Str6 (14)

(6)

WGCKK

Zakład GcotogN Ogólne) l Matematyczne) ĆWICZENIA Z GEOLOGII OGÓLNEJ

Minerały skał osadowych

W skałach osadowych występują minerały dwojakiego pochodzenia:

autogeniczne i allogeniczne.

©Minerały autogeniczne (= autige-niczne) powstają w obrębie środowiska tworzenia się skały jako wynik procesów chemicznych lub biochemicznych (synsedymentacyjnych, diagenetycznych lub epigenetycznych).

O Minerały allogeniczne powstają poza środowiskiem tworzenia się danej skały osadowej, a do basenu sedymentacyjnego dostają się w wyniku mechanicznego wietrzenia i erozji skał starszych (magmowych, metamorficznych i osadowych) i transportu produktów tych procesów przez ruchy masowe, rzeki, lodowce i wiatr.

_# m Niektóre minerały mogę występować w skałach osadowych zarówno jako allogeniczne, jak i autogeniczne. Dotyczy to zwłaszcza kwarcu, który nieraz występuje w tej samej skale w postaci ziarn allogenicznych (np. piasku) oraz w postaci autogenicznego krzemionkowego spoiwa.

| MINERAŁY ALLOGENICZNE i

l_I

Minerałami allogenicznymi skał osadowych staję się łe spośród minerałów skałotwórczych, które sg najbardziej odporne na wietrzenie (zwłaszcza chemiczne) oraz na niszczenie w czasie transportu.

Podczas transportu - zwłaszcza rzecznego i eo-licznego - niesione okruchy skalne ulegają niszczeniu (ścieraniu, rozdrabnianiu, a niekiedy też rozpuszczaniu), wskutek czego przechodzą w miarę upływu czasu do coraz drobniejszych frakcji. Tempo tego procesu zależy od wielu różnych czynników, ale ogólnie można podzielić najważniejsze minerały skałotwórcze na kilka grup o odmiennej odporności na niszczenie podczas transportu:

• bardzo nietrwałe: gips, anhydryt, skaleniowce, oliwin;

• nietrwałe: plagioklazy zasadowe, pirokseny. amfibole, kalcyt, dolomit, syderyt, glauko-nit, apatyt;

• trwałe: plagioklazy kwaśne, ortoklaz, biotyt. granaty, epidoty. magnetyt;

• bardzo trwałe: kwarc, muskowit, rutyl, turmalin, cyrkon.

Prawie wszystkie pospolite minerały skałotwórcze ulegają rozkładowi pod wpływem czynników wietrzenia chemicznego, ale jedne z nich rozkładają się łatwo, inne zaś - tylko w niewielkim stopniu. Zależnie od tego można je w przybliżeniu uszeregować w ciąg o rosnącej odporności na wietrzenie:

• minerały solne (halit, sylwin itp.);

• siarczany (gips, anhydryt);

• kalcyt;

• dolomit;

• skaleniowce, oliwin;

• am fi bole, pirokseny;

• serpentyn, cpidot;

• plagioklazy zasadowe;

• plagioklazy kwaśne;

• ortoklaz;

• biotyt;

• kwarc, muskowit. serycyt;

• apatyt, magnetyt;

• granaty, cyrkon, turmalin, rutyl, korund itp.

W rezultacie dominującym minerałem allogenicznym skał osadowych jest kwarc, bardzo odporny zarówno na wietrzenie chemiczne, jak i na niszczenie podczas transportu, a równocześnie - występujący stosunkowo obficie w różnych typach skał. W drugiej kolejności należy wymienić muskowit, który jest jednak mniej rozpowszechniony od kwarcu, a ponadto - wskutek małej twardości i doskonałej łupliwości - ulega w czasie transportu silnemu rozdrobnieniu. Oprócz kwarcu i mus-kowitu wybitnie odporne są tzw. minerały ciężkie (cyrkon, rutyl. turmalin. granat, magnetyt, korund itp.). Występują one jednak w skałach skorupy ziemskiej w znacznie mniejszych ilościach i dlatego rzadko tworzą większe nagromadzenia w skałach osadowych. Pozostałe minerały tylko wyjątkowo występują jako allogeniczne składniki skał osadowych: spośród skaleni stosunkowo najczęściej zachowują się skalenie potasowe, znacznie rzadziej - kwaśne plagioklazy; spośród minerałów fe-micznych jedynie biotyt odgrywa niekiedy większą rołę.

Wszystkie minerały allogeniczne, jeżeli sc\ świeże, wykazujo tć»-kie same cechy, jak w skałach macierzystych. W przypadku choćby częściowego zwietrzenia ich makroskopowe rozpoznanie bywa utrudnione lub wręcz niemożliwe.