Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu
Prace Naukowe nr 40
Zrównoważony i trwały rozwój wsi i rolnictwa
_________________________________________________________________________________________
Magdalena Kozera
Akademia Rolnicza w Poznaniu
Potencjał ludzki jako wewnętrzny czynnik
rozwoju lokalnego
The human resources as the internal motivating factor
for local development
Wprowadzenie
Poszukując konsensusu między realizacją celów ekonomicznych a osiąganiem
aprobaty społecznej współczesne gremia decyzyjne, tak naukowe jak i związane
z praktyką gospodarczą, dążą do nakreślenia nowej koncepcji gospodarki wiejskiej opartej
na rozwoju zrównoważonym jako formule kojarzącej cele produkcyjne z wymaganiami
środowiskowymi, a także społecznymi1. O ile jednak sama idea jest ze wszech miar
słuszną to jednak jej wdrażanie uzależnione jest od wielu różnorodnych czynników
związanych tak z samym środowiskiem wiejskim jak i jego otoczeniem. Zakres i siła
oddziaływania tych czynników determinują zarówno rozpoczęcie działań na rzecz
rozwoju lokalnego jak i przesądzają o ich końcowych efektach. W artykule podjęto próbę
identyfikacji tych czynników ze szczególnym uwzględnieniem roli kapitału społecznego
wsi jako wewnętrznego motywatora rozwoju podkreślając jego związek z całokształtem
procesów rozwojowych zachodzących w środowisku wiejskim.
Rozważania oparte zostały o z
ródła literaturowe poruszające problematykę
rozwoju lokalnego oraz poddane częściowej weryfikacji z wykorzystaniem metody
studium przypadku. Podmiotem poddanym analizie była gmina Chrzypsko Wielkie
położona w zachodniej części Wielkopolski, powiat Międzychód. Wybór tej gminy
spowodowany był jej specyficznymi warunkami, a między innymi tym, że jest to jedna
z najmniejszych gmin wiejskich w regionie, a jej ludność zamieszkuje 14 niewielkich,
oddalonych od siebie, chociaż równomiernie rozłożonych na terenie gminy miejscowości.
Kapitał społeczny jako podstawowy kreator rozwoju
Gospodarki lokalne, niezależnie od stopnia sformalizowania łączących je
związków charakteryzuje pewne określone usytuowanie przestrzenne. Zakres rzeczowy
tego pojęcia rozumiany jest niezwykle szeroko i dotyczy zarówno przestrzeni fizycznej
(geograficznej) określającej terytorialną przynależność danej wspólnoty, jak i jej
1
A. Woś  Rolnictwo zrównoważone /w/ Encyklopedia Agrobiznesu, pod. red. A. Wosia, wyd. Fundacja
Innowacja Warszawa 1998, str. 735; U. Sołtysiak  Rolnictwo ekologiczne [w:] Encyklopedia Agrobiznesu,
pod. red. A. Wosia, wyd. Fundacja Innowacja Warszawa 1998, str. 690
119
Magdalena Kozera
_________________________________________________________________________________________
umiejscowienia w środowisku społeczno-ekonomicznym, politycznym i kulturowym. To
osadzenie w realiach otaczającego świata jest wspólne dla jednostek organizacyjnych
zajmujących sąsiadujące ze sobą terytoria. Okazuje się jednak, że choć siła i kierunek
oddziaływania otoczenia są zbliżone to jednostki te osiągają czasem skrajnie odmienne
wyniki w zakresie rozwoju. Obserwacje te uwypuklają rolę i znaczenie warunków życia
społecznego oraz potencjału ludzkiego jako najistotniejszych i często niedocenianych
czynników rozwoju lokalnego.
Jednostki organizacyjne zajmujÄ…ce sÄ…siadujÄ…ce terytoria
Åšrodowisko
Åšrodowisko Åšrodowisko
życia społecznego
naturalne społeczno 
ekonomiczne
Åšrodowisko Zmodyfikowane Åšrodowisko Åšrodowisko polityczno-
naturalne środowisko naturalne społeczno-ekonomiczne kulturowe
(ekosfera, geosfera) (technosfera) (sfera producji) (sfera konsumpcji)
Rys.1. Usytuowanie lokalnych gospodarek w przestrzeni
y
ródło: opracownie własne na podstawie Kaposzta J., Nagy H.: The role of multifunctional environmental policy
in the agricultural development. Annals of The Polish Association of Agricultural and Agribusiness Economists,
Vol. V, No.6., Warszawa  Poznań- Koszalin 2003, s.29
Ludzie posiedli umiejętności i środki oddziaływania na otaczające ich
środowisko przyrodnicze wykorzystując je do zaspakajania własnych potrzeb. Ustanowili
też normy i wartości, którymi kierują się tak w sferze produkcji jak i konsumpcji.
