCJA JEDNOSTKI NA KONTINUUM
MI
DZY ZDROWIEM I CHOROB
JEST ZMIENNA.
RZADKO OSI
GA POZYCJE KRAC
COWE.
ZDROWIE NIE JEST STANEM, ANI STAA
YM ZASOBEM,
ALE JEST PROCESEM PRZEMIESZCZANIA SI

NA WSPOMNIANYM KONTINUUM.
20
21.03.2013
ZDROWIE JAKO PROCES C.D.
NA PREBIEG TEGO PROCESU ISTOTNY WPA
YW MAJ
:
GENETYCZNE I PSYCHOSPOA
ECZNE
ZASOBY ODPORNOŚCIOWE,
KTÓRE OBEJMUJ
PREDYSPOZYCJE GENETYCZNE,
ALE RÓWNIEŻ POZIOM WSPARCIA SPOA
ECZNEGO,
STRATEGIE RADZENIA SOBIE,
ZAANGAŻOWANIE I SPÓJNOŚĆ JA.
PRZEBIEG PROCESÓW ZDROWIA ZALEŻY RÓWNIEŻ
OD KONTEKSTU SPOA
ECZNO-KULTUROWEGO.
ZDROWIE JAKO PROCES C.D.
ZDROWIE TO CI
GA
E POSZUKIWANIE
I UTRZYMYWANIE RÓWNOWAGI
WOBEC OBCI
ŻEC
,
Z KTÓRYMI NIEUSTANNIE
MUSI ZMAGAĆ SI
ORGANIZM.
JEST TO PODEJŚCIE DYNAMICZNE I INTERAKCYJNE.
CHOROBA JEST NAST
PSTWEM
NIEWYDOLNOŚCI TEGO PROCESU.
DO ZAA
AMANIA ZDROWIA DOCHODZI WTEDY,
GDY BRAKUJE ENENERGII I/LUB UMIEJ
TNOŚCI,
ABY SPROSTAĆ WYMAGANIOM ŻYCIOWYM.
21
21.03.2013
ZDROWIE JAKO PROCES C.D.
PODOBNIE JAK ANTONOWSKY,
WCZEŚNIEJ JUŻ POJMOWAA
ZDROWIE
PROF. JULIAN ALEKSANDROWICZ:
ZDROWIE TO  & STAN, W KTÓRYM OSOBA LUDZKA
POTRAFI PRZYSTOSOWAĆ SI
DO DZIAA
AJ
CYCH
NA NI
BODy
CÓW ŚRODOWISKOWYCH W TAKI SPOSÓB,
ŻEBY PROCES ADAPTACYJNY NIE ZAKA
ÓCIA
HOMEOSTAZY
W KR
GU SOMA, PSYCHE I ŚRODOWISKO,
A W DALSZEJ KONSEKWENCJI NIE ZNISZCZYA
ORGANIZMU
/1972/.
ZDROWIE JAKO WARTOŚĆ
ZDROWIE JAKO KRANIEC
WSPOMNIANEGO WCZEŚNIEJ KONTINUUM
TRAKTOWANE JEST JAKO WARTOŚĆ
I TO WARTOŚĆ POZYTYWNA,
W PRZECIWIEC
STWIE DO CHOROBY,
KTÓRA JEST WARTOŚCI
NEGATYWN
.
ROZUMIENIE ZDROWIA JAKO WARTOŚCI
MA SZCZEGÓLNE ZNACZENIE W PROMOCJI ZDROWIA.
ZDROWIE MOŻNA TRAKTOWAĆ
JAKO WARTOŚĆ AUTOTELICZN
LUB INSTRUMENTALN
.
W TYM DRUGIM PRZYPADKU SA
UŻY JEDYNIE REALIZACJI
INNYCH, OKREŚLONYCH CELÓW.
22
21.03.2013
POTOCZNE ROZUMIENIE ZDROWIA
NA PODSTAWIE RÓŻNYCH BADAC
ANKIETOWYCH
MOŻNA STWIERDZIĆ,
ŻE POTOCZNE ROZUMIENIE ZDROWIA
U PRZECI
TNYCH LUDZI
ZAWIERA WA
AŚCIWIE WSZYSTKIE
WSPOMNIANE WYŻEJ
UJ
CIA I ROZUMIENIA ZDROWIA,
CHOCIAŻ NIEKONIECZNIE WYST
PUJ
ONE
WSZYSTKIE U JEDNEJ OSOBY.
A ZATEM KAŻDE Z UJ
Ć ZDROWIA
ZNAJDUJE SWOJE ODBICIE
