A R T Y K U A
O R Y G I N A L N Y
Małgorzata Ledwoń1, 2, Monika Wróbel1
1
Zakład Psychologii Osobowości i Różnic Indywidualnych, Instytut Psychologii, Uniwersytet A
ódzki
2
Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej  Gajusz
Regulacja nastroju oraz radzenie
sobie ze stresem wśród matek dzieci
chorych na chorobÄ™ nowotworowÄ…
Mood regulation and coping with stress in mothers of children
with neoplastic disease
Adres do korespondencji:
Streszczenie
mgr Małgorzata Ledwoń
Wstęp. Choroba nowotworowa dziecka jest trudnym doświadczeniem nie tylko dla dziec-
Zakład Psychologii Osobowości
ka, ale także dla jego rodziców (szczególnie matek). W dotychczasowych badaniach wyka-
i Różnic Indywidualnych
zano, że matki dzieci z chorobą nowotworową doświadczają wysokiego poziomu stresu
Instytut Psychologii
i mają trudności z przystosowaniem. Charakteryzują się także niższym subiektywnym dobro-
Uniwersytetu A
ódzkiego
ul. Smugowa 10/12, 91 433 A
ódz
stanem i większą liczbą symptomów stresu pourazowego niż matki dzieci zdrowych. Wiele
tel.: (0 42) 655 55 81
badań nie potwierdza tych danych, wskazując na adekwatne przystosowanie, przeciętny
faks: (0 42) 655 55 83
lub niski poziom stresu, lęku i depresji. Powyższe sprzeczności skłaniają do zastanowienia
e-mail: ledwon@uni.lodz.pl
się nad czynnikami wpływającymi na funkcjonowanie matek w sytuacji choroby dziecka.
Materiał i metody. Celem badań autorów niniejszej pracy było sprawdzenie, w jaki sposób
sytuacja kryzysowa, jaką jest choroba zagrażająca życiu dziecka, wpływa na doświadczany przez
matkę nastrój. W badaniach uczestniczyło 40 matek dzieci z chorobami nowotworowymi (gru-
pa kryterialna) oraz 46 matek dzieci zdrowych (grupa kontrolna). Zastosowano następujące
narzędzia: Kwestionariusz Doświadczanego Nastroju (opracowanie autorskie), Skale Regulacji
Nastroju Wojciszke oraz kwestionariusz CISS do pomiaru stylów radzenia sobie ze stresem
Endlera i Parkera.
Wyniki. Uzyskane rezultaty wskazują na wpływ stylów regulacji nastroju i stylów radzenia
sobie ze stresem na emocjonalne funkcjonowanie matek, których dzieci cierpią na chorobę
nowotworowÄ….
Wnioski. Wbrew powszechnemu przekonaniu samopoczucie matek jest zgodne z ich ogólną
tendencją do doświadczania pozytywnych i negatywnych nastrojów, jednak specyfika
i wymogi obciążającej sytuacji, jaką jest choroba dziecka, zmieniają konsekwencje emocjo-
nalne działań podejmowanych w celu regulacji nastroju i utrudniają korzystanie z niektó-
rych strategii radzenia sobie ze stresem.
SÅ‚owa kluczowe: choroba nowotworowa dziecka, emocjonalne funkcjonowanie matki,
styl radzenia sobie ze stresem, regulacja nastroju, nastrój
Abstract
Background. Paediatric cancer is a very difficult experience not only for a child but also for
its parents (especially for mother). Research conducted so far have shown that mothers
of children with cancer experience high level of stress and have problems with adjustment.
Lower subjective well-being and symptoms of post traumatic stress are also typical for their
Psychoonkologia
situation. On the other hand, many studies do not confirm these results, indicating ade-
Tom 10, nr 2, 41 50
quate adjustment, medium or low level of stress, anxiety and depression. The above men-
Copyright © 2006 Polskie
Towarzystwo Psychoonkologiczne tioned discrepancies raise a question about factors influencing mother s functioning in the
ISSN 1429 8538
situation of her child s illness.
www.psychoonkologia.viamedica.pl 41
Psychoonkologia 2006, tom 10, nr 2
Material and methods. The aim of our research was to examine how crisis situation of
a child s illness affects mother s mood. 40 mothers of children with cancer (study group)
and 46 mothers of healthy children (control group) took part in our study. The following
techniques: Experienced Mood Inventory (authors technique), Wojciszke s Mood Regulation
Scales, Endler and Parker s CISS inventory for measuring styles of coping with stress have
been administered to the participants.
Results. The results show that styles of mood regulation and styles of coping with stress
influence emotional functioning of mothers whose children have cancer.
Conclusions. Contradictory to common knowledge, mothers mood corresponds to their
general tendency to experience positive and negative moods. However, the specific fea-
tures and demands of such a burdensome situation as a child s illness change emotional
consequences of some activities carried out to regulate mood and impede using some of
the coping strategies.
Key words: paediatric cancer, mother s emotional functioning, style of coping with stress,
mood regulation, mood
ciętny lub niski poziom stresu oraz niewielkie nasile-
Wstęp
nie lęku i depresji [4, 7]. Wyniki innych badań wska-
Choroba nowotworowa dziecka jest krytycznym zują, że rodzice mogą okazywać trudności zaraz po
doświadczeniem nie tylko dla dziecka, ale także dla diagnozie, ale w dłuższym okresie przystosowują się
jego rodziców. W literaturze przedmiotu przewa- do tej sytuacji [7], co wydaje się sprzeczne z ogól-
żają jednak badania, które dotyczą głównie funk- nym wyobrażeniem na ten temat. Te rozbieżności
cjonowania dzieci z chorobami nowotworowymi, można wytłumaczyć za pomocą złudzenia patetycz-
a jeśli dotyczą także ich rodziców (najczęściej ma- nego, czyli zjawiska polegającego na tym, że obser-
tek), to skupiają się na dwóch aspektach: traktują watorzy przeceniają wpływ nieszczęść życiowych na
matkę jako pełnomocnika, który może udzielić in- dobrostan psychiczny jednostki [8]. Te potoczne prze-
formacji na temat dziecka [1] lub  koncentrując konania wynikają z faktu, że obserwator, oceniając
się na samych matkach  badają je z perspektywy czyjś dobrostan, uwzględnia wskaz
niki obiektywne,
psychopatologii [1, 2]. natomiast zgodnie z wynikami badań [8, 9] istnieje
Sytuacja, w jakiej znajduje się matka dziecka nieznaczna zależność między obiektywną sytuacją
z chorobą nowotworową, jest bardzo trudna. Wielu życiową a subiektywnym dobrostanem. Zdrowy psy-
badaczy podkreśla [1], że mimo iż matki nie są cho- chicznie człowiek potrafi się przystosować do trud-
re, to doświadczają wielu konsekwencji chronicznej nych warunków życia, nawet jeśli mają one poważ-
choroby. Przerwanie normalnego biegu życia zaczy- ne i negatywne konsekwencje dotyczące wielu sfer
na się już wtedy, gdy matka zauważa, że coś złego życia. Na ogół nie czujemy się zbyt długo nieszczę-
dzieje się z jej dzieckiem. Zjawisko to nasila się wraz śliwi [10]. Obserwacje prowadzone przez autorów
z postępem procesu diagnostycznego. Stawia to przed artykułu na oddziale onkohematologii dziecięcej po-
matką nowe wyzwania i obowiązki, wiąże się z ko- twierdzają, że matki dzieci z chorobami nowotworo-
niecznością pogodzenia przez nią wielu ról społecz- wymi przystosowują się również do tej obciążającej
nych. Matka zazwyczaj opiekuje się dzieckiem 24 go- sytuacji, czego przejawem jest dość pozytywny na-
dziny na dobę zarówno w domu, jak i podczas poby- strój. Nasilenia negatywnych emocji, stwierdzanego
tu w szpitalu. Jest to o tyle istotne, że jej funkcjono- w wielu badaniach, nie powinno się traktować jako
wanie wpływa na funkcjonowanie dziecka i jego ada- swoistej normy w relacji rodzic chore dziecko [11].