Otwartym pozostał jednak problem zrównoważonego wykorzystania potencjału
środowiska tak, aby zachować wcześniej ustalone normy i wartości życia społecznego.
Tym bardziej, że gospodarka rynkowa i działania oparte na jej zasadach zainicjowały
wyraz
ny i głęboki proces wyodrębniania i autonomizacji poszczególnych regionów
z naciskiem na podkreślanie ich tożsamości kulturowej i odrębności gospodarczej,
a zatem ich mieszkańcom przypada trudne zadanie samodzielnego dysponowania
posiadanymi aktywami.
120
Potencjał ludzki jako wewnętrzny czynnik rozwoju lokalnego
_________________________________________________________________________________________
Mimo oczywistego zróżnicowania wewnętrznego społeczności lokalne
zamieszkujące określone środowiska są dość dobrze zorganizowane. Charakteryzują je
specyficzne więzi społeczne typowe dla grup, w których wszyscy się znają. Uwidacznia
się tu też zjawisko szczególnych stosunków interpersonalnych, a często nawet
współzależności. To właśnie społeczność lokalna i tworzące ją jednostki stanowią czynnik
oddziaływania na tworzenie się bądz
ujawnianie takich cech jak przedsiębiorczość,
kreatywność, pobudzenie aktywności jednostek w zakresie zdobywania wykształcenia lub
doskonalenia wiedzy, a często stymulują rozwój szerszego zjawiska jakim jest kultura
ekonomiczna mieszkańców. Można zatem przyjąć, że to ludzie stanowią podstawowy
zasób lokalny, a kwestia wykorzystania tego zasobu stanowi podstawę rozważań nie tylko
lokalnych decydentów. Chociaż stwierdzenie to wydaje się oczywiste to należy zauważyć,
że pojęcie  zasób oznacza też  dostępne środki , a definicja ta kładzie nacisk na
stwierdzenie, że zakres wykorzystania środków zależny jest od założonych celów. Cele
i środki stanowią zatem pojęcia komplementarne, a określony zasób nie może być
środkiem jeśli nie został określony cel jego użycia i efekt zastosowania. Relatywność ta
wyraża się między innymi w tym, że coś staje się zasobem dopiero w relacji do
określonych potrzeb lub celów. Zasobem staje się więc wszystko, także ludzie, co może
być i jest wykorzystane przez jednostkę dla realizacji jej potrzeb. Zasób ten przeradza się
w swoisty kapitał i podlega prawom rynkowym, co oznacza również, że może być
gromadzony, wydatkowany, inwestowany bÄ…dz
tracony2. Kierunki i sposoby
wykorzystania tego zasobu pozostajÄ… przedmiotem decyzji podejmowanych przez
wspólnotę lub jej przedstawicieli.
W literaturze występuje wiele sposobów klasyfikacji zasobów ludzkich np. na
zasoby intelektualne, w tym: demograficzne, psychologiczne, intelektualne i kulturowe
oraz na zasoby społeczne akcentujące rodzaje interakcji między jednostką a grupą3. Inni
autorzy traktują zasoby bardziej kompleksowo a zasoby ludzkie wymieniane są wśród
bogactw naturalnych, kapitału fizycznego oraz finansowego4.
Problematyka wartościowania potencjału społecznego jest jednak procesem ze
wszech miar złożonym i skomplikowanym, na co w dużym stopniu rzutuje relatywność
ocen. O ile wskaz
niki wykorzystywane w publikowanych rankingach aktywności gmin
uznać można za względnie obiektywne5, o tyle pomiar samooceny potencjału
mieszkańców małego środowiska jest obciążony dozą trudnomierzalnego subiektywizmu
lokalnego. Przykładem mogą być tu wyniki badań przeprowadzonych w jednej
z najmniejszych gmin rolniczych Wielkopolski tj. gminie Chrzypsko Wielkie6, z których
wynika, że subiektywne postrzeganie walorów lokalnej społeczności przez jej
2
Gwiazda A. Koncepcja kapitału społecznego, Polityka społeczna nr 10/202, s. 7
3
Kida J. Rozwój kapitału społecznego jako warunek ograniczenia bezrobocia [w:] Spojność społeczno-
ekonomiczna  implikacje regionalne, pod red. K. GÅ‚Ä…deckiej, Radom 2004, s. 151
4
Pretty J. 2000: O rozwoju gospodarki lokalnej. Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa.