W POTOCZNYM ROZUMIENIU ZDROWIA.
OBSERWOWANE TENDENCJE
W UJMOWANIU ZDROWIA
* POSZERZENIE ZAKRESU POJ
CIOWEGO ZDROWIA
SFERA PSYCHICZNA, SPOA
ECZNA I DUCHOWA
* AKCENTOWANIE ZMIENNOŚCI ZDROWIA
PROCES, ROZWÓJ, SPRAWSTWO CZA
OWIEKA
* POZYTYWNE ROZUMIENIE ZDROWIA JAKO:
POTENCJAA
U, DYSPOZYCJI, CZY ZASOBU
* ZAINTERESOWANIE SI
POZYTYWNYMI
STRONAMI LUB NAST
PSTWAMI
ZDARZEC
NIEKORZYSTNYCH,
NAWET TRAUMY
* ZDROWIE OBIEKTYWNE I SUBIEKTYWNE
* ODPOWIEDZIALNOŚĆ CZA
OWIEKA ZA WA
ASNE ZDROWIE
23
21.03.2013
ZDROWIE OBIEKTYWNE
OCENA MEDYCZNA I PSYCHOLOGICZNA
ZDROWIE SUBIEKTYWNE
SUBIEKTYWNA OCENA ZDROWIA
TE DWIE OCENY ZDROWIA S
ZWYKLE ZE
SOB
ZBIEŻNE, ALE BYWA TEŻ TAK,
ŻE S
ZASADNICZO ROZBIEŻNE.
ZDROWIE I POJ
CIA BLISKOZNACZNE
* ZDROWIE A SZCZ
ŚCIE I DOBROSTAN
TATARKIEWICZ:  POCZUCIE SZCZ
ŚCIA JEST OBJAWEM ZDROWIA& .NATURALNYM, CHOĆ
NIE ZAWSZE MOŻLIWYM. A ZDROWIE JEST WARUNKIEM SZCZ
ŚCIA ISTOTNYM, CHOĆ NIE
JEDYNYM /1979/.
CZAPIC
SKI: CEBULOWA TEORIA SZCZ
ŚCIA (J
DRO SZCZ
ŚCIA  TRWAA
A, POZYTYWNA
POSTAWA WOBEC ŻYCIA  WOLA ŻYCIA. WARSTWA POŚREDNIA  EMOCJE, OCENY
POZNAWCZE  OGÓLNE ZADOWOLENIE Z ŻYCIA. WARSTWA POWIERZCHOWNA  CZ
STKOWE
ZADOWOLENIA Z RÓŻNYCH SFER ŻYCIA, NP. Z RODZINY, PRACY).
* ZDROWIE A JAKOŚĆ ŻYCIA
OBIEKTYWNIE ROZUMIANA JAKOŚĆ ŻYCIA
TO ZESPÓA
WARUNKÓW ŻYCIA I DZIAA
ANIA CZA
OWIEKA.
SUBIEKTYWNIE POJ
TA JAKOŚĆ ŻYCIA JEST WYNIKIEM OCENY
I WARTOŚCIOWANIA RÓŻNYCH SFER ŻYCIA
ORAZ ŻYCIA JAKO CAA
OŚCI.
24
21.03.2013
JAKOŚĆ ŻYCIA ZWI
ZANA ZE ZDROWIEM
OCENA FUNKCJONOWANIA:
* W SFERZE FIZYCZNEJ  ENERGIA ŻYCIOWA,
SPRAWNOŚĆ RUCHOWA, SEN, BÓL
* W SFERZE PSYCHICZNEJ  SPRAWNOŚĆ POZNAWCZA,
PRZEŻYWANIE POZYTYWNYCH EMOCJI, SAMOOCENA,
SAMOAKCEPTACJA
* W ZAKRESIE SAMODZIELNEGO RADZENIA SOBIE
Z ZADANIAMI ŻYCIA CODZIENNEGO
* W SFERZE FUNKCJONOWANIA SPOA
ECZNEGO 
POROZUMIEWANIE SI
, NAWI
ZYWANIE WI
ZI, WSPARCIE SPOA
ECZNE
* FUNKCJONOWANIE W ŚRODOWISKU 
DOST
PNOŚĆ DO INFORMACJI
* W SFERZE DUCHOWEJ
SPECYFIKA PSYCHOLOGII ZDROWIA
TRZY  FILARY
* CZYNNIKI PSYCHOSPOA
ECZNE A ZDROWIE
* CZYNNIKI PSYCHOSPOA
ECZNE JAKO JEDNO
ZE y
RÓDEA
CHOROBY
* CZYNNIKI PSYCHOSPOA
ECZNE
A RADZENIE SOBIE Z CHOROB