ptację do sytuacji choroby, ponieważ rodzina jest dla Wydaje się, że istotna jest odpowiedz
na pytania
dziecka podstawowym z
ródłem wsparcia [3, 4]. o to, co decyduje o funkcjonowaniu emocjonalnym
Wyniki dotychczasowych badań wskazywały na matki w tym wyjątkowo ciężkim okresie i co spra-
gorsze przystosowanie i wyższy poziom stresu ma- wia, że niektóre kobiety dobrze radzą sobie z tą
tek dzieci z chorobą nowotworową w porównaniu sytuacją. Tak postawione pytania niewątpliwie skła-
z matkami dzieci zdrowych [2, 4, 5]. Podczas lecze- niają, by wśród czynników, które mogą ułatwiać
nia rodzice dzieci wykazywali niższy społeczny i psy- adaptację do sytuacji choroby dziecka, uwzględnić
chiczny dobrostan [6] i więcej symptomów zespołu osobowościowe dyspozycje matki. Zasobami, które
stresu pourazowego (PTSD, post traumatic stress dis- mogą mieć istotne znaczenie, są: styl radzenia sobie
order) niż rodzice dzieci zdrowych [2, 7]. Jednak ze stresem, rozumiany jako trwała dyspozycja pod-
wyniki niektórych badań tego nie potwierdzały, miotu do określonego zmagania się z sytuacjami
wskazujÄ…c na adekwatne przystosowanie [7] i prze- stresowymi [12], styl regulacji nastroju, definiowany
42 www.psychoonkologia.viamedica.pl
Małgorzata Ledwoń, Monika Wróbel, Regulacja nastroju oraz radzenie sobie ze stresem wśród matek dzieci z chorobą nowotworową
jako zmienna decydująca o osobowościowym zróż- pod jej świadomą kontrolą, polegający na modulo-
nicowaniu w zakresie skłonności do zabiegów obni- waniu lub podtrzymywaniu doświadczanego nastro-
żających i podwyższających nastrój [13] oraz dyspo- ju, czemu służą określone zachowania i procesy po-
zycja do doświadczania określonego nastroju [14]. znawcze [18]. Ludzie różnią się między sobą umie-
jętnościami w zakresie regulacji nastroju, motywacją
do tej regulacji oraz rodzajami preferowanych stra-
Nastrój, jego regulacja
tegii [13, 14, 16].
i radzenie sobie ze stresem
Większość modeli regulacji nastroju [16] opo-
Nastrój jako wskaz
nik wiada siÄ™ za tak zwanÄ… hedonistycznÄ… regulacjÄ… na-
dobrostanu psychicznego stroju (modele te zakładają, iż ludzie zawsze dążą
Wśród wielu definicji jakości życia i psychiczne- do poprawiania nastroju). Takie koncepcje nie wyja-
go dobrostanu są takie, które zwracają uwagę na śniają jednak, dlaczego ludzie często podejmują dzia-
związek subiektywnego dobrostanu ze sferą emo- łania obniżające nastrój (np. oglądają smutne filmy
cjonalną i doświadczanym nastrojem [15]. Autorzy lub przywołują w pamięci przykre wspomnienia).
podkreślają, że to, jakiego nastroju jednostka do- Z tego względu istnieją modele alternatywne, które
świadcza przez większość czasu, można traktować podkreślają, że celem regulacji nastroju nie zawsze
jako wskaz
nik dobrostanu psychicznego. Na przy- jest jego podwyższanie, lecz także obniżanie [19,
kład Watson [14] uważa, że pozytywna i negatywna 20]. Podwyższanie i obniżanie nastroju są niezależ-
afektywność, czyli częstość i intensywność doświad- nymi stylami zarządzania nastrojem, natomiast skłon-
czania pozytywnych/negatywnych stanów afektyw- ność do ich przejawiania może stanowić trwałą dys-
nych, stanowi jeden z podstawowych komponen- pozycjÄ™ jednostki [13].
tów poczucia szczęścia i subiektywnego dobrosta-
nu. Podobnie Larsen [16] podkreśla, iż subiektywny Style radzenia sobie ze stresem
dobrostan ma  afektywny rdzeń i może być defi- a funkcjonowanie
niowany jako stosunek afektu pozytywnego do afek- Styl radzenia sobie ze stresem (w odróżnieniu od
tu negatywnego. Dlatego ludzie, którzy informują, strategii i procesu) uważa się jako cechę jednostki.