5
Ranking  Rzeczpospolitej i Centrum Badań Regionalnych www.rzeczpospolita.pl/dodatki/raporty stan na 28-
10-2005; a także M. Kosycarz, W. Surażska: Mistrzowie lokalnych inwestycji, Rzeczpospolita nr 155,
07.07.2004 oraz Centrum Badań Regionalnych www.cbr.org.pl
6
Badania własne autorki oraz wyniki ankiet przeprowadzonych przez grupę studentów studiów licencjackich
AR w Poznaniu
121
Magdalena Kozera
_________________________________________________________________________________________
mieszkańców jest znacznie zawyżone w porównaniu do obiektywnie ocenianej
aktywności ekonomicznej. Jest to przykład tym bardziej jaskrawy, że w sąsiedniej gminie,
funkcjonującej w zbliżonych warunkach środowiskowych, świadome postawy
mieszkańców i ich zaangażowanie w poprawę własnego bytu, przy jednoczesnej niższej
niż w analizowanym przypadku samoocenie potencjału ludzkiego, przyczyniły się do
wzrostu zamożności miejscowego społeczeństwa.
Na terenie gminy Chrzypsko Wielkie przeprowadzono badanie oceny zasobów
lokalnych wg kryteriów J. Pretty ego7, tj. dzieląc zasoby na pięć grup: naturalne,
społeczne, ludzkie, fizyczne oraz finansowe. W trakcie badania opartego o kwestionariusz
ankiety-wywiadu respondentom wyjaśniono sens znaczeniowy zawartych w ankiecie
sformułowań, podkreślając celowość rozróżnienia pojęcia  zasoby społeczne od pojęcia
 zasoby ludzkie . Przyjęto bowiem, że kapitał społeczny stanowią: wzajemne zaufanie
ułatwiające współpracę, zasady i normy postępowania, pomoc sąsiedzka, istnienie
organizacji formalnych i nieformalnych, natomiast kapitał ludzki dotyczy takich cech jak
wykształcenie, kwalifikacje zawodowe, umiejętność i skłonność do kreatywnego myślenia
mieszkańców itp.
Wstępne rozmowy z uczestnikami badań wskazały, że wyjaśnienia w zasadzie
nie wymagały dwa pojęcia tj.  kapitał fizyczny - pojmowany jako materialne zaplecze
działalności człowieka, w tym zwłaszcza szeroko pojmowana infrastruktura gospodarcza
i społeczna oraz  kapitał finansowy  rozumiany jako całość dostępnych oraz możliwych
do uzyskania środków finansowych. Określenie zasoby naturalne traktowano bardzo
intuicyjnie, a zarazem zbieżnie z oczekiwaniami prowadzących badania tj. jako łączny
zespół uwarunkowań przyrodniczych takich jak ukształtowanie terenu, lasy, jeziora czy
mikroklimat.
W badaniach udział wzięła 43 osobowa grupa mieszkańców gminy, przy czym
2/3 zapytanych zamieszkiwało wioski położone na terenie gminy, a pozostałą część
stanowili mieszkańcy Chrzypska Wielkiego. Co ciekawe, ankieta większym
zainteresowaniem cieszyła się wśród kobiet, które stanowiły ponad 70% zapytanych.
Mniejsze zainteresowanie mężczyzn, którego przejawem była odmowa uczestnictwa w
badaniu, uzasadniane było brakiem czasu, negatywnym podejściem to wszelkiego rodzaju
sondaży oraz niewiedzą. Znacznie chętniej odpowiedzi udzielały osoby w wieku powyżej
36 roku życia, osoby młodsze unikały odpowiedzi na pytania zasłaniając się
niewystarczającą wiedzą na temat zasobów lokalnych. Prawie wszystkie uczestniczące w
badaniu osoby były zatrudnione lub pracowały na własny rachunek. Informacje te są dość
istotne jeśli zauważyć, że gminę zamieszkuje łącznie 3,3 tys. mieszkańców, z czego
połowa to kobiety, a poziom bezrobocia na tym terenie oscyluje w granicach 20-21%8.