NAJBARDZIEJ SPECYFICZNY TEN PIERWSZY,
KTÓRY REALIZUJE SI
POPRZEZ:
PROMOCJ
ZDROWIA
I PROFILAKTYK
ZDROWOTN
.
25
21.03.2013
PROMOCJA ZDROWIA
TO UPOWSZECHNIANIE
I WDRAŻANIE W ŻYCIE
ZACHOWAC
ZDROWOTNYCH.
PROMOWANIEM
ZACHOWAC
ZDROWOTNYCH
ZAJMUJE SI
DZIEDZINA ZWANA
ZDROWIEM BEHAWIORALNYM
TO DZIEDZINA INTERDYSCYPLINARNA
ZAJMUJ
CA SI
PROMOWANIEM
FILOZOFII ZDROWIA
PODKREŚLAJ
CEJ INDYWIDUALN
ODPOWIEDZIALNOŚĆ
W ZASTOSOWANIU WIEDZY,
TECHNIK BEHAWIORALNYCH
I BIOMEDYCZNYCH,
W UTRZYMANIU ZDROWIA I ZAPOBIEGANIU CHOROBOM
LUB INNYM DYSFUNKCJOM,
PRZEZ ŚWIADOME INICJOWANIE
RÓŻNORAKICH DZIAA
AC
JEDNOSTKOWYCH I GRUPOWYCH.
/J. MATARAZZO/
STYL ŻYCIA A ZDROWIE
ZDROWY STYL ŻYCIA
* KONFRONTACJA
Z PATOGENAMI BEHAWIORALNYMI:
NIEZDROWE ODŻYWIANIE SI

PALENIE PAPIEROSÓW
STOSOWANIE NARKOTYKÓW
NADUŻYWANIE ALKOHOLU
SIEDZ
CY TRYB ŻYCIA
PROMOWANIE
IMMUNOGENÓW BEHAWIORALNYCH
RACJONALNE, ZDROWE ODŻYWIANIE SI

ODPOWIEDNI WYPOCZYNEK I SEN
REGULARNY RUCH REKREACYJNY
POZYTYWNE RELACJE INTERPERSONALNE
26
21.03.2013
W JAKI SPOSÓB PROMOWAĆ
ZDROWY STYL ŻYCIA?
ZMIANA PRZEKONAC
I POSTAW:
* ODDZIAA
YWANIA INFORMACYJNE
UŚWIADOMIENIE ZWI
ZKÓW
MI
DZY ZACHOWANIAMI A ZDROWIEM
ETAPY PROCESU INFORMACYJNEGO: SKONCENTROWANIE UWAGI,
ZROZUMIENIE, PRZYSWOJENIE  AKCEPTACJA KOMUNIKATU,
PRZECHOWANIE KOMUNIKATU, DZIAA
ANIE  ZMIANA ZACHOWAC
.
* ODDZIAA
YWANIA OPARTE NA STRACHU
UMIARKOWANY POZIOM L
KU JEST DOBRYM PREDYKTOREM
PRZYJ
CIA KOMUNIKATU, POD WARUNKIEM, ŻE CAA
Y KOMUNIKAT JEST
CZYTELNY, PRZEKONYWAJ
CY
I ZAWIERA RZETELN
INFORMACJ
,
ŻE ZAGROŻEC
MOŻNA UNIKN
Ć.
CZY ZMIANA PRZEKONAC
I POSTAW
PROWADZI
DO ZMIANY ZACHOWAC
?
WYNIKI BADAC
NA TEN TEMAT
NIE S
JEDNOZNACZNE.
ST
D PRZESADNY ENTUZJAZM
W TYM ZAKRESIE NIE JEST WSKAZANY.
NAJLEPSZY EFEKT
PRZY ZMIANIE ZACHOWAC