że w ciągu jakiegoś okresu mieli więcej przyjemnych Zdaniem Endlera i Parkera, styl radzenia sobie
stanów afektywnych niż nieprzyjemnych, są na ogół ze stresem to  typowy dla danej jednostki sposób
szczęśliwsi niż ludzie doświadczający przeważnie sta- zachowania się w różnych sytuacjach stresowych
nów negatywnych. [12, s. 190]. Badacze ci wyodrębnili trzy style radze-
Autorzy niniejszego artykułu w swoich badaniach nia sobie ze stresem: styl skoncentrowany na zada-
opierali siÄ™ na dwuczynnikowej koncepcji Watsona, niu, styl skoncentrowany na emocjach i styl skon-
według której nastrój  wbrew ogólnemu przeko- centrowany na unikaniu. Pierwszy z nich jest cha-
naniu  nie stanowi kontinuum od nastroju pozy- rakterystyczny dla osób, które w sytuacjach streso-
tywnego do negatywnego, ale składa się z dwóch wych często podejmują wysiłki mające na celu roz-
niezależnych wymiarów: afektu (nastroju) pozytyw- wiązanie problemu przez próby zmiany sytuacji lub
nego i afektu (nastroju) negatywnego [17]. Warto poznawcze przekształcenia. Styl skoncentrowany na
zaznaczyć, że w tym ujęciu nastrój  podobnie jak emocjach cechuje osoby, które w sytuacjach streso-
lęk według Spielbergera  można rozumieć jako wych koncentrują się na sobie i własnych przeży-
cechę i stan. Nastrój jako stan jest podatny na wpływ ciach emocjonalnych. Ostatni z wymienionych sty-
czynników sytuacyjnych i przez to bardzo zmienny, lów  typowy dla osób, które w sytuacji stresowej
natomiast nastrój jako cecha ma charakter względ- wykazują tendencję do wystrzegania się myślenia,
nie trwałej dyspozycji i decyduje o tym, jaki afekt przeżywania i doświadczania tej sytuacji  ma dwie
ogólnie przeważa w doświadczeniu jednostki. Takie formy: angażowanie się w czynności odwracające
rozróżnienie może tłumaczyć niezgodności wystę- uwagę od problemu (np. oglądanie telewizji) albo
pujące w badaniach dotyczących emocjonalnego poszukiwanie kontaktów towarzyskich [12].
funkcjonowania matek i ojców dzieci z chorobami W badaniach wykazano, że style radzenia sobie
nowotworowymi. Uzyskiwane wyniki mogą zależeć ze stresem wpływają na funkcjonowanie psycholo-
od tego, czy badane zmienne sÄ… rozumiane jako giczne. Najbardziej przystosowawczym stylem jest
stan, czy jako cecha. styl aktywny, skoncentrowany na zadaniu [21].
Związek, jaki istnieje między tym stylem a ekstra-
Style regulacji nastroju wersją, sugeruje ponadto, iż jego stosowanie po-
Pojęcie regulacja nastroju oznacza proces, który winno się wiązać z pozytywnymi stanami afek-
przebiega wewnÄ…trz jednostki, automatycznie lub tywnymi.
www.psychoonkologia.viamedica.pl 43
Psychoonkologia 2006, tom 10, nr 2
Styl skoncentrowany na unikaniu może być rów-  tendencja do doświadczania nastroju negatyw-
nie efektywny jak aktywne radzenie sobie ze stre- nego i pozytywnego, style regulacji nastroju i style
sem, pod warunkiem że stosowany jest w krótkim radzenia sobie ze stresem są ze sobą powiązane.
okresie [21]. Jak wspomniano, przejawianie tego sty-
lu polega na wykorzystywaniu strategii odwracajÄ…-
Materiał i metody
cych uwagÄ™ od problemu lub opartych na aktywno-
ści społecznej. Według Watsona i wsp. [17, 22], ak- Charakterystyka badanych grup
tywność społeczna i nastrój pozytywny są powiąza- W badaniach uczestniczyły matki dzieci z chorobą
ne, przy czym w przypadku aktywności społecznej nowotworową (grupa kryterialna  40 osób) oraz
jest to zależność dwustronna: nastrój pozytywny za- matki dzieci zdrowych (grupa kontrolna  46 osób).
chęca do poszukiwania kontaktów towarzyskich, Kryteriami włączenia do badania był wiek dzieci
a kontakty towarzyskie poprawiają nastrój. Związek stylu w przedziale od 5. do 15. roku życia, a dodatkowo
unikowego z pozytywnym nastrojem potwierdzają dla grupy kontrolnej posiadanie dzieci, które nie prze-
również jego dodatnie korelacje z ekstrawersją [12]. chodziły choroby zagrażającej życiu. Badania były
Styl skoncentrowany na emocjach  w odróż- anonimowe, a osoby badane poinformowano o prze-
nieniu od dwóch pozostałych  może intensyfiko- znaczeniu wyników badań wyłącznie do celów na-
wać poczucie stresu i przygnębienie. Szczepaniak ukowych. Matki dzieci chorych badano podczas po-
i wsp. [12] wykazali istnienie zależności między tym bytu dziecka na Oddziale Onko-Hematologii Dzie-
stylem a neurotycznymi cechami osobowości. Z tego cięcej IV Szpitala Klinicznego Uniwersytetu Medycz-
względu można podejrzewać, że przejawianiu stylu nego w A
odzi. Większość dzieci chorych była pod-
emocjonalnego towarzyszy nastrój negatywny. czas zasadniczego leczenia choroby nowotworowej
Badania nad funkcjonowaniem emocjonalnym ro- i nie przechodziła nawrotu choroby. Wśród rozpo-
dziców dzieci z chorobami nowotworowymi wska- znań były: białaczka limfoblastyczna (30%), guz
zują, że częstsze korzystanie ze strategii skoncentro- mózgu (10%), guz Wilmsa (10%), neuroblastoma
wanych na problemie i rzadsze korzystanie ze stra- (10%), inne (20%). W 20% przypadków brakowało
tegii unikowych i biernych wiąże się z niższym po- danych dotyczących zdiagnozowanego nowotwo-
ziomem lęku i depresji [23]. Nieprzystosowawcze ru. Ze względu na niewielką liczebność grupy w ana-
jest natomiast stosowanie strategii unikowych przez lizach nie uwzględniono podziału pod kątem rodza-
dłuższy okres [21]. W badaniach wykazano ponad- ju diagnozy. Czas od diagnozy wahał się od 1 mie-
to, że matki dzieci chorych nie różnią się zestawem siąca do 8 lat (M = 14,55; SD = 20,94) (tab. 1).
najczęściej stosowanych strategii radzenia sobie ze Grupy były dopasowane pod względem wieku
stresem od matek dzieci zdrowych [23]. matek (grupa matek dzieci chorych  M = 36,95, SD
= 5,63; grupa matek dzieci zdrowych  M = 37,83,
SD = 5,69), liczby dzieci (grupa matek dzieci chorych
Problematyka badań
 M = 2,25, SD = 1,06; grupa matek dzieci zdro-
Celem prezentowanych badań było ustalenie, czy wych  M = 1,83, SD = 0,74), wykształcenia
sytuacja chronicznego stresu, jakim jest choroba no- (w obydwu grupach przeważały matki z wykształce-
wotworowa dziecka, różnicuje funkcjonowanie emo- niem średnim lub zawodowym) i stanu cywilnego
cjonalne matek w porównaniu z matkami dzieci zdro- (w obydwu grupach znacząco przeważały mężatki).
