S5000288

nach, położonych dalej ku południowi i w różnej skali na różnych obszarach.

Natomiast w świetle przytoczonych kryteriów wyodrębniania się grup społecznych, połączonych wiązią wykonywania danego zawodu, nie można jeszcze dokładniej omówić przebiegu tego procesu. Intuicyjnie przyjąć można, że w miarę upowszechniania się tej wytwórczości grupy takie powstawały. przynajmniej na obszarach wyraźnie wiodących w produkcji brązowniczej. Istniała już chyba wówczas pewna specjalizacja poszczególnych warsztatów, czego wskaźniki przytoczyliśmy powyżej. Konieczność wyuczania się zawodu powetowała także istnienie uczniów, zapewne głównie związanych z wytwórcą więzami pokrewieństwa, a więc predystynowanych społecznie do wykonywania tego zawodu¹*⁵. Wspomniane zanikanie w tym czasie współwystępowania w grobach narzędzi pracy metalurgów z przedmiotami „luksusowymi” oraz istnienie licznych lokalnych ośrodków' produkcyjnych świadczą o obecności proporcjonalnie sporej ilości ludzi, którzy opanowali umiejętność produkcji metalurgicznej. Można przeto sądzić, że nie wyróżniali się oni od otoczenia tak znacznie, jak to miało miejsce wcześniej. To zjawisko jest też zapewne przyczyną sygnalizowanego faktu braku pełnych kwalifikacji przynajmniej u części wytwórców. Niezależność tych producentów' musiała wzrastać w miarę zwiększania się napływu surowca, w pewnym momencie uniezależniając ich od importu brązu, a to ze względu na istnienie dostatecznie dużej ilości wytworów, umożliwiającej ich permanentne przetapianie. W literaturze przedmiotu dyskutowana jest kwestia tożsamości wytwórców i handlarzy wytworów metalowych — w innym miejscu starałem się wykazać słuszność tezy, że producent był jednocześnie i sprzedawcą brązów, często wędrującym z nimi do odbiorców ^m.

Skoro z powyższych uwag wynika, że mamy pełne prawo używania dla metalurgów epoki brązu terminu „zawód”, należałoby również spróbować podać krótką jego charakterystykę. Zapewne mamy wówczas do czynienia z niewielkimi pracowniami, wykonującymi ograniczony zestaw przedmiotów ściśle określonymi technikami na użytek grupy odbiorców, zamieszkujących w maksymalnej odległości kilku dni drogi. Producenci owi nie wyodrębniają się zbytnio od innych członków ich grup społecznych, choć przypuszczać moż-

^IM M. Ge dl: Uwagi o gospodarce,.., s. 61 oraz S. Ossowski: Wiąż społeczna i dziedzictwo krwi, Dzieła, T. II, Warszawa 1966, s. 171 i n.

^,M Por. np. 3. Dąbrowski: Z problematyki.., s. 177 i a.

nimi pewnej uświadomią.

gnane przędą Sprawa ich I bowiem data „tradycyjnąl dym jednak III fazie nec pewno u sc stępują na Dane dla tc rywkowe i niektóre z kół tarczom jest to jed wymienia stawienie lejkowaty* ostatnią p typowych ne w mat złączonycl Tak więc końcowej zaprzęgał wydaje si ku neoli znacznyc' szarow' zi nych drć Bezsp pują u v my z fi