PRZYNOSZ
PRZEKONANIA,
KTÓRE NIE KOLIDUJ

Z POWSZECHNIE PRZYJ
TYMI NORMAMI.
27
21.03.2013
PROFILAKTYKA ZDROWOTNA
ZAPOBIEGANIE UTRACIE ZDROWIA.
PROFILAKTYKA I STOPNIA:
ZAPOBIAGANIE CHOROBOM WŚRÓD OSÓB ZDROWYCH
PROFILAKTYKA II STOPNIA:
HAMOWANIE ROZWOJU CHORÓB NA WCZESNYM ETAPIE
PROFILAKTYKA III STOPNIA:
ODDZIAA
YWANIE LECZNICZE I REHABILITACYJNE
PROBLEMATYKA STRESU
W PSYCHOLOGII ZDROWIA
SUBIEKTYWIZM OCENY SYTUACJI STRESOWEJ,
ALE I RÓŻNICE W ZDOLNOŚCI RADZENIA
SOBIE ZE STRESEM
UJAWNIAJ
INDYWIDUALNE RÓŻNICE
W ZAKRESIE
NEGATYWNEGO WPA
YWU STRESU
NA STAN ZDROWIA
KONKRETNEGO CZA
OWIEKA.
28
21.03.2013
JAKIE CZYNNIKI MAJ
WPA
YW
NA EFEKTYWNOŚĆ RADZENIA SOBIE ZE
STRESEM?
PRÓBA ODPOWIEDZI NA TO PYTANIE
STANOWI JEDEN Z ISTOTNYCH
PRZEDMIOTÓW ZAINTERESOWANIA
PSYCHOLOGII ZDROWIA.
ZASOBY ODPORNOŚCIOWE
W PSYCHOLOGII ZDROWIA
ZASOBY ODPORNOŚCIOWE
OKREŚLANE S
JAKO
POTENCJAA
Y ZDROWIA
POZWALAJ
ONE UNIKAĆ
NIEPOTRZEBNYCH STRESORÓW,
USPRAWNIAĆ PROCES RADZENIA SOBIE ZE STRESEM,
W EFEKCIE:
POZYTYWNIE WPA
YWAĆ NA ZDROWIE.
29
21.03.2013
ZASOBY ODPORNOŚCIOWE
* OKREŚLONE WA
AŚCIWOŚCI JEDNOSTKI
(BIOLOGICZNE, PSYCHOLOGICZNE, INTERPERSONALNE)
* WA
AŚCIWOŚCI SIECI SPOA
ECZNYCH
(TYP WI
ZI, GRUPY ODNIESIENIA  WSPARCIA)
* CECHY ŚRODOWISKA FIZYCZNEGO,
PRZYRODNICZEGO, CYWILIZACYJNEGO
(INFRASTRUKTURA ŻYCIA CZA
OWIEKA)
* CECHY KULTUROWE
ZASOBY ODPORNOŚCIOWE JEDNOSTKI
* UKA
ADY ODPORNOŚCI BIOLOGICZNEJ,
ZARÓWNO WRODZONY, JAK I NABYTY
UKA
AD ODPORNOŚCI KOMÓRKOWEJ ORAZ HUMORALNEJ.
POZOSTAJ
ONE POD KONTROL
,
ZARÓWNO CENTRALNEGO, JAK I AUTONOMICZNEGO
UKA
ADU NERWOWEGO.
ST
D ICH POWI
ZANIE Z PSYCHIK
.
* CECHY OSOBOWOŚCI CZA
OWIEKA
ZWI
ZANE Z TEMPERAMENTEM
* CECHY STRUKTURY JA
(SAMOAKCEPTACJA I POZYTYWNA SAMOOCENA,
POCZUCIE TOŻSAMOŚCI, POCZUCIE SPRAWSTWA
I KONTROLI ZDARZEC
ORAZ SAMOKONTROLI)
30
21.03.2013
INNE ZASOBY ODPORNOŚCI JEDNOSTKI:
* POCZUCIE WA
ASNEJ SKUTECZNOŚCI
BAZUJE NA POZYTYWNEJ OCENIE WA
ASNYCH MOŻLIWOŚCI
* POCZUCIE KOHERENCJI
* KOMPETENCJE ŻYCIOWE,
CZYLI UMIEJ
TNOŚĆ SKUTECZNEGO ROZWI
ZYWANIA ZADAC
.
ZALICZA SI
DO NICH ZDOLNOŚCI POZNAWCZE:
INTELIGENCJA Z ELASTYCZNOŚCI
, REFLEKSYJNOŚCI
,
NASTAWIENIEM TWÓRCZYM, OTWARTOŚCI