wych. Dodatkowym celem było sprawdzenie, w jaki Grupy nie były natomiast dopasowane pod wzglę-
sposób takie czynniki, jak: styl regulacji nastroju oraz dem aktywności zawodowej (c2 = 13,85; p < 0,0001).
styl radzenia sobie ze stresem, wiążą się z nastrojem W grupie matek dzieci chorych pracowało istotnie
doświadczanym przez matki znajdujące się w tej mniej kobiet niż w grupie matek dzieci zdrowych),
sytuacji. W związku z tym przyjęto następujące hi- ponieważ wiele matek dzieci chorych musiało zrezy-
potezy: gnować z pracy, aby opiekować się dzieckiem.
 nastrój matek dzieci chorych przeżywany w cią-
gu ostatniego miesiąca nie różni się od nastroju Metody
doświadczanego zazwyczaj; W badaniach wykorzystano następujące narzędzia:
 matki dzieci z chorobÄ… nowotworowÄ… i matki 1. Ankieta przeznaczona do zbierania danych de-
dzieci zdrowych nie różnią się pod względem: mograficznych oraz danych dotyczących diagnozy
" ogólnej tendencji do doświadczania nastroju i leczenia, której pytania dotyczyły: wieku bada-
pozytywnego i negatywnego, nych, wieku dzieci, stanu cywilnego, wykształce-
" stylów regulacji nastroju, nia, aktywności zawodowej, a dodatkowo
" stylów radzenia sobie ze stresem; w wersji dla matek dzieci chorych  diagnozy,
44 www.psychoonkologia.viamedica.pl
Małgorzata Ledwoń, Monika Wróbel, Regulacja nastroju oraz radzenie sobie ze stresem wśród matek dzieci z chorobą nowotworową
Tabela 1. Cechy osób badanych  dane demograficzne
Table 1. Demographic characteristic of studied group
Cecha Matki dzieci chorych Matki dzieci zdrowych
n% n %
Wykształcenie Wyższe 10 25 20 43,5
Åšrednie i zawodowe 30 75 26 56,5
Stan cywilny Mężatka 36 90 41 89
Niezamężna 4 10 5 11
Aktywność zawodowa Pracujące 20 50 40 87
NiepracujÄ…ce 20 50 6 13
Etap leczenia Leczenie zasadnicze 32 80  
Terapia podtrzymujÄ…ca 4 10  
Zakończone leczenie 4 10  
Nawrót choroby Nie 32 80  
Tak 8 20  
czasu, jaki minął od diagnozy, etapu leczenia się z 42 twierdzeń: 22 tworzą Skalę Nastroju Pozy-
i ewentualnego nawrotu choroby. tywnego, a pozostałe  Skalę Nastroju Negatywne-
2. Skale Regulacji Nastroju [13] obejmują dwie pod- go. Wykorzystano go w dwóch wersjach: nastrój jako
skale badające dwa niezależne style zarządzania cecha i nastrój doświadczany w ostatnim miesiącu.
nastrojem: Skalę Obniżania Nastroju i Skalę Pod- Nie pytano natomiast o nastrój doświadczany w tej
wyższania Nastroju. Wysoki wynik Skali Podwyż- chwili (a więc nastrój jako stan podatny na wpływ
szania Nastroju wskazuje na skłonność do zabie- czynników sytuacyjnych, np. pogody i przez to bar-
gów poprawiających nastrój (przede wszystkim dzo zmienny). Rzetelność obydwu podskal jest wy-
przez nasilanie przeżywanych stanów pozytyw- soka (a Cronbacha dla Skali Nastroju Pozytywnego
nych). Osoby uzyskujÄ…ce takie wyniki w stanie = 0,83, a dla Skali Nastroju Negatywnego = 0,88).
podwyższonego nastroju często angażują się
w działania umożliwiające zachowanie tego sta-
Wyniki
nu, a w stanie nastroju obniżonego starają się go
zredukować. Wysoki wynik Skali Obniżania Na- Nastrój matek dzieci
stroju oznacza tendencję do zabiegów pogarsza- z chorobą nowotworową i jego regulacja
jących nastrój (przede wszystkim przez nasilanie Aby sprawdzić, czy w grupie matek dzieci chorych
przeżywanych stanów negatywnych) do obniża- nastrój doświadczany w ciągu ostatniego miesiąca
nia nastroju nad tendencją do podwyższania na- różni się istotnie od ogólnej tendencji do doświad-
stroju. Rzetelność obydwu podskal jest wysoka czania określonego nastroju, zastosowano test t dla
(a Cronbacha dla Skali Obniżania Nastroju ª 0,9, prób niezależnych. Nie zanotowano istotnych staty-
a dla Skali Podwyższania Nastroju ª 0,84). stycznie różnic w przypadku nastroju zarówno pozy-
3. Kwestionariusz Coping Inventory for Stressful Si- tywnego, jak i negatywnego (mierzonych za pomocÄ…
tuations (CISS) Endlera i Parkera w adaptacji Skali Nastroju Negatywnego w wersji  nastrój ce-
Szczepaniaka, Strelaua i Wrześniewskiego [12] cha i w wersji  nastrój w ostatnim miesiącu ).
służy do pomiaru trzech względnie niezależnych Chociaż jest to niezgodne z potocznym wyobra-
stylów radzenia sobie ze stresem: stylu skoncen- żeniem, nastrój matek dzieci chorych doświadczany
trowanego na zadaniu, stylu skoncentrowanego w ciągu ostatniego miesiąca, nie różni się od nastroju
na emocjach i stylu skoncentrowanego na unika- doświadczanego zazwyczaj (złudzenie patetyczne).
