I w odmianach czasu smak jest 1

WSTĘP

mniej bujnie rozkwita literatura plcbejska z całym jej bogactwem gatunków; w ramach poetyki sowizrzalskicj pojawiają się: fraszka, satyra, a nawet komedia. Jak silny musiał być urok tej poezji, dowodzą stylizacje sowizrzalskie, np. w utworach Łukasza Opalińskiego.

Na przełomie wieków XVI i XVII kształtuje się i umacnia — w Europie i w Polsce — nowa świadomość, obejmująca nowożytny dorobek zarówno cywilizacji, jak i literatury’. Renesansowa — bezgraniczna i nicwolna od kompleksów — fascynacja antykiem, jako okresem szczytowych osiągnięć ludzkiej myśli, zaczyna ustępować miejsca przekonaniu, że można antykowi dorównać, a nawet go przewyższyć. Maciej Kazimierz Sarbicwski. autor traktatu O poezji doskonałej, „poeta laurcatus”, zwany „Horacym chrześcijańskim”, najsławniejszy w Europie poeta polskiego baroku, twierdził, żc Jan Kochanowski nie tylko może godnie stanąć obok poetów’ antycznych, ale nawet góruje nad nimi.

Wcspazjan Kochow'ski w wierszu ku czci Justusa Lipsjus/a pisał:

Kto z starych widział w słońcu skazy? liczbę gwiazd większą po dwa razy?

Coraz leniwszy pojazd Fcba,

Insze sekreta tajne nieba?

Kto druk wynalazł, kunszt piśmienny.

Strzelby aparat kto wojenny?

O czym się starym i nic śniło.

To jest konceptu młodszych dzieło.

Kochowski, poeta sarmacki, doceniając współczesne osiągnięcia kultury, wyprzedził sw^roimi poglądami głośny we Francji spór „sta-rożytników” z „nowożytnikami”, który w pełni rozwinie się dopiero w XVIII wieku. Urzeczenie nowoczesnością i postępem, objawiające się również w twórczości poetów' Italii, należało — zdaniem włoskiego badacza Nataiina Sa-pegno — do najbardziej interesujących motywów siedemnastowiecznej kultury.

Koncepcja poezji w okresie baroku była ściśle związana z historycznymi warunkami życia narodu. Niełatwo było pisać w czasach nieustających wojen i pod ciężarem licznych klęsk. Tym m.in. tłumaczy się rękopiśmienny model tej poezji. Niewielu tak pieczołowicie jak przedtem Jan Kochanowski dbało o edycje swoich utworów'. Warto wskazać wyjątek: Samuela Twardowskiego. Ale nawet najwybitniejsi. jak Wacław Potocki czy Jan Andrzej Morsztyn, przechowywali swoje wiersze w rękopisach. Wynikało to nic tyle z zaniku pisarskich ambicji i nie tylko z obawy przed cenzurą (świecką lub duchowną), bądź z chęci nie kończącego się szlifowania utworów uważanych wciąż za niedoskonałe (wspominał o tym wyraźnie J. A. Morsztyn). Ważką przyczyną było również zwężanie się kręgu odbiorców i zwiększanie roli lokalnych społeczności.

* * *

Na mapie Europy Rzeczpospolita zajmuje w XVII stuleciu, a zwłaszcza w^r jego pierwszej połowic, obszar ogromny. Nic też dziwnego, żc pokolenia Polaków od schyłku XVI aż po koniec XVII wieku były przekonane o wielkości swojego narodu i potędze państwa, a nawet O szczególnej — z w^roli Opatrzności — misji w'śród innych nacji. O swojej wyjątkowej roli w święcie był}' zresztą prześw iadczone niemal wszystkie większe narody F.uropy XVII wieku: Francja. Anglia, Hiszpania, Szwecja. Przekonanie to przybierało rozmaite formy. W dawnej Rzeczypospolitej ideał „przedmurza chrześcijaństwa” to nie tylko w^rojenne działania na południowym wschodzie państwa, ale także obrona Wiednia przez Jana III Sobieskiego przed najazdem tureckim. Szwedzi ucieleśniali swoje sny o potędze, podbijając niemal pól Europy w XVII stuleciu. Obficie zroszona krwią ziemia kontynentu niedługo zresztą pozostawała pod szwedzkim panowaniem.

Trzeba pamiętać, żc poezja polskiego baroku to twórczość narodu, który przeżywał wpraw'-dzie sw'oje „stulecie wojen”, ale mimo wiciu klęsk nadal liczył się w Europie. Za panowania Władysława IV był to naród prowadzący zwy-