I ABSTRAKCYJNOŚCI
STRUKTUR POZNAWCZYCH.
TE CECHY S
WARUNKIEM SPRAWNOŚCI ADAPTACYJNEJ,
W PRZECIWIEC
STWIE DO:
CZARNO-BIAA
EGO, PESYMISTYCZNEGO SPOSTRZEGANIA ŚWIATA,
SZTYWNOŚCI, CZY NADMIERNEJ KONKRETNOŚCI
INNE ZASOBY ODPORNOŚCI JEDNOSTKI C.D.:
* INTELIGENCJA EMOCJONALNA,
CZYLI ZDOLNOŚĆ DO ROZPOZNAWANIA, ROZUMIENIA
I WYRAŻANIA EMOCJI ORAZ WYKORZYSTYWANIA ICH
DO REALIZACJI RÓŻNYCH ZADAC
,
RÓWNIEŻ ROZWI
ZYWANIA SYTUACJI TRUDNYCH.
* ZDOLNOŚĆ DO EMPATII
ORAZ INNYCH KOMPETENCJI INTERPERSONALNYCH,
KTÓRE POLEGAJ
NA:
WERBALNYCH I NIEWERBALNYCH UMIEJ
TNOŚCIACH
WARUNKUJ
CYCH POWODZENIE
W ROZWI
ZYWANIU TRUDNYCH ZADAC
ŻYCIOWYCH,
ZWA
ASZCZA W SYTUACJACH SPOA
ECZNYCH.
31
21.03.2013
DEFICYTY W TYM ZAKRESIE
PROWADZ
DO
ZABURZEC
PSYCHOSOMATYCZNYCH.
GA
ÓWNYMI PREDYKTORAMI TYCH ZABURZEC
S
:
BRAK OPTYMIZMU,
SKA
ONNOŚĆ DO NADMIERNEJ DEPRESYJNOŚCI,
CZY WROGOŚCI,
PROBLEMY Z KONTROL
EMOCJONALN
,
BRAK EMPATII.
WSPARCIE SPOA
ECZNE
JAKO POTENCJAA
ZDROWIA
WSPARCIE SPOA
ECZNE W PEWNYM SENSIE
WYNIKA Z FAKTU
UCZESTNICZENIA W SIECI SPOA
ECZNEJ.
SIEĆ SPOA
ECZN
CECHUJE:
PEWNA BLISKOŚĆ, SOLIDARNOŚĆ, WZAJEMNOŚĆ,
POCZUCIE PRZYNALEŻNOŚCI,
WI
y
I WZAJEMNE ZOBOWI
ZANIA.
SZCZEGÓLNYM RODZAJEM SIECI SPOA
ECZNEJ
JEST PARTNERSTWO ŻYCIOWE, RODZINA,
PRZYJACIELE, GRUPY TOWARZYSKIE, CZY RÓWIEŚNICZE.
TU WSPARCIE SPOA
ECZNE FUNKCJONUJE
W SPOSÓB NATURALNY, SPONTANICZNY.
Z PUNKTU WIDZENIA ZDROWIA
JEST TO SIEĆ NAJKORZYSTNIEJSZA.
32
21.03.2013
WSPARCIE SPOA
ECZNE
MOŻE MIEĆ CHARAKTER:
* WSPARCIA EMOCJONALNEGO
* INFORMACYJNEGO
* INSTRUKTAŻOWEGO
* RZECZOWEGO
* DUCHOWEGO
MOŻE BYĆ WSPARCIE:
SPOSTRZEGANE (OCZEKIWANE)
I OTRZYMYWANE
POZYTYWNE DZIAA
ANIE WSPARCIA SPOA
ECZNEGO
NA ZDROWIE CZA
OWIEKA
MA NAJCZ
ŚCIEJ CHARAKTER POŚREDNI
 BUFOROWY .
WSPARCIE SPOA
ECZNE
MOŻE MIEĆ CHARAKTER:
* WSPARCIA EMOCJONALNEGO
* INFORMACYJNEGO
* INSTRUKTAŻOWEGO
* RZECZOWEGO
* DUCHOWEGO
MOŻE BYĆ WSPARCIE:
SPOSTRZEGANE (OCZEKIWANE)
I OTRZYMYWANE
POZYTYWNE DZIAA
ANIE WSPARCIA SPOA
ECZNEGO
NA ZDROWIE CZA
OWIEKA
MA NAJCZ
ŚCIEJ CHARAKTER POŚREDNI
 BUFOROWY .
33
21.03.2013
OPRÓCZ ZASOBÓW
JEDNOSTKOWYCH I SPOA
ECZNYCH
NALEŻY TEŻ WSPOMNIEĆ
O ZASOBACH I DEFICYTACH
ŚRODOWISKOWYCH.
MOWA TU NIE TYLKO
O ŚRODOWISKU NATURALNYM,
ALE TAKŻE
O WARUNKACH MATERIALNO-EKONOMICZNYCH,
KTÓRE MAJ
ISTOTNY
WPA
YW NA ZDROWIE CZA
OWIEKA.
RESILIENCE
TO NOWY OBSZAR BADAC
DOTYCZ
CYCH
PROCESÓW ZWI
ZANYCH Z ODPORNOŚCI
NA STRES
TO ZESPÓA
UMIEJ
TNOŚCI
SKUTECZNEGO RADZENIA SOBIE ZE STRESEM
O DUŻYM NASILENIU.
ISTOTN
ROL
ODGRYWA TU
ZDOLNOŚĆ DO ODERWANIA SI