niu. Ponadto za pomocą CISS można dokonać Ten brak różnic może wynikać z wpływu zmiennych
pomiaru dwóch form stylu skoncentrowanego o charakterze dyspozycyjnym, czyli stylu radzenia so-
na unikaniu: angażowania się w czynności za- bie ze stresem i ogólnej tendencji do doświadczania
stępcze i poszukiwania kontaktów towarzyskich. określonego nastroju, co autorzy poddają analizie
4. Kwestionariusz Doświadczanego Nastroju (w wersji w dalszej części pracy. Warto zaznaczyć, że uzyskanych
eksperymentalnej, opracowanie autorskie) służy do wyników nie należy uogólniać. Bardzo często bada-
pomiaru tendencji do doświadczania pozytywnego nia tego typu nie dają reprezentatywnych wyników,
i negatywnego nastroju. Kwestionariusz ten składa co może się wiązać z faktem, że w niektórych uczest-
www.psychoonkologia.viamedica.pl 45
Psychoonkologia 2006, tom 10, nr 2
Tabela 2. Porównanie stylów radzenia sobie ze stresem w dwóch grupach matek
Table 2. Coping with stress strategies in two groups of mothers
Style radzenia sobie ze stresem Matki dzieci chorych Matki dzieci zdrowych t p
MSDMSD
Styl skoncentrowany na zadaniu 57,35 9,33 60,78 7,92  1,845 ns
Styl skoncentrowany na emocjach 42,40 9,81 43,63 10,20  0,568 ns
Styl skoncentrowany na unikaniu 38,75 5,43 45,74 6,22 5,5 0,001
Angażowanie się w czynności zastępcze 16,05 4,39 19,26 4,34  3,4 0,01
Poszukiwanie kontaktów towarzyskich 14,95 3,43 17,89 3,36 4,0 0,001
ns  nieistotne statystycznie
niczy tylko grupa niskiego ryzyka [7], a w innych wie- jednostki) nie uzyskano istotnych statystycznie róż-
lu rodziców odmawia udziału, tłumacząc, że ich dziec- nic między grupami pod względem stylu skoncen-
ko jest zbyt chore albo oni czują się zbyt przytłoczeni trowanego na zadaniu i stylu skoncentrowanego na
emocjonalnie [1, 4]. Potwierdzają to także obserwa- emocjach (test t dla prób niezależnych). Wynik ten
cje autorów artykułu oraz przebieg prezentowanych koresponduje z brakiem różnic między matkami
badań  matki w złym stanie psychicznym albo te, z obydwu grup w zakresie regulacji nastroju i ten-
których dzieci były w złej formie psychofizycznej, od- dencji do doświadczania określonego nastroju. Wy-
mawiały w nich udziału. niki analiz statystycznych zamieszczono w tabeli 2.
W analizie wyników otrzymanych w zakresie Skali Wbrew przewidywaniom matki dzieci chorych róż-
Nastroju Negatywnego ( nastrój cecha ) dla dwóch nią się istotnie od matek dzieci zdrowych pod wzglę-
grup matek (test t dla prób niezależnych) wykaza- dem stylu unikowego  matki dzieci chorych istotnie
no, że grupa matek dzieci chorych nie różni się istot- rzadziej przejawiają ten styl. Mogłoby się wydawać, że
nie od grupy matek dzieci zdrowych pod względem jeżeli choroba dziecka, jako sytuacja przewlekłego stre-
ogólnej tendencji do doświadczania nastroju pozy- su, na którą matki mają bardzo ograniczony wpływ,
tywnego (t =  1,893; ns [nieistotne statystycznie]). modyfikuje przejawiane style radzenia sobie ze stre-
Grupy nie różnią się także ogólną tendencją do do- sem, to powinno to zachodzić w przeciwnym kierunku,
świadczania nastroju negatywnego (t = 0,95; ns). czyli można by się spodziewać, że matki dzieci chorych
Zgodnie z wynikami badań [14], tendencja do do- będą style unikowe przejawiały częściej. Wyniki badań
świadczania nastrojów pozytywnego i negatywne- wskazują jednak [21], że konieczność adaptacji do dłu-
go wiąże się ze zmiennymi temperamentalnymi, gotrwałej stresowej sytuacji może się wiązać z rezy-
a tym samym podlega niewielkim wahaniom pod gnacjÄ… ze stylu unikowego na rzecz innych. O ile po-
wpływem zmiennych sytuacyjnych. Pozytywna emo- czątkowo styl skoncentrowany na unikaniu okazuje się
cjonalność, powiązana z ekstrawersją, odpowiada przystosowawczy, to przy dłuższym okresie oddziały-
za poziom dobrostanu w wymiarach pozytywnych, wania stresora przestaje być skuteczny. W tym przy-
natomiast negatywna emocjonalność, powiązana padku z lepszym przystosowaniem wiąże się radzenie
z neurotycznością, decyduje o nasileniu negatyw- sobie skoncentrowane na zadaniu. Uzyskane różnice,
nych aspektów dobrostanu: depresji, lęku i liczby chociaż nieprzewidywane, są zbieżne z wynikami doty-
negatywnych doświadczeń emocjonalnych [24]. czącymi radzenia sobie ze stresem przez dzieci chore na
Także w zakresie Skal Regulacji Nastroju nie uzy- nowotwór [4]. Wskazują one, że dzieci z chorobą no-
skano wyników wskazujących na istotne statystycz- wotworową częściej stosują przystosowawcze (zada-
nie różnice pomiędzy badanymi grupami. Nie różni- niowe) strategie radzenia sobie niż ich zdrowi rówieśni-
ły się one pod względem tendencji do podwyższa- cy, dzięki czemu  chociaż są w obiektywnie gorszej
nia i obniżania nastroju (Skala Podwyższania Na- sytuacji  zachowują niski poziom lęku i depresji.
stroju t = 1,12, ns [nieistotne statystycznie]; Skala Dokonano także analizy istotności różnic między
Obniżania Nastroju t = 0,68, ns). Brak różnic w tym badanymi grupami pod względem form stylu uniko-
zakresie wynika z faktu, iż styl regulacji nastroju jest wego. Otrzymane różnice okazały się istotne staty-
stabilny czasowo i sytuacyjnie [13]. stycznie (tab. 2). Matki dzieci chorych rzadziej radzÄ…
sobie ze stresem niż matki dzieci zdrowych, angażu-
Radzenie sobie ze stresem przez matki jąc się w czynności zastępcze. Prawdopodobnie sy-
dzieci z chorobą nowotworową tuacja choroby dziecka i stałej opieki nad nim jest na
Zgodnie z przewidywaniami opartymi na teorii tyle absorbująca, że trudno jest stosować strategie
(styl radzenia sobie ze stresem jako stała dyspozycja polegające na odwracaniu od niej uwagi. Prawdo-
46 www.psychoonkologia.viamedica.pl
Małgorzata Ledwoń, Monika Wróbel, Regulacja nastroju oraz radzenie sobie ze stresem wśród matek dzieci z chorobą nowotworową
podobnie matka nie ma także czasu na zajęcie się jest zrozumiały, ponieważ styl zarządzania nastrojem
czymś innym w związku z koniecznością połączenia jest jednym z podstawowych czynników kształtują-
wielu ról społecznych. Takie wytłumaczenie zdają cych nastrój. W tym kontekście zaskakujące i trudne
się także potwierdzać uzyskane istotne statystycznie do wyjaśnienia są jednak wyniki zaobserwowane
różnice w poszukiwaniu kontaktów towarzyskich. w grupie matek dzieci zdrowych. Stwierdzono tu brak
Matki dzieci chorych rzadziej szukają kontaktów spo- spodziewanej odwrotnej zależności między podwyż-
łecznych niż matki dzieci zdrowych. Można podej- szaniem nastroju a ogólną tendencją do doświadcza-
rzewać, że chociaż mają taką potrzebę, to jednak nia nastroju negatywnego (mimo że wyniki w zakresie
brakuje im czasu na spotkania towarzyskie. Skali Obniżania Nastroju były zgodne z założeniami).
