Sztuka i percepcja wzrokowa7 []

KSZTAŁT

Kiedy w książce tej wspominam o częściach, mam zawsze na myśli części prawdziwe. Do nich odnosi się twierdzenie, że „całość jest większa od sumy swoich części". Jest to jednak twierdzenie mylne, sugeruje bowiem, że w określonym kontekście części pozostają tym, czym są, ale równocześnie łączy je jakaś tajemnicza cecha dodatkowa i ona właśnie wywołuje różnicę. Tymczasem wygląd każdej części zależy, w mniejszym lub większym stopniu, od struktury całości, a z kolei na całość wpływa charakter jej części. Żaden fragment dzieła sztuki nic jest nigdy

Ryc. 51

samodzielny. Odłupane głowy posągów często sprawiają przykre wrażenie jakiejś bezsensownej pustki. Gdyby miały zbyt wiele własnego wyrazu - niszczyłyby jedność dzieła, Oto dlaczego tancerze, którzy przemawiają do nas swoim ciałem, często rozmyślnie pokazują twarz bez wyrazu; i oto dlatego Picasso szkicując do fresku Guernica postaci i ręce w sposób dość skomplikowany, uprościł je znacznie w końcowym dziele.

To samo dotyczy kompletności. Substruktura naprawdę samodzielna z trudem daje się podporządkować, o czym mówiłem w związku z okrągłymi oknami (ryc. 15). Dob re fragmenty nie są ani zdumiewające pełne i wykończone, ani nic zawierają niepokojących luk; ich osobliwy urok polega na odsłanianiu niespodziewanych wartości części przy jednoczesnym naprowadzeniu na to, co - zapomniane istnieje poza nimi. Podobna spoistość struktury występuje w kształcie organicznym. Genetyk Waddington pisze, że aczkolwiek szkielety jako cnłość odznaczają się „skoń-t zoiiośtią”, która pic pozwala nic dodać i niczego pominąć, to kości pojedyncze cechuje tylko „skończoność do pewnego stopnia”. Ich kształt świadczy o powiązaniach z innymi częściami; wyodrębnione „przypominają melodię, którą ktoś urwał w połowic".

PODOBIEŃSTWO I ODMIENNOŚĆ

Skoro wiemy już, że związki między częściami zależą od struktury całości, możemy śmiało i z pożytkiem niektóre z nich wyodrębnić i opisać. W pionierskim studium z 1923 roku Wertheimer wymienił kilka właściwości i cech, które spajają widziane jednostki. Parę lat później Cesarc L. Musatti udowodnił, że reguły Wertheimera można sprowadzić do jednej, mianowicie do reguły jednorodności lub podobieństwa. ^

Podobieństwo i podział należą do biegunowych przeciwieństw. Gdy podział stanowi jeden ze wstępnych warunków widzenia, podobieństwo sprawia niekiedy, iż rzeaty stają się niewidzialne, jak perła na białym czole - „perlą in bianca fronte” - żeby użyć metafory Dantego. Jednorodność jest tym wyjątkowym przypadkiem, w którym obraz (co widać u niektórych malarzy nowoczesnych) traci zupełnie łub częściowo strukturę. Jako zasada strukturalna podobieństwo działa jedynie w połączeniu z oddzieleniem: jest jakby silą, która przyciąga do siebie oddzielone rzeczy.

Grupowanie na zasadzie podobieństwa występuje zarówno w czasie, jak w przestrzeni. Arystoteles uważał podobieństwo za jedną z właściwości rzeczy wywołujących skojarzenie w umyśle, każących pamięci wiązać przeszłość z teraźniejszością. Żeby wykazać podobieństwo niezależnie od innych czynników, trzeba dobierać wzory, gdzie wpływ całej struktury jest słaby, lub przynajmniej nic oddziałuje bezpośrednio na tę regułę grupowania, którą chcemy udowodnić.