OD NEGATYWNYCH DOŚWIADCZEC

I JEDNOCZEŚNIE ZDOLNOŚĆ
DO WYZWALANIA POZYTYWNYCH EMOCJI.
WI
ŻE SI
TAKŻE
Z UMIEJ
TNOŚCI
TWORZENIA I UTRZYMYWANIA
SATYSFAKCJONUJ
CYCH WI
ZI EMOCJONALNYCH.
34
21.03.2013
PODSUMOWANIE
SZERSZE SPOJRZENIE
NA ROL
PSYCHOLOGII W MEDYCYNIE
TO PRZEDE WSZYSTKIM
ZWRÓCENIE UWAGI NA WPA
YW CZYNNIKÓW
PSYCHOSPOA
ECZNYCH
NA ZDROWIE CZA
OWIEKA,
KTÓRE JEST WARTOŚCI
SAM
W SOBIE.
PSYCHOLOGIA ZDROWIA
POGA

BIA
A TEŻ PROBLEMATYK

WPA
YWU CZYNNIKÓW PSYCHOSPOA
ECZNYCH
NA POWSTAWANIE CHORÓB
ORAZ ICH WPA
YWU,
W SYTUACJI GDY CZA
OWIEK JEST CHORY.
Literatura:
1. Heszen I., Sęk H.: Psychologia Zdrowia, PWN,
Warszawa, 2007.
2. Bishop G. D.: Psychologia Zdrowia; zintegrowany
umysł i ciało, Wydawn. Astrum, Wrocław 2007.
3. Sheridan C. L., Radmacher S. A.: Psychologia
Zdrowia; wyzwanie dla biomedycznego modelu
zdrowia. Instytut Psychologii Zdrowia PTP,
Warszawa 1998.
35


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Wykorzystanie badań termowizyjnych we współczesnej medycynie
Miejsce introspekcji we współczesnej psychologii
Modul 1 Miejsce i rola Ameryki Lacinskiej we wspolczesnych stosunkach miedzynarodowych
Modul 1 Miejsce i rola Ameryki Lacinskiej we wspolczesnych stosunkach miedzynarodowych
Etyczne problemy badań naukowych we współczesnej psychologii
Baruk A I Rola marketingu personalnego we współczesnym przedsiębiorstwie
Tyszka Rodzina we współczesnym świecie
Rośnie rola Syrii we wspieraniu terroryzmu (18 08 2009)
Stereotypy płci we współczesnej reklamie
Rola psychologa w leczeniu bezsennosci
Puzynina J , Uczucia a postawy we współczesnym języku polskim

więcej podobnych podstron