Powyższe różnice między grupami matek skła-
niają do traktowania obydwu grup matek oddziel- Nastrój a radzenie sobie ze stresem
nie w dalszych analizach. Ze względu na podejmo- Analizując związek między ogólną tendencją do
waną problematykę autorzy artykułu koncentrują się doświadczania określonego nastroju a stylami ra-
głównie na matkach dzieci z chorobą nowotworową. dzenia sobie ze stresem, obliczono również współ-
czynniki korelacji Pearsona (tab. 4).
Wzajemne powiÄ…zania nastroju, W grupie matek dzieci chorych stosowanie stylu
stylów jego regulacji i stylów radzenia skoncentrowanego na zadaniu łączy się z częstszym
sobie ze stresem wśród matek dzieci doświadczaniem nastroju pozytywnego i rzadszym
z chorobą nowotworową doświadczaniem nastroju negatywnego. Podobny
efekt w tej grupie przynosi stosowanie stylu skoncen-
Nastrój a style jego regulacji trowanego na emocjach (rzadsze doświadczanie na-
W celu zbadania związku między nastrojem stroju negatywnego i częstsze doświadczanie nastro-
a stylami jego regulacji obliczono współczynniki ko- ju pozytywnego). Możliwe, że w tej sytuacji kobiety
relacji Pearsona (tab. 3). miały ogromną potrzebę, a zarazem przyzwolenie
W grupie matek dzieci chorych stwierdzono istot- społeczne na wyrażenie trudnych emocji. Stosowa-
ny i zgodny z przewidywaniami związek między Skala- nie tego stylu mogło więc przynosić ulgę, a w konse-
mi Regulowania Nastroju a ogólną tendencją do do- kwencji poprawiać nastrój. Ten styl, nieefektywny
świadczania określonego nastroju (tab. 3). Wynik ten w ogólnej populacji, staje się skuteczny i potrzebny
Tabela 3. Korelacje pomiędzy Skalami Regulacji Nastroju a Kwestionariuszem Doświadczanego Nastroju
Table 3. Correlation between Experienced Mood Inventory and Mood Regulation Scale
Skala Regulacji Matki (Å‚Ä…cznie) Matki dzieci chorych Matki dzieci zdrowych
Nastroju Skala Skala Skala Skala Skala Skala
Nastroju Nastroju Nastroju Nastroju Nastroju Nastroju
Pozytywnego Negatywnego Pozytywnego Negatywnego Pozytywnego Negatywnego
Skala Obniżania
Nastroju 0,61**  0,34** 0,66**  0,48** 0,55**  0,15
Skala Podwyższania
Nastroju  0,66** 0,92**  0,69** 0,95**  0,61** 0,88**
**p < 0,01
Tabela 4. Korelacje między stylami radzenia sobie ze stresem a wynikami Kwestionariusza Doświadczanego
Nastroju
Table 4. Correlation between coping with stress strategies and Experienced Mood Inventory values
Style radzenia sobie ze stresem Matki dzieci chorych Matki dzieci zdrowych
Skala Nastroju Skala Nastroju Skala Nastroju Skala Nastroju
Pozytywnego Negatywnego Pozytywnego Negatywnego
Styl skoncentrowany na zadaniu 0,84**  0,64** 0,45**  0,12
Styl skoncentrowany na emocjach 0,76**  0,47**  0,52** 0,78**
Styl skoncentrowany na unikaniu 0,03 0,13 0,27  0,03
Angażowanie się w czynności zastępcze  0,34** 0,52**  0,06 0,22
Poszukiwanie kontaktów towarzyskich 0,49**  0,45** 0,47**  0,23
**p < 0,01
www.psychoonkologia.viamedica.pl 47
Psychoonkologia 2006, tom 10, nr 2
Tabela 5. Korelacje między stylami radzenia sobie ze stresem a Skalami Regulacji Nastroju
Table 5. Correlation between coping with stress strategies and Mood Regulation Scale
Style radzenia sobie ze stresem Matki dzieci chorych Matki dzieci zdrowych
Skala Skala Skala Skala
Podwyższania Obniżania Podwyższania Obniżania
Nastroju Nastroju Nastroju Nastroju
Styl skoncentrowany na zadaniu 0,74**  0,61** 0,71** 0,04
Styl skoncentrowany na emocjach  0,31* 0,83** 0,09 0,87**
Styl skoncentrowany na unikaniu 0,26 0,06 0,13 0,04
Angażowanie się w czynności zastępcze  0,06 0,46**  0,31* 0,09
Poszukiwanie kontaktów towarzyskich 0,36*  0,54** 0,69**  0,14
*p < 0,05
**p < 0,01
w sytuacji przewlekłego stresu, kiedy nasilenie emo- Radzenie sobie ze stresem a regulacja nastroju
cji negatywnych jest wyjątkowo duże (tab. 4). W celu analizy związku między stylami regulacji
Równie zaskakujące wyniki uzyskano w zakresie nastroju a stylami radzenia sobie ze stresem obli-
stylu skoncentrowanego na unikaniu. Wbrew po- czono współczynniki korelacji Pearsona (tab. 5). Tak
stawionym hipotezom styl ten, rozpatrywany bez jak przewidywano, w grupie matek dzieci chorych
uwzględnienia podziału na formy, nie wiąże się styl skoncentrowany na zadaniu łączy się z silniejszą
z nastrojem jako cechą. Jednak związek nastroju tendencją do podwyższania nastroju i słabszą do
z formami tego stylu okazał się istotny statystycznie. obniżania nastroju, a stylowi skoncentrowanemu na
Angażowanie się w czynności zastępcze łączy się emocjach towarzyszy silniejsza skłonność do obni-
z rzadszym doświadczaniem nastroju pozytywnego żania nastroju i słabsza do podwyższania nastroju.