Przy tak znacznym poziomie bezrobocia obserwowany jest również proces zmniejszania
się liczby ludności związane w sposób bezpośredni z rolnictwem.
Poszczególnym opiniom mieszkańców przypisano odpowiednią skalę oceny,
i tak: 1  bardzo z
le, 2  z
le, 3  dostatecznie, 4  dobrze, 5- bardzo dobrze. Opinii  brak
7
Pretty J., 2000: O rozwoju gospodarki lokalnej, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa
8
Dane UG Chrzypsko Wielkie, www.chrzypsko.pl
122
Potencjał ludzki jako wewnętrzny czynnik rozwoju lokalnego
_________________________________________________________________________________________
zdania przypisano wartość 0. Dla potrzeb niniejszego opracowania przybliżono dwa
spośród pięciu wymienionych zasobów lokalnych tj. kapitał społeczny oraz kapitał ludzki
gminy Chrzypsko Wielkie. Warto jednak wskazać, że spośród pozostałych zasobów
lokalnych dość wysoko oceniono bogactwa naturalne, pozostałe zaś tj. zasoby fizyczne
i finansowe uzyskały ocenę z przedziału 2 do 3.
0
50
40
30
5 1
20
10
0
2
3
kapital spoleczny kapital ludzki
Rys.2. Kapitał społeczny oraz kapitał ludzki gminy Chrzypsko Wielkie w opinii mieszkańców
y
ródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych
Analiza danych zawartych w ankietach pozwala stwierdzić, że respondenci mają
dość zróżnicowane oceny zasobów ludzkich (m.in. wykształcenia, kwalifikacji itp.).
Około 30% oceia te zasoby jako dobre, 25% - dostateczne, a 40% - złe. Bardziej
jednoznaczne, ale niższe są oceny zasobów społecznych wyrażających umiejętności
efektywnej współpracy. Około 45% ocenia je dostatecznie, 35% z
le i tylko 15% dobre
(rys.2).
Badając sposób postrzegania danego zasobu jak również podejmując próbę jego
wartościowania zadawano respondentom pytania uzupełniające, dotyczące
poszczególnych zasobów. W przypadku kapitału społecznego poproszono o ocenę takich
jego części składowych jak umiejętność samoorganizowania się mieszkańców,
współpracę z samorządem lokalnym, funkcjonowanie organizacji społecznych oraz relacji
międzysąsiedzkich.
123
Magdalena Kozera
_________________________________________________________________________________________
0
60
40
5 1
20
0
4 2
3
umiejętność organizow ania się mieszkańców współpraca z samorządem lokalnym
funkcjonow anie orgaizacji społecznych relacje miedzysąsiedzkie
Rys.3. Elementy składowe kapitału społecznego gminy Chrzypsko Wielkie w opinii mieszkańców.
y
ródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych
W opinii mieszkańców cząstkowe oceny czynników kształtujących kapitał
społeczny gminy okazały się wyższe niż pierwotna, całościowa i ogólna ocena tego
zasobu (rys.3). Szczególnie wysoko oceniono relacje międzysąsiedzkie, co można
uzasadniać między innymi faktem znacznej wewnętrznej spójności małych wspólnot
zamieszkujących rozproszone na terenie gminy osady. Spośród 14 miejscowości
najliczniejszą grupę stanowią te, w których liczba mieszkańców jest mniejsza niż 300
osób, przy czym w dwóch liczba mieszkańców nie przekracza 50 osób, jednocześnie fakt
rozproszenia osadnictwa na terenie gminy może wpływać na mniej pozytywne
postrzeganie samorządu lokalnego, a przez to również na osłabioną z nim współpracę.
