P4290099

Irena Pietrzak^Paiołoioska

^ ™ lywtP świecki ideał postępu umysłowego, technicznego, moralnego. ³Ppjecznego. Cywilizacja to oświecenie f...J W każdym razie około roku 1850, po wielu perypetiach, słowo cywilizacja (a wraz z nim i kultura) przechodzi z liczby pojedynczej do liczby mnogiej. Cywilizacje i kultury w liczbie mnogiej, to przecież rezygnacja z jednej i jedynej cywilizacji, która uważana była za wzorzec idealny: oznacza to także częściową rezygnację z powszechnych i wspólnych jakości społecznych, moralnych, intelektualnych, jakie słowo to implikowało u swych narodzin”

Dodajmy, że tendencja do uznania „cywilizacji" w liczbie mnogiej, utrwalona przez antropologów, potwierdzona została instytucjonalnie przez status ośrodków badawczych UNESCO *. Nasuwa się refleksja, że badania historyczne epoki feudalnej zmierzały do charakterystyki ogólnego idealnego wzorca „cywilizacji europejskiej”, natomiast odnośnie do XIX w., dotyczyć one będą raczej konkretnych struktur wytworzonych w określonych strefach naszego kontynentu *,

Pojęcie „nowoczesnej cywilizacji” datowanej genetycznie od okresu Oświecenia eksponuje sprzężenie postępu umysłowego — technicznego — społecznego (a raczej ekonomiczno-społecznego); jego etapy mogą być wymierne i porównywalne w tych kategoriach. Komponent postępu moralnego stanowi przedmiot analizy systemów wartości, oceniany jest przez odniesienie do wzorców idealnych.

Ograniczając się do XIX w. kojarzymy rozwój nowoczesnej cywilizacji z rewolucją techniczną mechanizaćyjną (i jej kontynuacją) oraz przekształcaniem środowiska naturalnego przez gospodarkę przemysłową wiodącą do koncentracji osadnictwa miejskiego. Ten ostatni element dominuje nawet w niektórych studiach antropologicznych. Ph. Bagby sądzi, że bardziej złożone struktury osadnicze charakteryzują się przede wszystkim tym, że istnieją w ich ramach wielkie miasta; stanowią one „jądra” nowoczesnej cywilizacji, której dyfuzja zewnętrzna stopniowo rozrzedza się w miarę rozszerzania zasięgu przepływu informacji na tereny pozamiejskie *.

11. W historiografii powszechnej wielokrotnie podejmowano dylemat współzależności wewnętrznych i zewnętrznych warunków rozwoju nowoczesnej cywilizacji. W próbach modelowego ich ujęcia w skali europejskiej ⁵ nawiązywano do genetycznych elementów protoindustrializa-cji, tj. doskonalenia techniki i środków wytwórczości na drodze empirycznej (w stadium nakładu i manufaktury). Ten typ postępu empirycz-

J F. Braudel, Problemy historii cywilizacji [w:] Historia i trwanie, Warszawa 1071, s. 258 n. Tegoż, Civilisatioń materielle et capłtalisme XVe—XVIlIe siecles, ■ tęria: Destin du Monde, t. I, Paryż 1067.

• * Międzynarodowy Instytut Różnorodnych Cywilizacji; (ang.) International In-ffite ot Diftering Civilizations; (fr.) Institut International des Civilisationś Diffó-affies; por. International Guide to Study Centres on Civilizations and their Pu-mgpóhs. Bruksela 1073.

i | Por. M. Crouzet (dir.), Histoire Generale des Civilisations, t. V—VI, Paryż m65; R. Talon (dir.), Histoire Genćrale des Sciences, t. I—IV, Paryż 1063—65;

lgH£maś (dir.) Histoire Generale des Techniąues, t. I—III, Paryż 1062—65, t. IV wpdruku.

I Ph. Bagby, Kultura i historia. Przedmowa; J. Topolski, Warszawa 1971, s. 15

BH History of Mankind. Cultural and Scientific Development. (ed. under the Bs*pice'i of UNESCO) vol. 5: The Nineteenth Century 1775—1905, Londyn 1976; ^ĘUuttrialisation en Europę au XIXe siiele. Cartoyraphie et typologie. Colloque 9aternatirmal du CNRS, publić sous la dir. de P. Leon, F. Crouzet, R. Gascon, mm 1972.