i częstszym doświadczaniem nastroju negatywnego. W kontekście wyników przedstawionych powyżej ta
Może się to wiązać z przywoływanym wcześniej fak- ostatnia zależność wydaje się zaskakująca. Tymcza-
tem, że odwracanie uwagi od problemu przez an- sem wynika ona z faktu, że wyrażanie negatywnych
gażowanie się w czynności zastępcze jest efektyw- emocji jest jednym z podstawowych działań prowa-
nym stylem radzenia sobie ze stresem jedynie w krót- dzących do obniżenia nastroju. W sytuacji choroby
kim okresie [21]. Takie wyjaśnienie sugerują wyniki dziecka koncentracja na emocjach nie musi jednak
badań Watsona [14, 17], zgodnie z którymi angażo- skutecznie pogarszać nastroju, lecz, jak wykazano
wanie się w czynności, takie jak: oglądanie telewizji, powyżej, przynosi efekt odwrotny (tab. 5).
objadanie się, poprawia nastrój tylko na chwilę (na- Styl skoncentrowany na unikaniu nie wiąże się
strój jako stan). Ponadto można podejrzewać, że z regulacją nastroju. Związek ten występuje jednak
u matek dzieci chorych tego rodzaju działania budzą w przypadku form tego stylu. Poszukiwanie kontak-
poczucie winy (a więc obniżają nastrój), ponieważ tów towarzyskich wiąże się z silniejszą tendencją do
nie zajmują się w tym czasie chorym dzieckiem lub podwyższania nastroju i słabszą do obniżania nastro-
nie spełniają innych obowiązków. Charakterystycz- ju. Natomiast w przypadku angażowania się w czyn-
ne jest również, że u matek dzieci zdrowych nie ności zastępcze stwierdzono silniejszą tendencję do
stwierdzono związku między angażowaniem się obniżania nastroju. Wyniki te są zbieżne z zaprezen-
w czynności zastępcze a negatywnym nastrojem, co towanymi wcześniej analizami dotyczącymi zależno-
potwierdzałoby powyższe wyjaśnienie. ści między radzeniem sobie ze stresem a ogólną ten-
Jednak uzyskane wyniki w zakresie drugiej formy dencją do doświadczania określonego nastroju.
unikania, jaką jest poszukiwanie kontaktów towa-
rzyskich, były zgodne z oczekiwaniami. Radzenie
Wnioski
sobie ze stresem przez kontakty społeczne wiąże się
z częstszym doświadczaniem nastroju pozytywnego Wyniki przeprowadzonych badań potwierdziły teo-
i rzadszym doświadczaniem nastroju negatywnego. retyczne założenia autorów artykułu dotyczące nastroju
Jest to zgodne z wynikami badań Watsona [17], doświadczanego przez matki w obliczu choroby dziec-
według których poszukiwanie kontaktów towarzy- ka. Wbrew potocznym przekonaniom, matki te, mimo
skich to działanie wyraz
nie sprzyjające nastrojowi trudnej sytuacji, doświadczają nastroju zgodnego
pozytywnemu. Co więcej, towarzyskość jest składni- z ich ogólną tendencją (tzn. tak jak większość popula-
kiem ekstrawersji, a ta z kolei sprzyja doświadczaniu cji doznają częściej pozytywnego nastroju). Prawdo-
pozytywnych stanów afektywnych. podobnie sytuacja ta modyfikuje tylko krótkotrwałe
48 www.psychoonkologia.viamedica.pl
Małgorzata Ledwoń, Monika Wróbel, Regulacja nastroju oraz radzenie sobie ze stresem wśród matek dzieci z chorobą nowotworową
stany afektywne, natomiast nie wpływa na ogólną w badaniach był dobrowolny i związku z tym nie-
przewagę nastroju negatywnego lub pozytywnego. które matki nie zgodziły się wypełnić kwestionariu-
Zgodnie z wynikami badań autorów artykułu, większy szy. Zwykle były to matki w gorszym nastroju i/lub
wpływ na nastrój w ciągu jakiegoś czasu (funkcjono- których dziecko znajdowało się w gorszej kondycji
wanie emocjonalne) mają style regulacji nastroju i sty- psychofizycznej (dane z obserwacji). Możliwe, że gdy-
le radzenia sobie ze stresem, czyli umiejętności/cechy by przebadano wszystkie matki przebywające z dziec-
dyspozycyjne niż fakt doświadczania długotrwałej sy- kiem na oddziale onko-hematologii, wyniki w zakre-
tuacji stresowej. Podobnie wyniki w odniesieniu do sie nastroju doświadczanego w ostatnim miesiącu
stylu atrybucji uzyskali Frank i wsp. [7]. byłyby inne. Konieczne byłoby uwzględnienie w ba-
Z kolei zastanawiający jest fakt, że style radzenia daniach dodatkowych zmiennych, takich jak: stan
sobie ze stresem, będące stałą dyspozycją, różnico- kliniczny dziecka, niepewność dotycząca jego cier-
wały dwie badane grupy. Być może sytuacja długo- pienia, tego, czy przeżyje, a jeśli przeżyje, to jaka
trwałego stresu, jaką jest choroba dziecka, skłania będzie jego jakość życia i funkcjonowanie w przy-
matki do tego, aby uruchamiać określone mechani- szłości [25], a także obiektywnych charakterystyk sy-
zmy przystosowawcze, przejawiające się zmianami tuacji, czyli przebiegu leczenia, rokowań. Wskazane
w preferowanych strategiach radzenia sobie ze stre- byłoby również zbadanie rodziców z uwzględnieniem
sem, a przez to wpływa na opis własnego stylu ra- wieku dzieci. Według badań [7] rodzice młodszych
dzenia sobie ze stresem i doświadczanego nastroju. dzieci funkcjonują lepiej niż rodzice nastolatków.
W przypadku badanych przez autorów artykułu ma- Uzyskane w badaniach wyniki pozwalają rów-
tek czas od diagnozy dziecka był dłuższy niż miesiąc. nież na sformułowanie zaleceń praktycznych. Po-
Według Trask i wsp. [4] często jest to wystarczający twierdzony w badaniach istotny związek stylu regu-
okres, by przystosować się do choroby dziecka. Po- lacji nastroju i stylów radzenia sobie ze stresem ze
nadto specyfika i wymogi sytuacji zmieniają konse- skłonnością do przeżywania określonego nastroju
kwencje emocjonalne niektórych działań (np. wyra- wskazuje, że interwencje psychologiczne powinny
żania emocji) i utrudniają korzystanie z niektórych być skierowane na edukowanie rodziców na temat
strategii radzenia sobie ze stresem, czyli poszukiwa- efektywnego wpływania na nastrój i radzenia sobie
nia kontaktów towarzyskich i angażowania się w ak- ze stresem i emocjonalnymi reakcjami na chorobę
tywność odwracającą uwagę od problemu. i leczenie. Diagnoza tych dyspozycji pozwoliłaby tak-
Alternatywnym wyjaśnieniem uzyskanych przez że przewidzieć emocjonalne funkcjonowanie matek
autorów artykułu wyników jest dobór próby. Udział w sytuacji choroby dziecka.