Podobnych spostrzeżeń dostarcza analiza cząstkowa składowych zasobu  kapitał
ludzki . W tym przypadku pytano respondentów o takie jego element jak
przedsiębiorczość mieszkańców, poziom wykształcenia, mobilność czy umiejętności
przywódcze. Dominującą miarą badanych czynników była ocena dostateczna (rys.4)
124
Potencjał ludzki jako wewnętrzny czynnik rozwoju lokalnego
_________________________________________________________________________________________
0
60
40
5 1
20
0
4 2
3
przedsiebiorczośc mieszkańców poziom w yksztalcenia
mobilnośc umiejętności przyw odcze
Rys. 4. Elementy składowe kapitału ludzkiego gminy Chrzypsko Wielkie w opinii mieszkańców.
y
ródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych
Warto podkreślić, że dobór czynników cząstkowych wykorzystanych w badaniu
był w pewnym stopniu zbieżny z kryteriami oceny aktywności gmin stosowanymi przez
CBR. Kryteria te uwzględniają bowiem między innymi aktywność gospodarczą
mieszkańców oraz gęstość sieci zarejestrowanych organizacji pozarządowych czy poziom
czytelnictwa mierzonego frekwencją w bibliotekach publicznych9. Wśród składowych
zasobu kapitał ludzki najwyżej oceniono przedsiębiorczość mieszkańców, co jest dość
istotne zważywszy na panujące na terenie gminy bezrobocie. Również wysoko ulokowano
mobilność mieszkańców, co związane jest między innymi z przymusem ekonomicznym
poszukiwania zatrudnienia w miejscowościach czasem nawet znacznie oddalonych do
miejsca zamieszkania.
Spośród wielu uzyskanych w badaniach informacji na szczególne podkreślenie
zasługuje analiza posiadanych zasobów ludzkich i społecznych. Kapitał społeczny jest
niezmiernie istotną wartością dla lokalnych zbiorowości. Stanowią go wzajemne zaufanie
ułatwiające współpracę, zasady i normy postępowania, pomoc sąsiedzka oraz istnienie
organizacji formalnych i nieformalnych, których działalność skierowana jest ku innym
ludziom, a zarazem kształtowana przez przewidywalne ich reakcje. Ciekawostkę w tym
zakresie badanej gminy stanowić może kultywowana od lat przez mieszkańców małej
wioski Mylin tradycja  mylińskiego Podkoziołka . Tradycja ta zasadza się na
poszukiwaniu prze kolorowy korowód przebranej młodzieży tzw. wilków tj. młodych par,
które rok przed  Podkoziolkiem zawarły związek małżeński oraz jubilatów mających 25
lub więcej lat stażu małżeńskiego aby ich w ten sposób wyróżnić i uhonorować, po czym
następuje zabawa taneczna dla całej wsi.
9
Centrum Badań Regionalnych www.cbr.org.pl
125
Magdalena Kozera
_________________________________________________________________________________________
Podsumowanie
Rozwój aktywności ekonomicznej małych środowisk uzależniony jest od wielu
czynników, takich jak usytuowanie przestrzenne, dostępność z
ródeł finansowania,
zdolność przyciągania inwestorów itp.. Sam jednak fakt zaistnienia aktywności oraz
zainteresowania poprawą sytuacji danej społeczności związany jest z posiadanym przez
nią wewnętrznym potencjałem społecznym, umiejętnością kreowania liderów, gotowością
do mobilizacji a także umiejętnością odnalezienia korzystnych dla siebie ścieżek rozwoju.
Podkreślając rolę i znaczenie kapitału ludzkiego należy zauważyć, że w warunkach
małych regionów, człowiek związany jest emocjonalnie ze środowiskiem i jego zmiany
nie pozostają dla niego obojętne. Stąd stałe dążenie do poprawy sytuacji, ulepszeń,
innowacji.
Przeprowadzone badania wskazały na dominujące znaczenie więzi społecznych,
zwłaszcza więzi międzysąsiedzkie, wynikających często z tradycji, z faktu
zamieszkiwania małych osad, a przez to silnie rozbudowanej sieci wewnętrznych
interakcji umacnianych często więzami pokrewieństwa. Te związki okazały się
w praktyce bardziej istotne niż chęć współdziałania na rzecz innych, mniej znanych
członków wspólnoty jaką jest gmina. Wśród czynników, które uwydatniały ten stan
znalazły się między innymi brak wiedzy, a także brak punktu odniesienia i możliwości
weryfikacji aktualnej sytuacji z inną, potencjalnie możliwą lub lepszą.
