socjo5

102 Mikrosocjologia jako dyscyplina społeczna

Czym zatem jest atom społeczny? Punktem wyjścia winna być teza często powtarzana przez Morena i jego współpracowników, będąca składnikiem jego ogólniejszych poglądów na istotę świata społecznego: jednostka ludzka nie może być rozpatrywana w izolacji od innych jednostek, z którymi jest powiązana. Tak więc dla badacza rzeczywistości społecznej, socjologa, który posługuje się koncepcją socjo-metryczną, pojedyncza, izolowana jednostka ludzka de facto nie istnieje. Świat społeczny zaczyna się tam, gdzie wchodzimy w sferę stosunków międzyludzkich, ludzie jako jednostki społeczne istnieją dopiero wówczas, gdy są uwikłani w różnorodne struktury interpersonalne. Wydawałoby się, że pozycja społeczna jest tu pojęciem wystarczającym, wszak zakłada ona istnienie szeregu relacji jednostki ją zajmującej z innymi osobami. Jednakże dla Morena pozycja jest układem niewystarczającym, albowiem po pierwsze, zbyt słabo uwidacznia się w niej strukturalno-interpersonalny charakter rzeczywistości społecznej, po drugie zaś spoiwo, podłoże oraz treść stosunków interpersonalnych składających się na atom społeczny mają specyficzny charakter, odmienny od tego, co zwykło się przypisywać stosunkom właściwym dla pozycji społecznej.

W eseju napisanym w 1941 roku wspólnie z Helen H. Jennings mianem atomu społecznego Moreno określał sumę struktur interpersonalnych wynikającą z relacji wyboru i odrzucenia, koncentrujących się wokół danej jednostki (1941, s. 269), precyzując to dalej następująco: „[...] atom społeczny [...] może być potraktowany jako jednostka strukturalna wynikająca z istoty procesu wyboru. Jeśli jest to jednostka strukturalna [...], to powinna istnieć możliwość zademonstrowania, iż atom społeczny danej jednostki ulegając zmianie, zachowuje pewną spójność między swą «wewnętrzną strukturą» w jednym momencie czasowym i w kolejnym, dostatecznie odległym” (tamże, s. 277). Jest to stwierdzenie istotne, albowiem sugeruje ono pewną autonomiczność, samoistność atomów społecznych. Dowodzi ono także, że początkowo Moreno kładł silny nacisk jedynie na pewien typ stosunków, relacji - na te, które wynikają z procesu wyboru, a więc należą w przeważającej mierze do kategorii stosunków o podłożu psychologicznym. Potwierdził to zresztą w Who Shall Survive?, pisząc: „Atom społeczny jest najbardziej złożoną konstelacją stosunków psychologicznych - rodzajem pojedynczej komórki w świecie społecznym” (Moreno, 1934, s. 77).

Podłoże, na którym utrzymuje się owa konstelacja stosunków społecznych zwana atomem społecznym, odgrywa u Morena istotną rolę, czego dowodzi szereg jego wypowiedzi w tej kwestii. W Psychodrama pisze, że atom społeczny jest jądrem wszystkich jednostek, z którymi dana jednostka jest emocjonalnie powiązana i które równocześnie są z nią powiązane (1946, s. 84). W Foundations of Sociometry powiada zaś, że jednostka odnosi swe emocje do otaczających ją grup, a z kolei członkowie tych grup reagują emocjonalnie na tę jednostkę, co w rezultacie prowadzi do tego, że na pograniczu pomiędzy jednostką a grupą można dostrzec wzór atrakcyjności i odrzucenia zwany atomem społecznym (1951d, s. 24). Słowo „dostrzec” nie pojawia się tu przypadkowo, albowiem dla Morena atom społeczny jest faktem, nie pojęciem, podobnie jak w anatomii układ na przykład naczyń krwionośnych jest faktem opisowym.