Piśmiennictwo
1. Young B., Dixon-Woods D., Findlay M., Heney D. Paren- dzenie postępu. Psychologia Jakości Życia 2002; 2 (1):
ting in a crisis: conceptualizing mothers of children with 9 31.
cancer. Soc. Sci. Med. 2002; 55: 1835 1847. 9. Bańka A. Jakość życia a jakość rozwoju. Społeczny kon-
2. Allen R., Newman S.P., Souhami R.L. Anxiety and depression tekst płci, aktywności i rodziny. W: Bańka A. (red.). Psy-
in adolescent cancer: findings in patients and parents at the chologia jakości życia. Stowarzyszenie Psychologia i Ar-
time of diagnosis. Eur. J. Cancer 1997; 8 (33): 1250 1255. chitektura. Poznań 2005: 11 78.
3. Morris J.A.B., Blount R.L., Cohen L.C., Frank N.C., Madan- 10. Rozmus R. Struktura osobowości i podświadomy plan życia
-Swain A., Brown R.T. Family Functioning and Behavioral a ocean jakości życia. W: Bańka A. (red.). Psychologia
Adjustment in Children With Leukemia and Their Healthy jakości życia. Stowarzyszenie Psychologia i Architektura,
Peers. Children s Health Care 1997; 2 (26): 61 75. Poznań 2005: 179 204.
4. Trask P.C., Paterson A.G., Trask Ch.L., Bares C.B., Brit J., 11. Zuberek-Moskal U. Rodzina w sytuacji wyznaczonej cho-
Maan C. Parent and Adolescent Adjustment to Pediatric robÄ… nowotworowÄ… dziecka. W: Kubacka-Jasiecka D.,
Cancer: Associations with Coping Social Support, and A
osiak W. (red.). ZmagajÄ…c siÄ™ z chorobÄ… nowotworowÄ….
Family Function. J. Pediatr. Oncol. Nurs. 2003; 1 (20): Wydawnictwo UJ, Kraków 1999: 258 288.
36 47. 12. Szczepaniak P., Strelau J., Wrześniewski K. Diagnoza sty-
5. Yen Wen Hung, Yee-Hwa Wu, Chao-Hsing Yeh. Compa- lów radzenia sobie ze stresem za pomocą polskiej wersji
ring stress levels of parents of children with cancer and kwestionariusza CISS Endlera i Parkera. PrzeglÄ…d Psycho-
parents of children with physical disabilities (abstract). logiczny 1996; 1 (39): 187 210.
Psychooncology 2004; 12 (13): 898 903. 13. Wojciszke B. Skale Regulacji Nastroju. W: Marszał-Wiśniew-
6. von Essen L., Sjoden P.O., Mattsson E. Swedish Mothers ska M., Klonowicz T., Fajkowska-Stanik M. (red.). Psycholo-
and Fathers of a Child Diagnosed with Cancer (abstract). gia różnic indywidualnych. GWP, Gdańsk 2003: 163 179.
Acta Oncol. 2004; 5 (43): 474 479. 14. Watson D. Mood and Temperament. Guilford Press, New
7. Frank N.C., Brown R.T., Blount R.L., Bunke V. Predictors of York 2000b.
affective responses of mothers and fathers of children 15. Dziurowicz-Kozłowska A. Wokół pojęcia jakości życia. Psy-
with cancer. Psychooncology 2001; 10: 293 304. chologia Jakości Życia 2002; 2 (1): 77 99.
8. Czapiński J. Szczęśliwy człowiek w szczęśliwym społe- 16. Larsen R.J. Toward a Science of Mood Regulation. Psycho-
czeństwie? Zrównoważony rozwój, jakość życia i złu- logical Inquiry 2000; 11: 129 141.
www.psychoonkologia.viamedica.pl 49
Psychoonkologia 2006, tom 10, nr 2
17. Watson D. Basic Problems in Positive Mood Regulation. two Naukowe PWN, Warszawa 1997: 62 110.
Psychological. Inquiry 2000a; 11: 205 209. 22. Watson D., Clark A., McIntyre C.W., Hamaker S. Affect,
18. Wróbel M. Sposoby zmiany nastroju. W poszukiwaniu Personality, and Social Activity. J. Pers. Soc. Psychol. 1992;
związku między aktywnością człowieka a samopoczuciem. 63: 1011 1025.
Psychologia Jakości Życia 2005; 1 (4) 89 106. 23. Norberg A.L., Lindblad F., Boman K.K. Coping strategies in
19. Erber R., Erber M.W. The Self-Regulation of Moods: Se- parents of children with cancer. Soc. Sci. Med. 2005; 60:
cond Thoughts on the Importance of Happiness in Every- 965 975.
day Life. Psychological Inquiry 2000; 11: 142 148. 24. Czapiński J. Osobowość szczęśliwego człowieka. W: Cza-
20. Tice D.M., Braslavsky E. Giving to Feel Good: The Place of piński J. (red.). Psychologia pozytywna. Wydawnictwo
Emotion Regulation in the Context of General Self-Con- Naukowe PWN, Warszawa 2004: 359 379.
trol. Psychological Inquiry 2000; 11: 149 159. 25. Santacorce S. Uncertainty, Anxiety, and Symptoms of Post-
21. Rodin J., Salovey P. Psychologia zdrowia. W: Heszen-Nie- traumatic Stress in Parents of Children Recently Diagnosed
jodek I., Sęk H. (red.). Psychologia Zdrowia. Wydawnic- with Cancer. J. Pediatr. Oncol. Nurs. 2002; 3 (19): 104 111.
50 www.psychoonkologia.viamedica.pl


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
KIJAK M Stres 15 najskuteczniejszych sposobów na radzenie sobie ze stresem
radzenie sobie ze stresem
Radzenie sobie ze stresem
7 Taktyki zdawania egzaminu i radzenia sobie ze stresem
Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów i radzenia sobie ze stresem
Doskonalenie umiejętności radzenia sobie ze stresem(2)
RADZENIE SOBIE ZE STRESEM materiały szkoleniowe II edycja
Osobościowe uwarunkowania radzenia sobie ze stresem
Poradź sobie ze stresem
Psychologia konfliktów Praktyka radzenia sobie ze sporami fragment
Jak radzic sobie ze stresem
Jakość życia u dzieci chorych na astmę oskrzelową

więcej podobnych podstron