Przeprowadzone analizy stanowiÄ… jedynie przyczynek poruszajÄ…cy
skomplikowaną kwestię relacji wewnętrznych panujących w małych, często w sposób
naturalny izolowanych wspólnotach lokalnych (np. osady puszczańskie itp.). Wskazują
jednak na potrzebę kontynuowania badań nad stymulantami rozwoju lokalnego
poszukujÄ…c ich z
ródła w zasobach ludzkich tkwiących w mieszkańcach tych środowisk.
Literatura
1. Centrum Badań Regionalnych www.cbr.org.pl
2. Gwiazda A.: Koncepcja kapitału społecznego, Polityka społeczna nr 10/2002, s. 7
3. Kaposzta J., Nagy H.: The role of multifunctional environmental policy in the agricultural
development, Annals of The Polish Association of Agricultural and Agribusiness
Economists, Vol. V, No.6., Warszawa  Poznań- Koszalin 2003, s.29
4. Kida J.: Rozwój kapitału społecznego jako warunek ograniczenia bezrobocia [w:] Spójność
społeczno-ekonomiczna  implikacje regionalne, pod red. K. Głądeckiej, Radom 2004,
s. 151
5. Kosycarz M., Surażska W.: Mistrzowie lokalnych inwestycji, Rzeczpospolita nr 155,
07.07.2004
6. Marek T., Martinec T.: The use of social and cultural potentials in regional development,
Annals of The Polish Association of Agricultural and Agribusiness Economists, Vol. V,
No.6., Warszawa  Poznań- Koszalin 2003, s.71
7. Pretty J.: O rozwoju gospodarki lokalnej, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa 2000
8. Ranking  Rzeczpospolitej i Centrum Badań Regionalnych
9. www.rzeczpospolita.pl/dodatki/raporty stan na 28-10-2005
10. Schiefer G.: Informationssysteme in der Unternehmensfuhrung, Agrarwirtschaft 48, Heft ¾,
1999
126
Potencjał ludzki jako wewnętrzny czynnik rozwoju lokalnego
_________________________________________________________________________________________
11. Smutek Z., Maleska J., Surmacz B., Wiedza o społeczeństwie, Wydawnictwo Pedagogiczne
OPERON®, Gdynia 2003, s.63 -64
12. Sołtysiak U.: Rolnictwo ekologiczne [w:] Encyklopedia Agrobiznesu, pod. red. A. Wosia,
wyd. Fundacja Innowacja Warszawa 1998, str. 690
13. Woś A.: Rolnictwo zrównoważone [w:] Encyklopedia Agrobiznesu, pod. red. A. Wosia,
wyd. Fundacja Innowacja Warszawa 1998, str. 735
14. Dane UG Chrzypsko Wielkie, www.chrzypsko.pl
Streszczenie
W artykule zaprezentowano wybrane wyniki badań związanych z czynnikami rozwoju
lokalnego. Skoncentrowano uwagę na czynnikach wewnętrznych rozwoju ze szczególnym
uwzględnieniem zasobów społecznych oraz ludzkich. Poruszono także kwestię autooceny zasobów
widzianych oczyma mieszkańców małych i bardzo małych miejscowości wiejskich, zaproponowano
też uogólniony sposób wartościowania zasobów lokalnych.
Summary
This paper presents some aspects of local development, paying attention to the internal
factors. The authors discussed selected results of researches showing the main role of human and
social resources as the descriptor of local development. The problems of local societies' self-
estimation as well as the universal generalized method of local resources' estimation was also
presented.
127


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Zewnętrzna intewencja jako czynnik rozwoju lokalnego
Tyc W Kapitał ludzki jako zasób czynników wytwórczych
cele i czynniki rozwoju lokalnego (0)
las jako czynnik rozwoju społeczności lokalnejreferat w marchlewski
Kapitał ludzki jako czynnik aktywizacji ludności wiejskiej
Zmiana jako czynnik rozwoju Problemy wzrastającej złożoności
Kultura jako czynnik rozwoju województwa
2 Rozwój lokalny i regionalny oprac
Prelekcja 4 Aerosfera jako źródło czynników patogennych dla człowieka
Kultura a rozwój lokalny
Masgutowa dr Swietłana Neurokinezjologia jako metoda wspomagająca rozwój i uczenie się dzieci i mł
Zarządzanie kapitałem ludzkim jako nowoczesna koncepcja realizacji funkcji personalnej firmy
Znaczenie polityki i strategii gminy dla rozwoju lokalnego

więcej podobnych podstron